Mavzu: Organik kompleks hosil qiluvchilar. Ularning yutuq va kamchiliklari texnologiyasida qo’llanilishi
Download 1.85 Mb.
|
Organik kompleks hosil qiluvchilar ularning yutuq va kamchilikla
|
to’q qizil rangli yashil rangli
birikmalar hosil bo’ladi. Shunday qilib bir kompleks ikkinchisiga o’tadi. Kompleks birikmalar juda ko’p joylarda qo’llaniladi. Biologiyada ularning ahamiyati juda katta. Kompleks birikmalarsiz hayot bo’lmaydi. Gemoglobin Fe2+ , xlorofill Mg 2+ larning kompleks birikmalaridir. Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar bo’lishi mumkin. Ular ichida elektrolitmas moddalar ham bor. Asoslar Kislotalar Tuzlar [Ag(NH3)2 ]OH H[AuCl4] [Ni(NH3)4]SO4 [Cu(NH3)2](OH)2 H2[SnF6] Na3[AlF6] [Ni(NH3)4](OH)2 H2[PtCl6] K3[Fe(CN)6] Elektrolitmas moddalar: [Pt(NH3)4Cl2] [Pt(NH3)6 ]Cl4 [Ni(CO)4] [Fe(CO)5] Kompleks birikmalarning tuzilishini 1898 yilda shved olimi Alfred Verner o’zining koordinatsion nazariyasida tushuntirdi. Bu nazariyaga ko’ra: Kompleks birikmada markaziy o’rinni kompleks hosil qiluvchi - zaryadlangan metal atomi (kation) egallaydi. Kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom atrofida u bilan bog’langan ma’lum sondagi anionlar yoki neytral molekulalar bilan o’ralgan bo’ladi. Bu anion yoki molekulalar ligandlar deyiladi. Ularning soni esa, koordinatsion son . deyiladi. Kompleks hosil qiluvchi va ligandlar ichki sferani tashkil etadi va kvadrat qavs ichiga olinadi. Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani tashkil etadi. ┌─ ─┐ K + │ CN - CN - │ K + │ CN- Fe 3+ CN - │ K 3 [Fe(CN)6] K+ │ CN - CN- │ └─ ─┘ Kompleks birikmani formulasini yozish uchun: 1) kompleks hosil qiluvchi ionning zaryadini; 2) ligandlarning zaryadini; 3) koordinatsion sonni; 4) tashqi sfera ionlarini bilish kerak. Kompleks hosil qiluvchi ionlar asosan Mendeleev davriy sistemasidagi d -elementlarning ionlaridir. Ular: Ag 1+ ,Au1+ ,Au 3+ ,Cu2+ ,Cu1+, Zn 2+, Cd 2+ , Co2+ , Ni 2+ , Fe2+ , Fe 3+ , Pt 2+ ,Pt 4+ ,Pd 2+ ,Pd 4+ ,Al 3+ . Ligandlar sifatida a) dipol xarakterga ega bo’lgan molekulalar - H2O, NH3, NO, CO ,N2H4, NH2C2H4NH2 va boshqalar.; b) ionlar - SN-, NO 2 - , Cl - , Br- , J - , OH- , CO32- , SO4 2- , CH3COO - , SO32- , PO4 3- , CNS- , CrO42- ; Ba’zi bir kompleks hosil qiluvchi ionlar uchun
Kompleks birikmalarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri ligandlardir. Ligandlar - bular atomlarida bir yoki bir necha (ximiyaviy boglanishda ishtirok etmagan) elektron jufti bulgan manfiy zaryadli ionlar (Cl-, Br-, I-, F-, CNS-, CN-, OH-, SO3-2, NO2-, CO3-2, S-2, CH3COO-, HCOO- va neytral molekulalar (H2O, NH3, CO, NO, C6H6, C2H2, NH(CH3)2 - dimetilamin, H2N - CH2CH2NH2- etilendiamin, R(Ph)3 - trifenil fosfin va yana boshka tarkibida azot, kislorod, oltingugurt atomlari sakqlagan ko`pchilik moddalardir. Kompleks birikma hosil bo`lishida bu ion va molekulalar markaziy ion bilan ham kovalent (yoki ion) bog`lanish, ham koordinatsion bog`lanish hosil qiladilar va markaziy ion koordinatsion sonining ma’lum qismini band qiladilar. Har bir ligandning markaziy atom koordinatsion sonining qancha(nechta)sini band qila olish xususiyati dentatlik deyiladi. Yuqqorida keltirilgan ligandlardan:Cl-, Br-, I-, F-, CN-, NO2-, NO3-, ionlari, NH3, CO, NO, H2O, NH(CH3)2 kabi molekula kompleks birikmada markaziy ionning 1 ta koordinatsion sonini band qiladi va bular monodentat ligandlar deyiladi. SO4-2, CO3-2, H2NCH2CH2NH2; H2NCH2COO- kabi ion va molekulalarda ikkita valentlik bo`sh yoki 2 ta va undan ortiq taqsimlanmagan elektronlar jufti bo`lgani uchun bir vakta 2 ta koordinatsion joyni band qiladilar, ular bidentate Shunday molekulalar ham borki ular tarkibida 2 va undan ortiq donor atomlar bo`lgani uchun ko`p dentatlik namoyon qiladilar. Bunday ligandlarni polidentat ligandlar deyiladi. Bunday ligandlarga misollar: P olidentat ligandlarni komplekson lar ham deyiladi. Shunday kompleksonlarga etilendiamintetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi ham tegishli bo`lib, uning kompleksi quyidagicha: [Со(NН3)6]3+ kompleks birikmasida gibridlanish quyidagicha bo`ladi Kompleks hosil bo`lishi bilan quyidagi holatga o`tadi: Quyi spinli holatda quyidagicha o`zgarish ro`y beradi: Kompleks ionning zaryadiga qarab, kompleks birikmalar uchga bo’linadi: 1) kation, [Cu(NH3)4]SO4 = [Cu(NH3)4] 2+ + SO42- 2) anion K4[Fe(CN)6] = 3K+ + [Fe(CN6)] 3- 3) neytral [Pt(NH3)4Cl2 ] , [Fe(CO)5] kompleks birikmalarga bo’linadi. Nomlanishi. Kompleks birikmalarni nomlashda markaziy atom kompleks hosil qiluvchi ligandlardan keyin o’qiladi. Bunda albatta uning zaryadi ko’rsatiladi. Kompleks ionning zaryadi uni tashkil etuvchilari zaryadlarining algebraik summasiga teng bo’ladi. Shuning uchun markaziy ionning formal zaryadi butun ionning zaryadi orqali ifodalanadi. Ligandlar alfavit bo’yicha ketma-ket keladi, bunda ularning soniga qaralmaydi. Anionlar nomidagi -it, -id, -at qo’shimchalari o’rniga -o qo’yiladi. Ftorid - ftoro, xlorid - xloro, tsianid - tsiano va hokazo. Suv va ammiak kabi neytral ligandlar "akva", "amin" deyiladi. Ular anionlardan oldin yoziladi va o’qiladi. [Al(H2O)5(OH)]Cl2 - pentaakvagidroksoalyuminiy (III)-xlorid [Co(NH3)5Cl]Cl2 - pentaaminxlorokobalt (III)-xlorid. NO, SO gruppalar to’g’ridan-to’g’ri metall atomi bilan bog’langan bo’lsa, ularni nitrozil, karbonil deyiladi. Kation kompleks birikmalarda oldin ligandlarning soni, so’ng nomi o’qilib, so’ngra kompleks hosil qiluvchi o’qiladi va uning oksidlanish darajasi ko’rsatiladi, oxiridf tashqi sfera ioni o’qiladi. [Cu(NH3)4]SO4 - tetraaminmis (II) - sulfat [Al(H2O)6]Cl3 - geksaakvaalyuminiy (III) - xlorid [CrCl(H2O)5]Cl2 - xloropentaakvaxrom (III) - xlorid. Anion kompleks birikmalarda oldin tashqi sfera ioni so’ngra ligandlarning soni va nomi o’qilib, oxirida kompleks hosil qiluvchining nomiga –at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi va uning oksidlanish darajasi aytiladi. K2[Be(OH)4] – kaliy tetragidroksoberillat (II) K4 [Fe(CN)6 ] - kaliy geksatsianoferrat (II) Na[BiJ4] - natriy tetraiodovismutat (III) Neytral kompleks birikmalarni nomlashda avval ligandlarning soni va nomi o’qilib, so’ngra kompleks hosil qiluvchi o’qiladi. [Fe(CO)4 ] - tetrakarbonil temir [Pt(NH3)4 Cl2] - diamindixlor platina. Kompleks birikmalarning tuzilishini aniqlash. Kompleks birikmalarning tuzilishini bir necha usul bilan aniqlash mumkin. Almashinish reaktsiyasi orqali quyidagi komplekslarning tuzilishi aniqlangan. 1) PtCl4 6NH3 , PtCl44NH3 , PtCl42NH3 , PtCl4 2KCl Tarkibida 1 mol PtCl4 6NH3 tutgan eritmaga ortiqcha miqdorda AgNO3 eritmasidan qo’shilsa, 4 mol AgCl cho’kmaga tushgan. Demak, hammma Cl - ionlari tashqi sferada joylashgan. [Pt(NH3)4]Cl4 = [Pt(NH3)4] 4+ + 4Cl- geksaaminplatina (IY) xlorid PtCl44NH3 eritmasiga ortiqcha AgNO3 qo’shilsa, 2 mol AgCl cho’kmaga tushgan. [Pt(NH3)4Cl2]Cl 2 = [Pt(NH3)4Cl2]2+ + 2Cl- tetraamindixloroplatina (IY) xlorid PtCl4 2NH3 eritmasiga kumush nitrat eritmasidan qo’shilsa, cho’kma hosil bo’lmaydi, chunki xlor ionlarining hammasi ichki sferada joylashgan. [Pt(NH3)4 Cl4] diamintetraxloroplatina –neytral kompleksdir. PtCl4 2KCl eritmasida ham kumush nitrat ta’siridan cho’kma hosil bo’lmagan. K4[PtCl6] = 2K+ + [PtCl6] 2- kaliy geksaxloroplatina (IY) Bundan tashqari kompleks birikmalarning tuzilishini molyar elektr o’tkazuvchanlik va rentgenstrukturaviy tahlil orqali ham aniqlash mumkin: Elektrolit Molyar elektr molekulasidan o’tkazuvchanlik, hosil bo’ladigan m,om-1*sm2*mol-1 ionlar soni 2 100 3 250 4 400 5 500 m - qiymati 500 bo’lishi uni tarkibidagi ionlar soni 5 ta ekanligini ko’rsatadi.[Pt(NH3)6]Cl4 –shu formulaga javob beradi. [Pt(NH3)5Cl]Cl3 –da ionlar soni 4 m - 400 ga teng. K2[PtCl4] dan [Pt(NH3)2Cl4] ga o’tgan sari m - ning qiymati kamayib bo’radi. Rentgenostruturaviy usulda kompleks birikmalarni tahlil qilish uchun kompeks birikmasini anchagina katta kristalli olingan bo’lishi kerak.Shunda kristall moddada joylashgan atom va molekulalarning joylanish tartibini aniqlash mumkin. Kompleks hosil qiluvchi ionning koordinatsion soni o’zgarmas qiymat emas, ayni ligandning tabiatiga bog’liq, uning elektrik xossalari bilan belgilanadi. Bundan tashqari koordinatsion son ayni kompleks hosil qiluvchi va ligandning agregat holatiga, kontsentratsiyasiga va ular orasidagi ta’sirga ham bog’liq. Ichki sferada faqat birgina o’rinni egallaydigan ligand monodentant ligand deyiladi. Ularga: NH3 , H2O, OH- , Cl- , CN - , F- , J- va hokazolar misol bo’ladi. Agar ligand 2 o’rinni egallasa bidentant deyiladi. Ularga misol: SO42- , CO32- , NH2-CH2CH2-NH2. To’rt o’rinni egallagan tetradentant ligandga ikki zaryadli etilendiaminsirka kislota misol bo’ladi. - OOCCH2-N-CH2COOH -OOCCH2-N-CH2COOH Ichki sferadagi neytral molekulalar yoki ionlar ya’ni ligandlar sekin-asta boshqa ligandlarga almashinishi mumkin. Masalan: [Co(NH3)4]Cl3 molekulasidagi ammiak NO2- ionlariga almashinishidan [Co(NH3)4 NO2]Cl2, [Co(NH3)4Cl(NO2)]Cl , K 2[Co(NH3)2(NO2)4] , K 4[Co(NO2)6] lar hosil bo’ladi. Bunda kompleks ionning zaryadi 3+ dan 3- ga o’tadi. [Co(NH3)4]3+ [Co(NO2)6]3- Kompleks birikmalarning nomenklaturasi Murakkab birikma nomini tuzishda uning formulasi o‘ngdan chapga qarab o‘qiladi. Muayyan misollarni ko'rib chiqing: Anion komplekslari Kation komplekslari K3 kaliy geksasiyanoferrat (III) Natriy tetragidroksoalyuminat Na3 natriy geksanitrokobaltat (III) SO4 tetraammin mis (II) sulfat Cl3 geksaakvaxrom (III) xlorid OH diaminekumush (I) gidroksidi Kompleks birikmalar nomlarida bir xil ligandlar soni ligandlar nomlari bilan birga yoziladigan sonli prefikslar bilan ko'rsatiladi: 2 - di, 3 - uch, 4 - tetra, 5 - penta, 6 - heksa, 7 - hepta, 8 - okta. Manfiy zaryadlangan ligandlar, turli kislotalarning anionlari nomlari anionning toʻliq nomidan (yoki ismning ildizidan) va -o unlisi bilan tugaganidan iborat. Misol uchun: I-yodo- H-gidrido- CO32- karbonat- Ligandlar vazifasini bajaradigan ba'zi anionlar maxsus nomlarga ega: OH-gidrokso- S2-tio- CN-siyano- NO-nitrozo- NO2-nitro- Odatda neytral ligandlar nomlarida maxsus prefikslar ishlatilmaydi, masalan: N2H4 - gidrazin, C2H4 - etilen, C5H5N - piridin. An'anaga ko'ra, oz sonli ligandlar uchun maxsus nomlar qoldirilgan: H2O - aqua-, NH3 - amin, CO - karbonil, NO - nitrosil. Musbat zaryadlangan ligandlarning nomlari -y harfi bilan tugaydi: NO+ - nitrosiliy, NO2+ - nitroyliy va boshqalar. Agar kompleks hosil qiluvchi element kompleks anion tarkibiga kirsa, u holda element nomining ildiziga (rus yoki lotin) -at qo'shimchasi qo'shiladi va qavs ichida kompleks hosil qiluvchi elementning oksidlanish darajasi ko'rsatiladi. (Misollar yuqoridagi jadvalda keltirilgan). Agar kompleks hosil qiluvchi element murakkab katin yoki tashqi sferasi bo'lmagan neytral kompleksning bir qismi bo'lsa, unda oksidlanish holatini ko'rsatadigan elementning ruscha nomi nomda qoladi. Masalan: - tetrakarbonilnikel(0). Ko'pgina organik ligandlar murakkab tarkibga ega, shuning uchun ular ishtirokida komplekslar formulalarini tuzishda qulaylik uchun ularning harf belgilaridan foydalaniladi: C2O42- oksalato- ho'kiz C5H5N piridin py (NH2)2CO karbamid ur NH2CH2CH2NH2 etilendiamin uz C5H5-siklopentadienil-cp Umumiy kimyo: darslik / A. V. Jolnin; ed. V. A. Popkova, A. V. Jolnina. - 2012. - 400 b.: kasal. Murakkab elementlar hayotning tashkilotchilaridir. K. B. Yatsimirskiy Kompleks birikmalar birikmalarning eng keng va xilma-xil sinfidir. Tirik organizmlar tarkibida biogen metallarning oqsillar, aminokislotalar, porfirinlar, nuklein kislotalar, uglevodlar va makrosiklik birikmalar bilan murakkab birikmalari mavjud. Hayotiy faoliyatning eng muhim jarayonlari kompleks birikmalar ishtirokida davom etadi. Ulardan ba'zilari (gemoglobin, xlorofill, gemosiyanin, vitamin B 12 va boshqalar) biokimyoviy jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Ko'pgina dorilar tarkibida metall komplekslari mavjud. Masalan, insulin (sink kompleksi), vitamin B 12 (kobalt kompleksi), platinol (platina kompleksi) va boshqalar. Kompleks birikmalarning tuzilishi Zarrachalarning o'zaro ta'siri jarayonida zarrachalarning o'zaro koordinatsiyasi kuzatiladi, bu murakkab hosil bo'lish jarayoni sifatida belgilanishi mumkin. Masalan, ionlarning hidratsiyasi jarayoni akvakomplekslarning hosil bo'lishi bilan tugaydi. Murakkab hosil bo'lish reaktsiyalari elektron juftlarni o'tkazish bilan birga keladi va birikmalarning shakllanishiga yoki yo'q qilinishiga olib keladi. yuqori tartib, deb atalmish kompleks (koordinatsion) birikmalar. Murakkab birikmalarning o'ziga xos xususiyati ularda donor-akseptor mexanizmiga ko'ra paydo bo'lgan koordinatsion bog'lanishning mavjudligi: Kompleks birikmalar kristall holatda ham, eritmada ham mavjud bo'lgan birikmalardir. bu ligandlar bilan o'ralgan markaziy atomning mavjudligi. Murakkab birikmalarni eritmada mustaqil mavjud bo'lishga qodir oddiy molekulalardan tashkil topgan yuqori tartibli murakkab birikmalar deb hisoblash mumkin. Vernerning koordinatsiya nazariyasiga ko'ra, kompleks birikmada, ichki va tashqi sfera. Markaziy atom atrofdagi ligandlari bilan kompleksning ichki sferasini tashkil qiladi. Odatda kvadrat qavslar ichiga olinadi. Murakkab birikmadagi qolgan hamma narsa tashqi sfera bo'lib, kvadrat qavs ichida yoziladi. Aniqlangan markaziy atom atrofida ma'lum miqdordagi ligandlar joylashadi muvofiqlashtirish raqami(kch). Koordinatsion ligandlar soni ko'pincha 6 yoki 4 tani tashkil qiladi. Ligand markaziy atomga yaqin koordinatsion joyni egallaydi. Koordinatsiya ligandlarning ham, markaziy atomning ham xususiyatlarini o'zgartiradi. Ko'pincha muvofiqlashtirilgan ligandlarni erkin holatda ularga xos bo'lgan kimyoviy reaktsiyalar yordamida aniqlab bo'lmaydi. Ichki sferaning yanada qattiq bog'langan zarralari deyiladi kompleks (murakkab ion). Markaziy atom va ligandlar o'rtasida tortishish kuchlari (almashinuv va (yoki) donor-akseptor mexanizmiga ko'ra kovalent bog'lanish hosil bo'ladi), ligandlar o'rtasida esa itaruvchi kuchlar ta'sir qiladi. Agar ichki sferaning zaryadi 0 ga teng bo'lsa, u holda tashqi koordinatsion sfera yo'q. Markaziy atom (komplekslashtiruvchi)- murakkab birikmada markaziy o'rinni egallagan atom yoki ion. Komplekslashtiruvchi vosita rolini ko'pincha erkin orbitalarga ega va etarlicha katta musbat yadro zaryadiga ega bo'lgan zarralar bajaradi va shuning uchun elektron qabul qiluvchi bo'lishi mumkin. Bular o'tish elementlarining kationlari. Eng kuchli komplekslashtiruvchi moddalar IB va VIIIB guruhlari elementlari hisoblanadi. Kamdan-kam hollarda kompleks sifatida d-elementlarning neytral atomlari va turli oksidlanish darajasidagi metall bo'lmagan atomlar - . Kompleks tuzuvchi tomonidan taqdim etilgan erkin atom orbitallari soni uning koordinatsion raqamini aniqlaydi. Koordinatsion raqamning qiymati ko'plab omillarga bog'liq, lekin odatda u kompleks hosil qiluvchi ion zaryadining ikki barobariga teng: Ligandlar- kompleks hosil qiluvchi agent bilan bevosita bog'liq bo'lgan va elektron juftlarning donorlari bo'lgan ionlar yoki molekulalar. Erkin va harakatlanuvchi elektron juftlariga ega bo'lgan elektronga boy tizimlar elektron donorlar bo'lishi mumkin, masalan: P-elementlarning birikmalari kompleks hosil qilish xususiyatini namoyon qiladi va kompleks birikmada ligand vazifasini bajaradi. Ligandlar atomlar va molekulalar (oqsillar, aminokislotalar, nuklein kislotalar, uglevodlar) bo'lishi mumkin. Ligandlar bilan kompleks hosil qiluvchi bogʻlanishlar soniga koʻra ligandlar mono-, di- va polidentatli ligandlarga boʻlinadi. Kompleks birikmaning ichki sferasida har bir ligand egallagan o'rinlar soni deyiladi ligandning koordinatsion qobiliyati (tishligi). U ligandning markaziy atom bilan koordinatsion aloqa hosil qilishda ishtirok etuvchi elektron juftlari soni bilan aniqlanadi. Murakkab birikmalarga qo'shimcha ravishda, koordinatsion kimyo suvli eritmada tarkibiy qismlarga ajraladigan qo'sh tuzlarni, kristalli gidratlarni o'z ichiga oladi, ular qattiq holatda ko'p hollarda murakkablarga o'xshash tuzilgan, ammo beqaror. Tarkibi va bajaradigan funktsiyalari jihatidan eng barqaror va xilma-xil komplekslar d-elementlarni tashkil qiladi. O'tish elementlarining murakkab birikmalari alohida ahamiyatga ega: temir, marganets, titan, kobalt, mis, sink va molibden. Biogen s-elementlar (Na, K, Mg, Ca) faqat ma'lum bir siklik tuzilishga ega ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi, shuningdek kompleks hosil qiluvchi vosita sifatida ishlaydi. KOMPLEKSLARNING KIMYOVIY XUSUSIYATLARI Kompleks hosil bo'lish jarayonlari kompleksni tashkil etuvchi barcha zarralarning xususiyatlariga amalda ta'sir qiladi. Ligand va kompleks hosil qiluvchi o'rtasidagi bog'lanishning mustahkamligi qanchalik yuqori bo'lsa, markaziy atom va ligandlarning xossalari eritmada shunchalik kam namoyon bo'ladi va kompleksning xususiyatlari shunchalik aniq bo'ladi. Kompleks birikmalar markaziy atomning koordinatsion toʻyinmaganligi (erkin orbitallar mavjud) va ligandlarning erkin elektron juftlarining mavjudligi natijasida kimyoviy va biologik faollikni namoyon qiladi. Bu holda kompleks markaziy atom va ligandlardan farq qiluvchi elektrofil va nukleofil xususiyatlarga ega. Kompleksning hidratsion qobig'i tuzilishining kimyoviy va biologik faolligiga ta'sirini hisobga olish kerak. Ta'lim jarayoni Komplekslarning qisqarishi kompleks birikmaning kislota-asos xususiyatlariga ta'sir qiladi. Murakkab kislotalarning hosil bo'lishi mos ravishda kislota yoki asosning kuchini oshirish bilan birga keladi. Demak, oddiylardan murakkab kislotalar hosil qilinganda, H + ionlari bilan bog'lanish energiyasi kamayadi va shunga mos ravishda kislotaning kuchi ortadi. Agar tashqi sferada OH - ioni bo'lsa, u holda kompleks kation bilan tashqi sfera gidroksid ioni orasidagi bog'lanish kamayadi va kompleksning asosiy xossalari ortadi. Masalan, mis gidroksid Cu (OH) 2 zaif, kam eriydigan asosdir. Unga ammiak ta'sirida mis ammiak (OH) 2 hosil bo'ladi. Zaryad zichligi 2+ Cu 2+ ga nisbatan kamayadi, OH - ionlari bilan bog‘lanish zaiflashadi va (OH) 2 o‘zini kuchli asos kabi tutadi. Kompleks tuzuvchi bilan bog'liq bo'lgan ligandlarning kislota-ishqor xossalari, odatda, ularning erkin holatdagi kislota-ishqor xossalariga qaraganda aniqroq bo'ladi. Masalan, gemoglobin (Hb) yoki oksigemoglobin (HbO 2) HHb ↔ H + + Hb - ligand bo'lgan globin oqsilining erkin karboksil guruhlari tufayli kislotali xususiyatni namoyon qiladi. Shu bilan birga, gemoglobin anioni, globin oqsilining aminokislotalari tufayli, asosiy xususiyatlarni namoyon qiladi va shuning uchun kislotali CO 2 oksidi bilan bog'lanib, karbaminohemoglobin anionini (HbCO 2 -) hosil qiladi: CO 2 + Hb - ↔ HbCO 2 - . Komplekslar barqaror oksidlanish darajalarini hosil qiluvchi kompleks hosil qiluvchi moddaning oksidlanish-qaytarilish-qaytarilish o'zgarishlari tufayli oksidlanish-qaytarilish xususiyatlarini namoyon qiladi. Komplekslanish jarayoni d-elementlarning pasayish potentsiallarining qiymatlariga kuchli ta'sir qiladi. Agar kationlarning qaytarilgan shakli berilgan ligand bilan uning oksidlangan shakliga qaraganda barqarorroq kompleks hosil qilsa, u holda potensialning qiymati ortadi. Potensial qiymatning pasayishi oksidlangan shakl yanada barqaror kompleks hosil qilganda sodir bo'ladi. Masalan, oksidlovchi moddalar: nitritlar, nitratlar, NO 2, H 2 O 2 ta'sirida markaziy atomning oksidlanishi natijasida gemoglobin methemoglobinga aylanadi. Oltinchi orbital oksigemoglobin hosil qilishda ishlatiladi. Xuddi shu orbital uglerod oksidi bilan bog'lanishda ishtirok etadi. Natijada temir bilan makrosiklik kompleks hosil bo'ladi - karboksigemoglobin. Bu kompleks gem tarkibidagi temir-kislorod kompleksidan 200 marta barqarordir. Xulosa: Hozirgi vaqtda bunday moddalarning katta miqdori ma'lum. Shunga qaramay, ko'p hollarda ma'lum biologik faol moddalardan foydalanish etarli darajada qo'llanilmaydi, ko'pincha samaradorlik maksimal darajadan uzoqdir va ulardan foydalanish ko'pincha biologik faol moddalarga modifikatorlarni kiritish orqali yo'q qilinishi mumkin bo'lgan nojo'ya ta'sirlarga olib keladi. Fosfor o'z ichiga olgan kompleksonatlar tabiatiga, metallning oksidlanish darajasiga, koordinatsion to'yinganligiga, gidrat qobig'ining tarkibi va tuzilishiga qarab turli xil xususiyatlarga ega birikmalar hosil qiladi. Bularning barchasi kompleksonatlarning ko'p funksiyaliligini, ularning substoxiometrik ta'sir qilishning noyob qobiliyatini, umumiy ionning ta'siri va tibbiyotda, biologiyada, ekologiyada va xalq xo'jaligining turli sohalarida keng qo'llanilishini ta'minlaydi. Metall ioni kompleksni muvofiqlashtirganda, elektron zichligi qayta taqsimlanadi. Donor-akseptor ta'sirida yolg'iz elektron juftining ishtirok etishi tufayli ligand (kompleks)ning elektron zichligi markaziy atomga o'tadi. Liganddagi nisbatan manfiy zaryadning kamayishi reagentlarning kulon repulsiyasini pasayishiga yordam beradi. Shu sababli, muvofiqlashtirilgan ligand reaktsiya markazida ortiqcha elektron zichligiga ega bo'lgan nukleofil reagent tomonidan hujum qilish uchun qulayroq bo'ladi. Elektron zichligining kompleksondan metall ioniga siljishi uglerod atomining musbat zaryadining nisbiy ortishiga va natijada uning nukleofil reagent, gidroksil ionining hujumini osonlashishiga olib keladi. Download 1.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|