Mavzu: Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzarning nomlanishi, olinishi, xossalari, ishlatilishi Reja: Kirish Asosiy qism

Kislorodsiz kislotalar – molekulasida kislorod atomi uchramaydigan kislotalar.

Kislorodsiz kislotalar odatda gaz moddalar bo‘lib, ular suvda erib, kislota hosil qiladi.

2) Kislorodli kislotalar – molekulasida kislorod atomi saqlaydigan kislotalar.

H2BeO2	Berilat kislota
HBO2	Metaborat kislota	H – O – B = O
H3BO3	Ortoborat kislota
H2B4O7	Tetraborat kislota
HAlO2	Metaalyuminat kislota	H – O – Al = O
H3AlO3	Alyuminat kislota
H2CO3	Kabonat kislota
H2C2O4	Oksalat (SHavel) kislota
CH3COOH	Etan (Sirka yoki atsetat) kislota
HCOOH	Metan (CHumoli) kislota
H2SiO3	Silikat kislota
H4SiO4	Ortosilikat kislota
H2SnO3	α, β – Stannat (Qalay) kislota
H2GeO3	Germanat kislota
H2PbO3	Plyumbat kislota
H4PbO4	Ortoplyumbat kislota
HNO2	Nitrit kislota	H – O – N = O
HNO3	Nitrat kislota
HPO2	Metafosfit kislota	H – O – P = O
H3PO3	Fosfit kislota
HPO3	Metafosfat kislota
H3PO4	Ortofosfat kislota
H4P2O7	Difosfat (Bifosfat) kislota
H3PO2	Gipofosfat kislota
H3VO4	Vanadat kislota
H3AsO3	Arsenit kislota
H3AsO4	Arsenat kislota
H3SbO4	Stibat kislota
H3BiO4	Vismutat kislota
H2SO3	Sulfit kislota
H2SO4	Sulfat kislota
H2S2O5	Disulfit kislota
H2S2O7	Disulfat kislota
H2SeO3	Selenit kislota
H2SeO4	Selenat kislota
HCrO2	Xromit kislota	H – O – Cr = O
H3CrO3	Ortoxromit kislota
H2CrO4	Xromat kislota
H2Cr2O7	Dixromat kislota
H2TeO3	Tellurit kislota
H2TeO4	Tellurat kislota
H2MoO4	Molibdat kislota
H2WO4	Volframat kislota
HClO	Gipoxlorit kislota	H – O – Cl
HClO2	Xlorit kislota	H – O – Cl = O
HClO3	Xlorat kislota
HClO4	Perxlorat kislota
HBrO	Gipobromit kislota	H – O – Br
HBrO2	Bromit kislota	H – O – Br = O
HBrO3	Bromat kislota
HBrO4	Perbromat kislota
HIO	Gipoyodit kislota	H – O – I
HIO2	Yodit kislota	H – O – I = O
HIO3	Yodat kislota
HIO4 (H5IO6)	Peryodat kislota
H2MnO3	Manganit kislota
H4MnO4	Ortomanganit kislota
HMnO4	Permanganat kislota
H2MnO4	Manganat kislota
H2ReO4	Renat kislota
HFeO2	Ferrit kislota	H – O – Fe = O
H2FeO4	Ferrat kislota
H2UO3	Uranit kislota
H2UO4	Uranat kislota
HOCN	Sianat kislota	H – O – C ≡ N

Kislotalarni molekulasidagi vodorod atomlari soniga qarab (dissotsilanganda ajralgan vodorod kationlari miqdoriga qarab) bir asosli (negizli) va ko‘p asosli (negizli) kislotalarga ajratish mumkin.
Bir asosli kislotalar – molekulasida bitta vodorod atomi saqlagan kislotalar. Masalan: HOCN – Sianat kislota, HMnO₄ – Permanganat kislota, HIO₃ – Yodat kislota, HBrO₄ – Perbromat kislota, HBrO₂ – Bromit kislota, HBr – Bromid kislota, HI – Yodid kislota, HCl – Xlorid kislota, H₃PO₂ – Gipofosfat kislota, HCOOH – Metan (CHumoli) kislota, CH₃COOH – Etan (Sirka yoki atsetat) kislota va h.z.
Ikki asosli kislotalar – molekulasida ikkita vodorod atomi saqlagan kislotalar. Masalan: H₂FeO₄ – Ferrat kislota, H₂UO₃ – Uranit kislota, H₂MnO₄ – Manganat kislota va h.z.
Uch asosli kislotalar – molekulasida uchta vodorod atomi saqlagan kislotalar. Masalan: H₃VO₄ – Vanadat kislota, H₃AsO₄ – Arsenat kislota, H₃PO₄ – Ortofosfat kislota, H₃AlO₃ – Alyuminat kislota va h.z.
To‘rt asosli kislotalar – molekulasida to‘rtta vodorod atomi saqlagan kislotalar. Masalan: H₄P₂O₇ – Difosfat (Bifosfat) kislota, H₄SiO₄ – Ortosilikat kislota, H₄MnO₄ – Ortomanganit kislota, H₄PbO₄ – Ortoplyumbat kislota va h.z.
Besh asosli kislotalar – molekulasida beshta vodorod atomi saqlagan kislotalar. Masalan: H₅IO₆ – Peryodat kislota va h.z.
Kislotalarning nomlanishi
Kislotalar 1979 yilda IYUPAK qabul qilgan nomenklaturaga asosan nomlanadi.
1. Kislorodsiz kislotalar kislota hosil qilgan element nomiga “id” qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi: HF – ftorid, HCl – xlorid, HBr – bromid, H₂S – sulfid, HCN – sianid, HN₃ – azid, H₂Se – selenid, H₂Te – tellurid, HCNS – rodonid va h.z.
2. Kislorodli kislotalar kislota hosil qiluvchi elementning oksidlanish darajasiga (valentligiga) asoslanib nomlanadi:
a) Eng past oksidlanish darajasida bo‘lsa “gipo” old qo‘shimchasi qo‘shiladi: HClO – gipoxlorit, HBrO – gipobromit, HIO – gipoyodit va h.z.,
b) O‘rtacha oksidlanish darajasida bo‘lsa “it” qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi: HNO₂ – nitrit, H₃PO₃ – fosfit, H₃AsO₃ – arsenit, H₂SO₃ – sulfit, H₂SeO₃ – selenit, HClO₂ – xlorit, HBrO₂ – bromit va h.z.,
v) Yuqori oksidlanish darajasida bo‘lsa “at” qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi: HNO₃ – nitrat, H₃PO₄ – fosfat, H₃AsO₄ – arsenat, H₂SO₄ – sulfat, H₂SeO₄ – selenat, HClO₃ – xlorat, HBrO₃ – bromat va h.z.,
g) Bir element bir xil oksidlanish darajasida turli kislotalar hosil qilsa, vodorod atomlari kamiga “meta”, ko‘piga “orto” old qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi: HBO₂ – metaborat, H₃BO₃ – ortoborat, H₂SiO₃ – metasilikat, H₄SiO₄ – ortosilikat, HPO₃ – metafosfat, H₃PO₄ – ortofosfat va h.z.,
d) Kislota hosil qiluvchi element juda yuqori oksidlanish darajasida bo‘lsa “per” old qo‘shimchasi qo‘shiladi: HClO₄ – Perxlorat kislota, HBrO₄ – perbromat kislota, HIO₄ (H₅IO₆) – peryodat kislota, HMnO₄ – permanganat kislota va h.z.
e) Ikki molekula bir xil kislota birikib, bir molekula suv chiqib ketishidan hosil bo‘lsa, bunday kislotalar “piro” old qo‘shimchasi qo‘shib nomlanadi: H₄P₂O₇ - pirofosfat (Bifosfat) kislota, H₂S₂O₅ - pirosulfit kislota, H₂S₂O₇ – pirosulfat kislota va h.z.


Kislotalarning olinish usullari
1. Kislotali oksidlar (angidridlar)ni suvda eritish:
SO₂ + H₂O  H₂SO₃
N₂O₅ + H₂O  2HNO₃
P₂O₅ + 3H₂O  2H₃PO₄
2NO₂ + H₂O HNO₂ + HNO₃
2. Kislorodsiz kislotalar metalmaslarni vodorod bilan bevosita reaksiyasidan olinadi:
H₂ + Cl₂  2HCl
H₂ + S  H₂S
H₂ + I₂  2HI
3. Kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalar ta’sir qilib:
CaSO₃ + 2HCl  CaCl₂ + H₂SO₃
NaNO₂ + HCl  NaCl + HNO₂
K₂SiO₃ + H₂SO₄  K₂SO₄ + H₂SiO₃
Na₂S + H₂SO₄  Na₂SO₄ + H₂S
Mg₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄  3MgSO₄ + 2H₃PO₄
4. Metalmaslarni kuchli kislotalar bilan oksidlash:
S + 2HNO₃  H₂SO₄ + NO
3P + 5HNO₃ + 2H₂O  3H₃PO₄ + 5NO
5. Ba’zi metalmaslarning birikmalarini gidrolizga uchratib:
PCl₅ + 4H₂O H₃PO₄ + 5HCl
PBr₃ + 3H₂O  H₃PO₃ + 3HBr
6. Kislorodsiz kislotalar tuzlariga konsentrlangan kuchli kislotalar ta’siri:
2NaCl + H₂SO₄  Na₂SO₄ + 2HCl
K₂S + 2HCl  2KCl + H₂S
ZnBr₂ + H₂SO₄  ZnSO₄ + 2HBr