Mavzu: Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzarning nomlanishi, olinishi, xossalari, ishlatilishi Reja: Kirish Asosiy qism

3. Asoslar, ularning turlari, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
ASOSLAR (GIDROKSIDLAR) – tarkibida bir yoki bir necha gidroksid gruppa saqlagan murakkab moddalar. Me(ON)_n – asoslarning umumiy formulasi, bu erda: Me – metall, ON – gidroksid guruhi, n – metall valentligi (gidroksid guruhlari soni).
Masalan: NaOH, Ca(OH)₂, Cr(OH)₃, Pb(OH)₄, NH₄OH va h.z.

Asoslarni formulasini tuzish Metalni belgisi keyin gidroksid guruhi yozilib, metal valentligi indeks sifatida yoziladi. Masalan:

Asoslarni nomlash Metalni nomiga gidroksid so‘zi qushib birikmalarning nomi yasaladi. Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa, element nomidan keyin qavs ichida uning valentligi rim raqamida ko‘rsatiladi.

Natriy gidroksid – Mis (II) gidroksid – Xrom (III) gidroksid – Temir (III) gidroksid – Magniy gidroksid – Alyuminiy gidroksid – Nikel (III) gidroksid – Rux gidroksid – Kalsiy gidroksid – Qalay (II) gidroksid –

NaON Cu(ON)2 Cr(ON)3 Fe(ON)3 Mg(ON)2 Al(ON)3 Ni(ON)3 Zn(ON)2 Ca(ON)2 Sn(ON)2

Al(ON)3 – Cu(ON)2 – KON – Cr(ON)3 – Fe(ON)3 – Mg(ON)2 – Ni(ON)3 – Zn(ON)2 – Ca(ON)2 – NaON –

Alyuminiy gidroksid Mis (II) gidroksid Kaliy gidroksid Xrom (III) gidroksid Temir (III) gidroksid Magniy gidroksid Nikel (III) gidroksid Rux gidroksid Kalsiy gidroksid Natriy gidroksid

Asoslarning grafik formulasini chizish

Asoslarning sinflanishi (klassifikatsiyasi)
Asoslar ikki xil bo‘ladi:
1) Suvda eriydigan asoslar – ishqorlar deyiladi. Asosan LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂lar suvda eriydi va ishqorlarni hosil qiladi.
2) Suvda erimaydigan asoslar – bunday asoslar suvda erimaydi. Deyarli qolgan barcha asoslar suvda erimaydi. Masalan: Fe(OH)₃, Mo(OH)₂, Pb(OH)₂, Cr(OH)₃, CuOH. Suvda erimaydigan asoslarning ayrimlari amfoter xossaga ega: Be(OH)₂, Zn(OH)₂, Mn(OH)₂, Sn(OH)₂, Fe(OH)₃, Cr(OH)₃, Pb(OH)₂ va h.z.
Olinish usullari
1. Ishqoriy metallarni suvda eritib ishqorlar olinadi:
2K + 2H₂O  2KOH + H₂
Ba + 2H₂O  Ba(OH)₂ + H₂
4Fe + 3O₂ + 6H₂O  4Fe(OH)₃ (reaksiya juda sekin boradi)
2. Metallarning oksidlarini suvda eritib asoslar olinadi:
BaO + H₂O  Ba(OH)₂
Cs₂O + H₂O  2CsOH
CaO + H₂O  Ca(OH)₂
Rb₂O + H₂O  2RbOH
3. Ayrim binar birikma(gidridlar, karbidlar, silitsidlar, nitridlar va h.z.)lar ham suvda erib ishqorlarni hosil qiladi:

LiH + H2O  LiOH + H2 SrH2 + 2H2O  Sr(OH)2 + 2H2 KH + H2O  KOH + H2 CaC2 + 2H2O  Ca(OH)2 + C2H2 Al4C3 + 12H2O  4Al(OH)3 + 3CH4 Na2C2 + 2H2O  2NaOH + C2H2

AlN + 3H2O  Al(OH)3 + NH3 Mg3N2 + 6H2O  3Mg(OH)2 + 2NH3 Sr2Si + 4H2O  2Sr(OH)2 + SiH4 Rb4Si + 4H2O  4RbOH + SiH4 Ca3P2 + 6H2O  3Ca(OH)2 + 2PH3

4. Alamashinish reaksiyalari yordamida olinishi:
Ca(OH)₂ + Na₂CO₃  2NaOH + CaCO₃
Ba(OH)₂ + K₂SO₄  2KOH + BaSO₄
5. Suvda erimaydigan asoslar tuzlarga ishqorlar ta’sir ettirib olinadi:
CuCl₂ + 2RbOH  Cu(OH)₂ + 2RbCl
Mn(NO₃)₂ + 2KOH  Mn(OH)₂ + 2KNO₃
FeSO₄ + Ba(OH)₂  Fe(OH)₂ + BaSO₄
6. Suvda erimaydigan asoslar oksidlarini kislorod ishtirokida suv bilan reaksiyasida hosil bo‘ladi:
4FeO + O₂ + 6H₂O  4Fe(OH)₃
2Cu₂O + O₂ + 4H₂O  4Cu(OH)₂


Fizikaviy xossalari
Asoslardan faqat NH₄OH – ammoniy gidroksid suyuq bo‘lib, qolgan barchasi qattiq moddalardir. Ishqorlar oq rangli, gigroskopik, kristall moddalar. Qolgan asoslar turli rangda, amorf va kristall tuzilishli, suvda kam eruvchan moddalardir. Ishqorlarning suvli eritmalari kuchli, qolganlari esa kuchsiz elektr o‘tkazuvchanlikka ega.
Kimyoviy xossalari
Asoslar kimyoviy jihatdan aktiv moddalar bo‘lib, noorganik moddalarning deyyarli barcha guruhlari bilan turli-tuman reaksiyalarga kirishadi.
1. Barcha asoslar kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi.
Fe(OH)₂ + SO₃  FeSO₄ + H₂O
NaOH + CO₂  NaHCO₃
6NH₄OH + P₂O₅  2(NH₄)₃PO₄ + 3H₂O
2Al(OH)₃ + 3SO₂  Al₂(SO₃)₃ + 3H₂O
2. Ko‘pchilik asoslar qizdirilganda oksid va suvga parchalanadi.
Ca(OH)₂  CaO + H₂O
Zn(OH)₂  ZnO + H₂O
2CuOH  Cu₂O + H₂O
2Mn(OH)₃  Mn₂O₃ + 3H₂O
3. Ba’zi asoslar qizdirilganda metal, suv va kislorodga parchalanadi.
4AgOH  4Ag + O₂ + 2H₂O
2Hg(OH)₂  2Hg + O₂ + 2H₂O
4. Barcha asoslar kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi.
KOH + HCl  KCl + H₂O
Mn(OH)₂ + H₂SO₄  MnSO₄ + 2H₂O
Be(OH)₂ + 2HNO₃  Be(NO₃)₂ + 2H₂O
5. Ishqorlar ayrim metalmaslar bilan ta’sirlashadi.
2NaOH_(sovuq) + Cl₂  NaCl + NaClO + H₂O
6KOH_(issiq) + 3Cl₂  5NaCl + NaClO₃ + 3H₂O
6RbOH + 3S  Rb₂S + Rb₂SO₃ + 3H₂O
6. Ishqorlar amfoter oksidlar va gidroksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi.
ZnO + 2KOH  K₂ZnO₂ + H₂O
Al₂O₃ + 2CsOH  2CsAlO₂ + H₂O
Be(OH)₂ + 2RbOH  Rb₂[Be(OH)₄]
2NaOH + Al(OH)₃  Na[Al(OH)₄]


4. Tuzlar. O’rta, nordon, asosli, qo‘sh va kompleks tuzlar.
TUZLAR – metall atomlari va kislota qoldig‘idan iborat murakkab moddalar (kislota molekulasidagi vodorod atomlarining metallar bilan almashinishidan hosil bo‘ladigan murakkab modda). Masalan: NaCl, Rb₂SO₃, Be(NO₃)₂, NaHCO₃, KNaSO₄, Ca(H₂PO₄)₂, CaOCl₂, K₄[Fe(CN)₆], AlOHSO₄, (CuOH)₂CO₃, K₂ZnO₂ va h.k.
Tuzlarning sinflanishi (klassifikatsiyasi)
Tuzlar tarkibiga ko‘ra besh xil bo‘ladi:
1) O‘rta (Normal) tuzlar – metall atomi va kislota qoldig‘idan iborat murakkab moddalar. Masalan: NaCl, CaSO₄, Cu(NO₃)₂, Al₂(CO₃)₃, Fe₃(PO₄)₂, MnCl₃, TiCl₄ va h.k. O‘rta tuzlarni nomlash: metall nomi (metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa rim raqamda qavs ichida valentlik ko‘rsatiladi)ga kislota qoldig‘i nomi qo‘shib aytiladi. Masalan: NaCl – natriy xlorid, CaSO₄ – kalsiy sulfat, Cu(NO₃)₂ – mis (II) nitrat, Al₂(CO₃)₃ – alyuminiy karbonat, Fe₃(PO₄)₂ – temir (II) fosfat, MnCl₃ – marganets (III) xlorid, TiCl₄ – titan (IV) xlorid va h.k.
2) Nordon tuzlar – kislota molekulasidagi vodorod atomlari metall bilan qisman almashinganda hosil bo‘lib, metall atomi, vodorod va kislota qoldig‘idan iborat bo‘ladi. Masalan: Ca(HCO₃)₂, NaHCO₃, Cu(HSO₄)₂, Fe(H₂PO₄)₂, KHS, Li₂HPO₄, Ba(HSO₃)₂, Ca(H₂PO₄)₂ va h.k. Nordon tuzlarni nomlash: metall nomi (metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa rim raqamda qavs ichida valentlik ko‘rsatiladi)ga molekulada bitta vodorod bo‘lsa “gidro” so‘zi, ikkita vodorod bo‘lsa “digidro” so‘zi va kislota qoldig‘i nomi qo‘shib aytiladi. Masalan: Ca(HCO₃)₂ – kalsiy gidrokarbonat, NaHCO₃ – natriy gidrokarbonat, Cu(HSO₄)₂ – mis (II) gidrosulfat, Fe(H₂PO₄)₂ – temir (II) digidrofosfat, KHS – kaliy gidrosulfid, Li₂HPO₄ – litiygidrofosfat, Ba(HSO₃)₂ – bariy gidrosulfit, Ca(H₂PO₄)₂ – kalsiy digidrofosfat va h.k.