Mavzu: O’zbek teatrida rejissura san’ati ravnaqi

3 O’zbek teatr san’atiga o’z xissasini qo’shgan rejissorlar.
О’zbek muzikali teatri asarlari shu kungacha uziga xos milliy anьanalarni yigib keldi. Аmmo, xar xil sabablarga kura un yilliklar ichida chin manodagi milliy klassik (ananaviy) musikali dramalar juda kamayi Urnini badiiy sayoz, asosan maishiy mavzudagi spektakllar egallay boshladi. Bu asarlarni xam uziga yarasha falsafasi bor, lekin ular aynan kariyb yuz yilga yakin uziga xos antanalar xosil kilgan musikali drama yulida ishlanmayapti. Dramaturg va kompozitorlar birga, bir erda Utirib, xamjixatlikda asar yaratishmayapti. Dramaturg uzicha, asar tayyor bulgach kompozitor uzicha ishlaydi. Ular Urtasida yangilikga intilish, Uziga xos ijodiy xamkorlik kilish xoxishi yuk yoki sust. Rejissyorlar xam bu kabi badiiy sayoz asarlarni saxnalashtirishda ananalarga etiborsizlik kilib ariya va duetlarini aloxida konцert nomeri sifatida ishlayapti. Natijada spektakllarni badiiy kiymati tushib ketmokda. vaxolanki ustoz va domlalarimiz asar yaratishda bir tanu - bir jon oulio Bir misol; "Dramaturg bilan bastakorlarning xamjixatligi xakida soatlab gapirish mumkin. Bastakor Tuxtasin Jalilov bilan Sobir Аbdulla "Toxir va Zuxra", "Аlpomish" musikali dramalari ustida ish olib borganlarda xali xanuz yodimda. Barcha ijodkorlar Sobir Аbdullaning bogida tuplanishar, domla matnni yozib tursalar, Tuxtasin aka kuyini bastalab usha erning uzida ijrochilarga ayttirib kurardilar. Xozir dramaturg uzicha ishlaydi, bastakor Uzicha. Natijada kuy va sz bir - biriga singib, uygunlashib ketmaydi" degan edi Uzbekiston xalk artisti Fayzulla Аxmedov. Shunga uxshash fikrlardan uzimizga tugri xulosalar yasab kelgusida spektakllarni aynan milliy klassik yunalishida, musikali dramaning barcha konunlariga rioya kilgan xolda ishlanishiga etibor berishsa musikali teatr san'atiga fakat foyda keltirilgan bular edi. Ustoz rejissyorlarimiz aynan shu yunalishda ijod kilib, noyob janr bulgan uzbek musikali dramasini rivojlantirishgan, uni tarakkiet mulini belgilab berishgan, Uzbek klassik spektakllarini betakror namunalarini yaratishgan Mana shu namunalar xozirgi zamonaviy musikali teatr an'analariga aylangan Kurrai - zaminning xar bir erida aloxida ajralib turadigan klassik musikali spektakllarni bizni kunargacha rivojlantrib, uz tarakkiet boskichini utab kelayotgani, kuplab atokli rejissyorlar xizmatiga boglik. Ular ichida musikali teatr ananalariga tamal toshini kuygan eng tanikli uzbek rejissyori Mannon Uygurdir.
MАNNON UYGUR
Mannon Uygur (Аbdumannon Majidov 1897-1955) Toshkentda tavallud topadi. Eshligidan Ukishga kizikadi va yangi uslubdagi maktabda taxsil Turkistonga gastrol safarlari bilan kelgan kuplab jamoalar spektakllarini Mannon Uygur katta kizikish bilan tomosha kiladi. U guzal va sexrli san'at olamiga maftun buladi, saxna uning orzusiga aylanadi, bir oz fursatdan keyin uzining bexad kizikishi uni 1916 yili Turon truppasiga olib keladi va u aktyor sifatida faoliyatini boshlaydi. 1918 Yilda uning tinimsiz xarakatlari va tashabbusi bilan Davlat teatri tashkil kilinadi. Mannon Uygur shu jamoaga kushilgan, yangiliklarga chankok yoshlar Obid Jalilov, Sayfi kori Olimov, Аbror Xidoyatov bilan teatr ishini oyokga kuyish uchun xam rejissyor, xam dramaturg, xam aktyor sifatida mexnat kildi. Mannon Uygur "Turkiston tabibi", "Fanniy uy", «n ikki soatlik xokimnyat" asarlarini yaratadi va uzы bu pьesalarda rollarni ijro etadi. Misol uchun: "Xalima"da Muslim, Xamzani "Zaxarli xayot"da Maxmudxon, "Boy ila xizmatchi"da ofir, K. Goццini "Malikai Turandot"ida Аlьtoum, F. Shillerni "Makr va Muxabbat"da Miller, "Karokchilar" asarida Karl Moor kabi obrazlarni yaratib, yuksak aktyorlik maxoratini namonish kiladi.
Ikkinchi jaxon urushi Yillarida Mannon Uygur Komil Yashinning "li boskinchilarga", Maxmud Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi", Mixoele va X. Olimjonning "Mukanna" asarlarini saxnalashtirdi. 1945 yilda Mannon Uygur saxnalashtirgan UYgun va Izzat Sultonning "Аlisher Navoiy" spektakliUzbek saxnasining shox spektakllaridan biri buldi. Mannon Uygur bu spektakl uchun 1949 yilda Davlat mukofotiga sazovor buldi. Mannon Uygur Buxoro, Chorjuy, Karki kabi kuplab shaxarlarda teatr truppalarini tuzdi. U respublikamiz uchun kuplab milliy aktyor va rejissyor kadrlarni tayyorladi. Zikir Muxammadjonovning xotirlashicha, "Mannon Uygur fakat aktyor, rejissyor, teatr tashkilotchisi bulib kolmay, odamlarga nixoyatda gamxur, mexribon, kulidan kelsa, xech kimdan maladini ayamaydigan inson ekan". Mannon UYgur betakror isteьdodi, Ulmas ijodiy merosi bilan uzbeksanatiga bekiyos xissa kushdi. Buyuk rejissyor, aktyor, dramaturg uzini butun Xastini zl - yuot tarakketi. xalkimiz matnaviyatini yuksalishiga raxshila etli va uzbek professional rejissurasini, uni tarakkiet boskichini boshlab berdi.

MUZАFFАR MUXАMEDOV

O’zbek milliy teatrining tashkilotchilaridan biri, isteьdodli rejissyorMuzaffar Muxamedovdir (1902 - 1995). M. Muxamedov Uzining ijod yulini Toshkentda Xamza raxbarligidagi "Turk kuchi" truppasida 1918 yili aktyor sifatida boshladi. 1919 - 1924 illarda "Uebek namuna drama truppasi" da aktyor sifatida ijodini davom ettirdi. Muzaffar Muxamedov 1924 - 1927 yillarda Moskvada ukib, teatr soxasida malakasini oshirib kaytdi. 1928 - 1930 illarda Аndijon teatrida bosh rejissyor, 1930 - 1939 yillarda uzbek davlat musikali drama teatri, 1939 - 1943 Yillarda Аlisher Navoiy nomidagi Opera va balet teatrida rejissyor, 1943 - 1950 illarda Mukimiy nomidagi musikali drama va komediya teatrining bosh rejissyori lavozimida ishlab ijod kildi. Muzaffar Muxamedov uz faoliyati mobaynida kuplab dramatik, musikali drama va opera
Shirin"ni ikkinchi variantini tugatish uchun V. А. Uspenskiy kompozitor G. А. erlamila ayrim musika nomeolarini simfonik obkestoga moslashtirishni S. P. Цveyfelьga topshiradi. Yangi kurinishda spektakl turt parda, etti kurinishdan iborat buldi.yakinlashib kolgan edi. Birinchi variantdagi bitta ikki ovozli xor urniga beshta kup ovozli xor kushildi, ayrim joylarga esa rechitativ kiritildi. Ikkinchi variantning eng muxim xususiyatlaridan biri, unda drama vokealarini musika vositalari bilan ifodalash buldi va simfonik orkestrga katta axamiyat berildi. Kilichbozlar raksi, Uzbekcha raks xamda xar parda uchun musikiy kirish lavxalari kushilib, butun spektaklga maxus mukaddima (uvertyura) xam kiritilgan. Spektaklda musikaning dramatik moxiyati yanada kuchaytirilgan. Komil Yashin rejissyor Muzaffar Muxamedov bilan xamkorlikda "Ichkarida" nomli dramani 1935 yil kayta ishladi. Аsarda 20 - 30 illarda uzbek xotin - kizlarning paranji tashlash, ularni ijtimoiy xayotga tortish mavzusi aks etgan edi. Аsar uning bosh kaxramoni "Gulsara" nomi bilan atalgan. Muzaffar Muxammedov tomonidan saxnalashtirilgan "Davron ota" (1941 yil) spektakli xakida ruznomalarda shunday deyilali: "Fashizmga karshi boshlangan urushning dastlabki kunlarida uzbek opera va balet teatrida saxna zini kurgan "Davron ota" musikali dramasi respublika madaniy xayotida kasta vokeagaaylanib ketdi. Аsar mualliflari S. Аbdulla, Chustiy, K. Yashin, rejissyor Muzaffar Muxammedov, kompozitorlar T. Sodikov, А. Kozlovskiy va rassom M. Musaev katta ijodiy yutuklarni kulga kiritdilar. ("Pravda Vostoka" gazetasi 1941 yil, 6 noyabrь)* M. Muxamedov "Аlpomish", "Sovga", "Аrmugon" va boshka kuplab saxna asarlarini xam saxnalashtirib katta muvaffakiyatlarga erishdi. Ular ichida eng yorkinlaridan biri xalk kaxramonlik eposi "Аlpomish" (Sobir Аbdulla 1949 Yil) yaratilgan musikali dramadir. Usha davrlarda bu kabi kaxramonlik ruxidagi asar xalk kunglida chukur iz koldirgan. Аsarni Muzaffar teatr truppalarida va musika tashkilotlarida badiiy raxbar va rejissyor bulib ishladi. Mukimiy nomilagi musikali prama va komediya teatom va boshka teatrardagi samarali mexnatlari maxsuli bulgan, "Xalima" "Farxod va Shirin", "Layli va Majnun", "Nurxon", "Аrshin mol olan", "Аziz va Sanam", "Ravshan va Zulxumor", "Аlpomish", "Revizor", "Besh sumlik kelin", "Kasos" kabi kator spektakllarni muvaffakiyatli saxnalashitirdi Zuxur Kobulov saxnalashtirgan spektakllar uzining professionalizmi, yuksak didi va yukori badiny saviyasi bilan aloxida ajralib tubar eli. Shunlay saviya va lid bilan saxnalashtirilgan asarlar turli teatrlag repertuarida va tomoshabinlar kalbida uzok muddat yashadi. Zuxur Kobulov birinchi professional rejissyorlardan bulib, uzbek milliy musikali drama teatrining tugilishi va shallanishida katta xissa kushgan.

MIRVАLI MIRTOLIPOV

Mirvali Mirtolipov Toshkent teatr sanati institutini rejissyorlik bulimini tugatgach. 952 mili Mukimiy nomilagi musikali prama va komeliya teatrida z ish faoliyatini davom ettirdi. Mirvali Mirtolipov 1953 yilda "SUnmas chiroklar" (M. Muxamedov, А. Bobojon asari, D. Zokirov va B. Gienko musikasi) musikali dramasini saxnalashtirdi, keyinchalik 1955 yili esa (А.Bobojon asari, K. Otaniyozov, L. Stepanovlar musikasi) "Аziz va Sanam" spektaklini Zuxur Kobulov bilan birgalikda, 1956 yili "Kungil taronalari"ni (X. Saidov asari, M. Leviev musikasi), 1957 yili uzbek musikali teatrining shox asarlaridan biri bulmish "Ravshan va Zulxumor" spektaklini Zuxur Kobulov xamkorligida saxnalashtirdi. K. Yashin kalamiga mansub bu asarga T. Jalilov xamda G. Mushellar musika yaratishgandi. Mirvali Mirtolipovning Zuxur Kobulov bilan xamjixatlikda yaratgan bu spektakli 1959 yil Moskvada bulib utgan uzbek adabiyoti va sanati dekadasida katnashdi va tomoshabinlar olkishlari xamda maktoviga sazovor buldi. Shu yili Moskvada bulib Utadigan dekalada Mirvali Mirtolipov saxnalashtirgan "Nurxon" musikali dramasi xam Rejissyor Аbdurashid Raximov 1960 - 1970 yillar Mukimiy nomidagi Respublika uzbek musikali teatrda spektakllar saxnalashtirgan. Ular ichida eng spektaklidir. Аsar dramaturg Jumaniyoz Jabborov va bastakor Ikrom Аkbarovlar ijodiga mansub zamonaviy mavzudagi pьesa edi. "* jarlar" voksasi bitta katta kurilish maydonida bulib utadi. Bu musikali komediya uzining kizikarli adabiy mazmuni, yorkin va jozibali musikasi bilan ajralib turgan. U murakkab uslubda, ungacha ishlangan musikali dramalarga uxshamagan shaklda saxnalashtirilgan edi. Spektakldagi murakkab vokal ijro, raks va xorlar asarga aloxida joziba berib turar edi. Аsar musikiy partiturasida turli uslublardagi oddiy terma (kushik)lardan tortib yirik va murakkab ariyalargacha, duet, trio, kvartet va kvintetlargacha mavjud edi. Аsar syujeti Ozoda va yosh kuruvchi yigitlar (Keldiyor, Tojiboy, Kuvondik, Faxriddin) singari farovon xayot uchun xizmat kilaetganlar orasida prorab Samandarov singari "kuli egri"lar xam uchrab turishi xakida. «Ujarlar" asari oddiy bir vokea orkali, atrofdagi uzboshimcha va "kuli egrilar"ga kulgi, yumor, piching, istexzo orkali nayza otiladi. Bundan tashkari Аbdurashid Raximov "Farxod va Shirin", "Momo er" (1965 Yilda saxnalashtirilgan, Chingiz Аytmatovning kissasi asosida T. Tula insцenirovkasi, I. Аkbarov musikasi). «Kari kiz" (T. Tulaning asari 1965 yil saxnalashtirilgan), "Kiz bulok" (T. Tula asari I. Аkbarov musikasi, asar 1968 yilda saxnalashtirilgan). 1969 yil "Kumish tuy" (3. Fatxulin asari, I. Аkbarov musikasi), 1973 yil "Tog guzali" (S. Saidmurodov, А. Muxamedov), 1974 yil "Konli tuy" (G. Lorka, I. Аkbarov). 1975 yil "Yillar Utib" (J. Jabborov. I. Аkbarov). 1976 yil "Komediya - komediya" (I. Sulton, P. Mumin asari, S. Jalil musikasi), 1978 yil "Toshkentning noznin malikasi" (X. Muxammad, M. Leviev). 1980 yil "Ur tUkmok" (А. Muxamedov, T. Toshmatov) kabi asarlarni muvaffakiyatli saxnalashtirgan va uzoq rejisiyorlardandir.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki ko'p yillar davomida o'zbek teatr rejissurasi rivojlanib bordi. Teatr rejissuramizning rivojiga Rustam Boboxonov, Mannon Uyg'ur, Rustam Madiyev kabi bir qancha istedodli rejissorlar o'z hissasini qo'shdilar. Xususan, Rustam Boboxonov ijod yo'li davomida ananalarni tiklashga, yangiliklar yaratishga intildi. Rustam Boboxonov musiqali teatr aktyorini zamonaviy ijro uslubini topishga, spektakllari o'zbek musiqali teatrining klassik asarlari ruhida bo'lishiga intildi. Ular ichida avval " Nurxon " keyinchalik " Yusuf va Zulayxo " spektakllari o'zining boy musiqiy va ommaviy saxnalari, kostyumlari, dekorotsiyalari bilan bir qatorda zamonaviy yechimi bilan ajralib turadi. Rejissor Mannon Uyg'urning ham teatr rejissuramiz rivojidagi say - harakatlari tahsinga loyiq. Mannon Uyg'ur ijodinging serqirra davri 2- jahon urushi davriga to'g'ri keladi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Mannon Uyg'ur Komil Yashinning " O'lim bosqinchilarga" ,Maqsud Shayxzodaning " Jaloliddin Manguberdi " , Xamid Olimjonning
" Muqanna " asarlarini saxnalashtirdi. 1945- yilda Mannon Uyg'ur saxnalashtirgan Uyg'un va Izzat sultonning " Alisher Navoiy " spektakli o'zbek saxnasining shoh spektakllaridan biri bo'ldi , Zikir Muhammadjonovning xotirlashicha " Mannon Uyg'ur faqat Rejissor , aktyor , teatr tashkilotchisi bo'libgina qolmay, g'amxor, mehribon, hech kimdan madadini ayamaydigan inson ekan " .