Mavzu: Oliy ta’lim o’qituvchisi kasbiy kompitensiyasining nazariy va amaliy aspektlari Reja

3. Oliy ta’lim o‘qituvchisi malakasiga ega bo‘lish uchun qo‘yiladigan talablar
Oliy ta’lim o‘qituvchisi kasbiy faoliyatiga qo‘yiladigan asosiy maqsad talabalarning kasbiy, shaxsiy sifatlarini takomillashtirishdan iborat. Shu bois o‘qituvchi kasbiy faoliyati yuzasidan qator vazifalar tizimini bajarishi lozim. Ana shu vazifalarni samarali va muvaffaqiyatli bajarilishi o‘qituvchi ning, eng avvalo, kasbiy, pedagogik tayyorgarligiga, qolaversa, kasbiy kompetensiyasiga bog‘liq. U muntazam ravishda pedagogik va kasbiy kompetensiyasini takomillashtirib borishi, tez o‘zgarib ketayotgan jamiyatga mos ravishda faoliyat yurgazishi lozim. Aytish joiz bo‘lsa, pedagogik kasbiy faoliyat davomiy bilim olish, tajriba va yana bilim olishdan iborat bo‘lgan inson faoliyatiki, unga qo‘yiladigan talablar ham takomillashib, oshib boraveradi.

Oliy ta’lim o‘qituvchisi vazifalari.

• talabalar uchun oliy ta’lim dasturlari asosida nazariy bilimlarni, umummadaniyat (kasbiy maxsus) kompetensiyalarni egallashlari uchun tashkiliy sharoitlar yaratish;

• talabalarda insonning tabiat bilan jamiyat, madaniyat, davlat bilan uzviy bog‘liqligi qonuniyatlari haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, inson shaxsiyatining shakllantirish jarayon lari haqida bilimga, ilmiy axborotlarni topish va talqin etish usullari, ularni qayta ishlash va saqlash kabi masalalarga o‘rgatish va boshqalardan iborat.

• bo‘lg‘usi mutaxassislarning o‘zi tanlagan soha va mutaxassisliklari bo‘yicha amaliy bilimlarini shakllantirish, talaba shaxsining kasbiy yo‘nalishini takomillashtirish, uning umumiy, kasbiy madaniyatini, o‘z faoliyatini takomillashtirish;

• talabalarning tadqiqotchilik faoliyatini rivojlantirish, ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish;

• talabalarning kasbiy-shaxsiy imkoniyatlari ochilishi uchun ko‘maklashish.

Oliy ta’lim o‘qituvchisi faoliyatining mazmun-mohiyati.

O‘quv ishlari (darsda va auditoriyadan tashqarida) – ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari; auditoriyadan tashqari – konsultatsiya, reyting baholash, imtihon, kurs ishlari, malakaviy ishlarni tekshirish va rahbarlik qilish, amaliyotni tashkil etish hamda nazorat ishlarini baholash.

Noo‘quv ishlari:

a) o‘quv-uslubiy ishlar;

b) ilmiy-tadqiqot ishlari;

v) tarbiyaviy ishlar;

g) tashkiliy-uslubiy ishlar.

O‘quv-uslubiy ishlar. Ma’ruzaga tayyorgarlik, amaliyot, o‘quv-uslubiy, o‘quv dasturlarini ishlab chiqish, ma’ruza mazmuni, amaliyot, seminarlarni ishlab chiqish, testlar, vazifa, nazorat ishlarini ishlab chiqish, imtihon savollarini tuzish, elektron o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarini yaratish, yangi o‘quv qo‘llanmalarini yozish va chop etish, metodik adabiyotlarni qayta chop etishga tayyorgarlik, muharrariyat ishlari, o‘quv jarayonlari uchun multimediya va ko‘rgazmali qurollarni tayyorlash, talabalarning bilimlari yuzasidan reyting nazorati o‘tkazish, ochiq darslarda qatnashish va o‘tkazish, fakultet, oliy maktab, metodologik komissiya ishlarida va pedagogik kengashlarda qatnashish.

O‘qituvchining ilmiy-tadqiqot ishlari. Rejalashtirilgan davlat va nodavlat ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish, ilmiy konferensiyalarda qatnashish, ilmiy maqola va monografiyalarni yozish, xalqaro va mamlakat tarmoqlari bo‘yicha grant va loyihalash ishlarida qatnashish, doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlash, opponent va taqrizchi sifatida qatnashish, ilmiy to‘plam va hisobotlarni tahrir qilish, talabalar, magistr va ilmiy xodimlarning to‘garaklari yoki muammoli guruhiga rahbarlik qilish, tajriba maydonlarida rahbarlik qilish, tabalarni olimpiada, ko‘rik-tanlovlar, ilmiy konferensiya va ko‘rgazmalarda qatnashish uchun tayyorlash.

O‘qituvchining tarbiyaviy ishlari. Akademik guruhlarga rahbar sifatida ishlash, talabalarning guruhlarida tarbiyaviy ishlar shakllanishini (suhbat, munozara) tayyorlash va tashkil qilish, talabalar uylaridagi ishlarda qatnashish, to‘garak, seksiya va klublarga rahbarlik qilish, universitet va fakultet tarbiyaviy tadbirlarini tayyorlash va ularda qatnashish.

Tashkiliy-metodik ishlar. Rektorat va dekanat topshiriqlari ni bajarish, universitet, fakultet, kafedra ilmiy kengashlarini tayyorlash, ularda ma’ruzalar qilish, kafedra topshiriqlarini bajarish.

Shunday qilib, o‘qituvchining kasbiy faoliyati o‘z ichiga pedagogik faoliyatning kopleks turlarini qamrab oladi. Ular, o‘z navbatida, chuqur bilim, oliy ta’lim o‘qituvchisi kasbiy faoliyati talab qiladigan mutaxassisligi bo‘yicha takomillashgan ko‘nikmalar ni talab qiladi. Ana shu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish o‘qituvchi kasbiy kompetensiyasiga, uning doimiy takomillashib borishiga bog‘liq. Bunda, albatta o‘qituvchining kasbiy, shaxsiy sifatlari ham uning kasbiy kompetensiyasi aspektlaridan hisoblanadi. Shu ikki narsa – o‘qituvchining vazifasi va shaxsiy-kasbiy xususiyatlari uning kompetensiyasi asosi bo‘lsa, uning takomillashib borishi o‘qituvchi kasbiy kompetensiyasini belgilaydi.

O‘qituvchi shaxsiy tavsifi va o‘ziga xosligi. Ilmiy zehn – eruditsiya, kasbiy pedagogik madaniyat, pedagogik mahorat, ziyolilik, kasbiy pedagogik yo‘nalganlik, pedagogik fikr yuritish, o‘z faoliyatini sevish, oliy darajadagi umummadaniyat, kuzatuvchanlik, sezgirlik, ijodkorlik, hulq-atvor, talabchanlik, adolatparvarlik, vatanparvarlik, yuksak ma’naviyat, o‘zini va o‘zgalarni hurmat qilish, kommunikabellik, pedagogik optimizm, talabalar bilan ishlashga ishtiyoq, intellektual faollik, yangiliklarga qiziqish va ularni tatbiq etish.

O‘qituvchining maxsus tayyorgarligi. Bunda o‘qituvchining o‘z mutaxassisligi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalari ko‘zda tutiladi.

Maxsus bilimlar. O‘z predmetini ilmiy darajada bilish. Mazkur fanning zamonaviy yutuqlari va istiqbolli yo‘nalishlarini va rivojlanishi darajasini bilish. Ushbu tarmoq ishlab chiqarishning bugungi kundagi yutuqlarini bilish. O‘z sohasi bo‘yicha davlat standartlaridan xabardorlik. Oliy o‘quv yurti bo‘yicha va predmetiga ko‘ra, qo‘llaniladigan darsliklarni bilish. Peredmetni o‘qitishning maqsad va vazifalarini bilish. Mutaxassislar tayyorlash tizimida o‘z mutaxassisligi qanday ahamiyat kasb etishini bilish.

Maxsus bilish, ko‘nikma. Aniq bir kasbni mukammal bilishi.

O‘qituvchining pedagogik va psixologik tayyorgarligi Muvaffaqiyatli pedagogik faoliyat uchun zarur bo‘lgan pedagogika va psixologiya sohalari bo‘yicha zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalari.

Pedagogik-psixologik bilimlar. Oliy maktab pedagogika va psixologiya bilimlari (ta’lim nazariyasi, tarbiya nazariyasi, talabalar psixologiyasi va boshqalar), pedagogik faoliyat nazariyasi bo‘yicha bilimlar, oliy kasbiy ta’limning zamonaviy konsepsiyalari to‘g‘risida bilimlar, o‘z predmeti bo‘yicha o‘qitish metodikasini bilish.

Pedagogik bilimlar:

• diagnostika;

• prognostik;

• loyihalash;

• konstruktivlik;

• kommunikativlik;

• tashkilotchilik;

• tahlil qilish;

Diagnostik bilim. Talabalarning bilim, ko‘nikma, tajriba va kompetensiyasi tizimida dastlabki, o‘rta va yakuniy darajasini aniqlab berish, talabalar guruhida pedagogik vaziyatlarni aniqlash, talabaning umumadaniy va tarbiya darajasini aniqlash va boshqalar.

O‘qituvchining prognostik bilishi. Oldindan aytib berishi, talabalar o‘qishi va kasbiy tarbiya natijalarini oldindan aytib berish, biron-bir pedagogik vazifani aniq belgilab olib, uni yechish shakllarini aniqlash, talabalar uchun o‘quv-metodologik (tarbiyaviy) ishlarning rejalarini tuzib olish, o‘quv jarayonida talabalar uchun yuzaga keladigan qiyinchiliklar va xatolarni oldindan bilish va boshqalar.

O‘qituvchining konstruktiv bilishi. Ta’lim jarayonlarini ilmiy asosda qurish, tashkil etish, samarador o‘quv va kasbiy tarbiya texnologiyalari, metodlari, shakllari, usullari va vositalirini tanlash hamda qo‘llash, o‘quv-amaliy ishlarini tashkil qilish va boshqarish, talabalarning o‘qishi va ijodiy ishlarini faollashtirish va boshqalar.

O‘qituvchining kommunikativligi. Talabalar bilan maqsadga muvofiq munosabatlar o‘rnatish, ular bilan munosabatlarda individual va o‘ziga xos yondoshuvlarni topish, dars davomida ijobiy-ruhiy muhitni tashkil qilish, talabalar hulq-atvorini boshqara bilish, o‘zini hayolan talaba o‘rniga qo‘yib ko‘ra bilish, talabalarni ezgu ishlarga qiziqtirish, pedagogik texnologiyalarning eng yaxshi shakllarini izlab topish.

O‘qituvchining tashkilotchilik qobiliyati. Talabalar o‘quv faoliyatini tashkil etish, o‘zining o‘qituvchilik va tarbiyaviy faoliyatini tashkil etish, talabalar bilan ishlashda kasbga yo‘naltirilgan tadbirlarni tashkil etish va boshqalar.

O‘qituvchining tahliliy bilishi. Talabalarni o‘qitish va tarbiyalash natijalarini tahlil qilish, kasbiy pedagogik faoliyatidagi nuqsonlar va yutuqlar yuzaga kelish sabablari hamda o‘qituvchilarning tajribalarini tahlil qilish. Ta’lim-tarbiyada qo‘llanilgan samrador metod, usul va o‘qitish manbalarini tahlil qilish va boshqalar.

Biz tilga olgan oliy ta’lim o‘qituvchisiga qo‘yiladigan talablar ichida uning kasbiy kompetensiyasini takomillashtirish va davlat standartlari talablariga javob bera olish masalasi ham eng muhim vazifa hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida olib borilishi zarur bo‘lgan vazifalar belgilab berilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga muvofiq, respublika ta’lim muassasalarini yuqori malakali pedagog kadrlari bilan ta’minlash chora-tadbirlari belgilangan.

Oliy ta’lim pedagog kadrlariga qo‘yiladigan talablar Oliy ta’lim pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimi tuzilmasi 3-ilovada keltirilgan.

Oliy ta’lim muassasasi o‘qituvchisi magistr darajasidan past bo‘lmagan oliy ma’lumotga (diplomli mutaxassis) ega bo‘lishi, ilmiy-tadqiqot faoliyatini olib borishi, quyidagilarni bilishi va ijodiy qo‘llanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak:

Oliy ta’lim muassasasi o‘qituvchisiga qo‘yiladigan talablar:

- oliy ta’lim davlat ta’lim standarti (asosiy qoidalar), Kadrlar tayyorlash tegishli ta’lim (ixtisos) yo‘nalishi bo‘yicha davlat ta’lim standarti, shuningdek, o‘qitilayotgan fan bo‘yicha o‘quv dasturi;

- oliy ta’lim to‘g‘risidagi normativ-huquqiy va direktiv hujjatlar;

- bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura ixtisoslari bo‘yicha o‘quv jarayonini tashkil etish va uning sifatini ta’minlashning zamonaviy metodlari;

- asosiy o‘quv rejalari va o‘quv fanlari dasturlarini takomillashtirish prinsiplari;

- o‘quv yuklamalarini rejalashtirish va ularning bajarilishini nazorat qilish metodlari;

- o‘quv fanlari mazmuni va ularni o‘qitishdagi izchillik asoslari;

- o‘quv mashg‘ulotlarining har xil turlarini (leksiyalar, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya mashg‘ulotlari, kurs ishlari loyihalari, malaka bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarni) o‘tkazish metodikasi;

- talabalar o‘rtasida milliy mustaqillik g‘oyalari asosida ma’naviy-axloqiy va tarbiyaviy ishlarni olib borish prinsiplari;

- pedagogika va kasb-hunar bo‘yicha muomala qilish nazariyasi va amaliyoti;

- ta’lim jarayoni qatnashchilari bilan o‘zaro munosabatlarda etika normalari va nutq madaniyati;

- chet tillardan bittasida so‘zlashuv nutqi asoslari;

- mustaqil ta’lim olish yo‘li bilan o‘z bilimlarini takomillashtirish metodlari;

- talabalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish prinsiplari;

- bakalavriat va magistratura ta’lim dasturlarida izchillik va moslashuvchanlikni tashkiliy va metodik ta’minlash;

- kadrlar buyurtmachilari va mehnat bozori ehtiyojlarini hisobga olgan holda o‘quv rejalarini va fanlar dasturlarini shakllantirish asoslari;

- talabalarning o‘z bilimini mustaqil oshirishini tashkiliy va metodik ta’minlash;

- talabalarning bilimlari, mahoratlari va ko‘nikmalarini reyting bo‘yicha nazorat qilishni tashkil etish va ilmiy-metodik ta’minlash asoslari;

- kadrlar tayyorlash sifatiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar;

- ta’lim, fan va ishlab chiqarishni integratsiyalashni tashkil etish asoslari;

- iqtidorli talabalarni qidirib topish, tanlash va ular bilan ishlash metodlari;

- oliy ta’limda menejment va marketing asoslari.

Uzluksiz ta’lim tizimi pedagog kadrlarining alohida lavozim toifalarga qo‘yiladigan malaka talablari tegishli ta’lim turini boshqarish organi tomonidan belgilanadi.

Qayta tayyorlash yoki malaka oshirish bo‘yicha ta’lim dasturlarini muvaffaqiyatli bajargan pedagog kadrlarga tegishli ravishda davlat namunasidagi quyidagi hujjatlar beriladi:

malaka oshirish haqidagi sertifikat — kamida 144 soat hajmidagi ta’lim dasturlarini o‘tagan shaxslar uchun;

qayta tayyorlash haqidagi diplom — kamida 576 soat hajmidagi ta’lim dasturlarini o‘tagan shaxslar uchun.

Ta’lim haqidagi davlat namunasidagi hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.

Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar (shu jumladan bilvosita shakllar) o‘z vaqtida pedagogning reyting daftarchasida qayd etiladi, uning namunalari va uni to‘ldirish tartibi tegishli ta’lim turini boshqarish davlat vakolatli organi tomonidan tasdiqlanadi.