Mavzu: O`zbekiston orkestrlari

Mavzuning asosiy vazifalari:
• Estetik didni tarbiyalash, asarning badiiy fazilatlarini tahlil etish;
• Talabada ijodiy jamoani boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirish;
• Ijrochilik jamoada kommunikativ ko‘nikmalarni tarbiyalash;
• ijodiy jamoaga mustaqil rahbarlik qilishda talabani tayyorlash.
I.BOB Orkestrlarning tashkil topilishi
1.1. Orkestr haqida ma`lumot
Orkestr (qadimgi yunoncha: ὀρχήστρα - orchestra — yunon teatrida sahnaning old maydonchasi) — musiqa asarini birglalikda ijro etuvchi cholgʻu asboblari yigʻindisi va shu asboblarni chaluvchi musiqaschilar kollektivi. Orkestr kamer ansambldan dirijor tomonidan boshqarilishi va baʼzi partiyalar yakka sozlarda emas, balki sozandalar guruhi tomonidan ijro etilishi bilan farqlanadi. Sozlarning turlari va tuzilishiga koʻra, orkestlar simfonik orkestr, xalq cholgʻu asboblari orkestri, kamer orkestr, puflamalar orkestri, torli cholgʻular orkestri, estrada orkestri, jaz orkestri va boshqa turlarga boʻlinadi. Oʻzbekistonda orkestrlarning barcha turlari mavjud. bu turli oilalardan kelgan asboblarni, shu jumladan kamonni birlashtirgan torli asboblar kabi skripka, viola, viyolonsel va kontrabas, guruch kabi asboblar shox, karnay, trombon va tuba, yog'och shamollari kabi nay, oboy, klarnet va fagot va zarbli asboblar kabi timpani, bas baraban, uchburchak, tuzoq baraban, sadrlar va zarbli zarb asboblari har biri bo'limlarda guruhlangan. Kabi boshqa asboblar pianino va selesta ba'zan beshdan birida paydo bo'lishi mumkin klaviatura bo'limi yoki singari yakka o'zi turishi mumkin konsert arfa va ba'zi zamonaviy kompozitsiyalarni ijro etish uchun elektron asboblar.
To'liq o'lchamdagi G'arb orkestrini ba'zan a deb atash mumkin simfonik orkestr yoki filarmoniya orkestri (dan.) Yunoncha fil, "sevuvchi" va "harmonik"). Ma'lum bir ijroda ishlaydigan musiqachilarning haqiqiy soni ijro etilayotgan asarga va o'tkaziladigan maydon hajmiga qarab etmishdan yuzdan oshiqgacha o'zgarishi mumkin. A kamer orkestri (ba'zan konsert orkestri) ellikdan ortiq musiqachidan iborat kichikroq ansambl.[1] Ixtisoslashgan orkestrlar Barokko musiqasi masalan, Yoxann Sebastyan Bax va Jorj Friderik Xandel, yoki Klassik kabi repertuar Haydn va Motsart, a ijro etadigan orkestrlardan kichikroq bo'lishga moyil Romantik musiqa repertuar,
XX-nchi asrning ikkinchi yarmisida o‘zbek kompozitorlarining diqqat e’tiborlari ommaviy janrlar: xor jamoasi uchun asarlar, kichik kamer orkestri va xalq cholg‘u asboblari orkestri uchun asarlar yaratishga qaratilgan edi.
1937-1938 yillardan boshlab o‘zbek davlat filarmoniyasi qoshida o‘zbek xalq cholg‘u asboblari orkestri tashkil etilgan. Keyinchalik shu xildagi orkestr O‘zbekiston radiokomiteti qoshida ham tashkil bo‘ladi. Yillar davomida xalq cholg‘u asboblari asta-sekinlik bilan takomillashtirishga (rekonstruirovaniyu) kirishib o‘zbek xalq cholg‘u asboblari orasida dutor-bas, rubob-prima, g‘ijjak-bas kabi Yangi xildagi asboblar kiritiladi. Bu o‘zgarishlar maxsus laboratoriyalarda o‘tkazilar edi. Lekin o‘zbek xalqcholg‘u asboblari orkestri asosida milliy o‘zbek musiqa asboblari turar edi. Orkestrning tashkil bo‘lgan yillarida G.Sabitov «Totorcha syuita», F.Nazarov «Yoshlar syuitasi», S.Boboyev «Bayram uvertyurasi», V.Knyazev «Orkestr va qashqar rubob uchun konsert», G‘.Qodirov «O‘zbek xalq temalarida syuita», B.Giyenko «Ukraincha syuita», «Pomircha syuita»-larni ijod qilib keng tinglovchilar diqqatiga havola etdilar. 60-yillar davomida orkestr repertuari ancha ko‘payib asarlar mavzulari ham kengayadi. Bular S.Varelasning «Hamza poemasi», P.Xalikovning-simfoniyettasi, B.Zeydmanning «Qahramonlik poema»-lari bo‘lgan. O‘zbek xalq cholg‘u asboblari orkestri jahon klassik musiqa asarlarini ham ijro etib o‘z san’atlarini Giyenkaning «Vals fantaziyasi»,M.I.Glinkaning «Kamarinskaya», «Ruslan va Lyudmila» operasidan raqslar, J.Bizening «Karmen» operasidan uvertyurasini, «Arlezianka» syuitasini va boshqa xalqlar kompozitorlarining asarlarini ijro etib baynalminal aloqalarini mustahkamlaganlar.
Keyingi yillarda shu xildagi o‘zbek xalq cholg‘u asboblari orkestri O‘zbekiston viloyatlaridagi ko‘pgina musiqa maktablarida, bilim yurtlarda, san’at saroylari qoshida tashkil etilib bu jamoalar o‘z konsert faoliyatlarini davom etib kelmoqdalar.
O‘zbekiston radiosi qoshidagi o‘zbek xalq cholg‘u aboblari orkestri tashkil qilinishidan boshlab unga ko‘zga ko‘ringan san’atkor, ustoz Yunus Rajabiy rahbarlik qilganlar, lekin 1960 yilda O‘zbekiston radiosi qoshida maqomchilar ansambli tashkil bo‘lganda Yu.Rajabiy unga badiiy rahbar bo‘lib cholg‘u orkestrida qobiliyatli kompozitor, ajoyib sozanda shu orkestrda ishlab kelgan Doni Zokirov rahbarlik qiladi.
Doni Zokirov-o‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotini yaxshi bilgan, qardosh xalqlar musiqalari bilan qiziqgan san’atkordir. U kishi o‘zbek xalq kuy va qo‘shiqlarini orkestrlashtirib cholg‘u orkestr mohiyatini oshirgandi. Zokirov talqinida o‘zbek xalq kuylaridan «Yovvoi ushshoq»-ni orkestr va yakka nay ijrosida qayta ishlagani ko‘p tinglovchilar diqqatini o‘ziga jalb etgan. Shu bilan bir qatorda «Jazoir» pesasi ham o‘zining jarangli, jo‘shqin kuylari bilan orkestr dasturidan mustahkam joy oldi.
Doni Zokirovning ehtiyotkorlik bilan xalq kuy va qo‘shiqlariga murojaat etishi «Navo» nomli syuitasida aniq va ravshan nazarga tashlanadi. Undagi «Navo», «Savti Navo» va «Uffori Navo» kuylari orkestr jo‘rligida milliy o‘zbek nolalarini mohirlik bilan musiqa asboblarida talqin topishi kompozitorning xalq ijodiyotini yaxshi bilganligidan darak beradi.
O‘zbek xalq cholg‘u asboblari orkestri uchun asarlar yaratish, xalq durdonalaridan unumli foydalanish maqsadi ko‘zga ko‘ringan bastakor Faxriddin Sodiqov ijodiyotida ham nazarda tashlanadi. Uning «Qorabair» nomli musiqiy pesasida otlarning yugurushlari orkestrdagi musiqa asboblarini ustalik bilan ishlatilgani so‘zimiz isboti bo‘la oladi.
Shunday ekan O‘zbekistonda o‘zbek xalq cholg‘u asboblari orkestrining xizmatlari o‘zbek milliy musiqa hayotida muhim o‘rinni egallaydi. Cholg‘u asboblar orkestrining dasturlarida, musiqa asboblarini takomillashtirishda, xalq kuy va qo‘shiqlaridan foydalanishda, milliy nolalar, qochirmalarni ishlatishda va ularni keng ommaga targ‘ibot etish vositalarini mahorat bilan amalga oshirib O‘zbekiston musiqa san’atida bu xizmatlar keng ahamiyatga ega bo‘ldi.
Orkestrning dirijyorligi
Asbob guruhlari orasida va har bir asboblar guruhida umumiy qabul qilingan ierarxiya mavjud. Har bir cholg'u guruhida (yoki bo'limida) a asosiy guruhni boshqarish va orkestr yakkaxonlarini ijro etish uchun odatda kim javob beradi. Skripkalar ikki guruhga bo'linadi, birinchi skripka va ikkinchi skripka, ikkinchi skripka birinchi skripkadan pastroq registrlarda o'ynab, hamrohlik qismi yoki birinchi skripka chaladigan ohangni uyg'unlashtirish. Asosiy skripka asosiy deb nomlanadi konsertmeyster (yoki Buyuk Britaniyada "etakchi") va nafaqat torlar bo'limining etakchisi, balki butun orkestrning ikkinchi buyrug'i, faqat dirijyor. Konsertmeyster konsert oldidan olib boradi sozlash va orkestr boshqaruvining skripkalar yoki barcha torlar bo'limi uchun kamonlarni aniqlash kabi musiqiy jihatlari bilan shug'ullanadi. Konsertmeyster odatda dirijyorning chap tomonida, tomoshabinlarga eng yaqin joyda o'tiradi. Shuningdek, asosiy ikkinchi skripka, asosiy viyola, asosiy viyolonsel va asosiy bass bor.
Asosiy trombon past guruch qismining etakchisi, asosiy karnay esa odatda butun guruch bo'limining etakchisi hisoblanadi. Obo tez-tez orkestr uchun sozlash yozuvini taqdim qilsa-da (300 yillik anjuman tufayli), odatda, u shamollar bo'limining asosiy direktori yo'q (garchi yog'och shamollari ansambllarida nay ko'pincha etakchi hisoblanadi).[13] Buning o'rniga, har bir direktor musiqiy fikrlar farqi bo'lgan taqdirda boshqalar bilan teng huquqli munosabatda bo'ladi. Aksariyat bo'limlarda direktor yordamchisi (yoki direktor yoki yordamchi direktor) yoki birinchi skripkalarda ko'pincha konsertmeyster yordamchisi bor, u ko'pincha tutti asosiy qismi u yo'qligida almashtirishdan tashqari.
String pleyeri o'ynaydi unison qismning qolgan qismi bilan, bo'lingan hollar bundan mustasno (divisi) musiqa qismidagi yuqori va pastki qismlar ko'pincha "tashqarida" (tomoshabinlarga yaqinroq) va "ichkarida" o'tirgan o'yinchilarga tayinlanadigan qismlar. Yagona qism torli bo'limda chaqirilgan bo'lsa, bo'lim rahbari har doim bu qismni o'ynaydi. String bo'limining bo'lim rahbari (yoki boshlig'i) ham tez-tez kontsertmeyster tomonidan belgilangan kamonlarga asoslanib, kamonlarni aniqlash uchun javobgardir. Ba'zi hollarda, torli qismning direktori o'zlarining cholg'ularini chalish talablarini qondirish uchun konsertmeysterga nisbatan bir oz boshqacha ta'zimdan foydalanishi mumkin (masalan, kontrabas). String bo'limining printsiplari, shuningdek, bo'limning birgalikda o'ynashini ta'minlash uchun, odatda kirish joyidan oldin kamonni ko'tarib, o'z bo'limlari uchun kirishlarni olib boradilar. Tutti shamol va guruch o'yinchilari odatda noyob, lekin yakkaxon bo'lmagan qismni ijro etishadi. Sektsion perkussionistlar asosiy perkussiyachi tomonidan ularga berilgan qismlarni ijro etishadi.
Zamonaviy davrda musiqachilar odatda a dirijyor, dastlabki orkestrlarda yo'q bo'lsa-da, bu rolni o'rniga konsertmeyster yoki klavesinchi o'ynash uzluksiz. Ba'zi zamonaviy orkestrlar ham shunday qilishadi o'tkazgichlarsiz, ayniqsa kichikroq orkestrlar va tarixiy jihatdan aniq ("davr" deb nomlangan) spektakllarga ixtisoslashganlar barok va undan oldingi musiqa.
A uchun eng tez-tez ijro etiladigan repertuar simfoniya orkestr g'arbiy mumtoz musiqa yoki opera. Biroq, orkestrlar ba'zida ishlatiladi mashhur musiqa (masalan, rok yoki pop guruhiga konsertda hamrohlik qilish), keng doirada film musiqasi va tobora ko'proq video o'yin musiqasi. Orkestrlardan ham foydalaniladi simfonik metall janr. "Orkestr" atamasi a ga nisbatan ham qo'llanilishi mumkin jaz ansambli, masalan. ning ishlashida katta guruh musiqa.
A'zolarni tanlash va tayinlash
2000-yillarda professional orkestrning barcha a'zolari odatda tinglash ansambldagi lavozimlar uchun. Ijrochilar odatda ishtirokchilarning tanlovi bo'yicha bir yoki bir nechta yakkaxon asarlarini ijro etishadi, masalan a harakati kontsert, yakkaxon Bax harakati va tinglash afishasida e'lon qilingan orkestr adabiyotidan turli xil parchalar (tinglovchilar tayyorlanishi uchun). Parchalar odatda texnik jihatdan eng qiyin qismlar va orkestr adabiyotidan yakkaxon qismlardir. Orkestr tanlovlari odatda tarkibiga kiradigan panel oldida o'tkaziladi dirijyor, konsertmeyster, tanlov ishtirokchisi murojaat qilgan bo'limning asosiy o'yinchisi va ehtimol boshqa asosiy o'yinchilar.
Tanlovning birinchi bosqichidan eng istiqbolli nomzodlar ikkinchi yoki uchinchi bosqichga qaytishga taklif qilinadi, bu dirijyor va guruhga eng yaxshi nomzodlarni taqqoslash imkonini beradi. Ijrochilardan so'ralishi mumkin ko'rish o'qildi orkestr musiqasi. Ba'zi orkestrlarda tinglash jarayonining yakuniy bosqichi a sinov haftasi, unda ijrochi orkestr bilan bir-ikki hafta o'ynaydi, bu esa dirijyor va asosiy o'yinchilarga shaxsning haqiqiy mashg'ulot va ijro sharoitida yaxshi ishlashi mumkinligini ko'rish imkonini beradi.
Ishga joylashish bo'yicha turli xil kelishuvlar mavjud. Eng ko'p terilgan pozitsiyalar doimiy, ijaraga olingan orkestrdagi pozitsiyalar. Orkestrlar musiqachilarni bitta konsertdan tortib to butun mavsumgacha yoki undan ko'pgacha bo'lgan shartnomalar asosida yollashadi. Orkestr so'nggi romantik davrdagi juda katta orkestr ishini bajarayotganda yoki kasal bo'lgan doimiy a'zoning o'rnini bosganda, kontrakt ijrochilari individual kontsertlarga yollanishi mumkin. Bitta kontsert uchun ijaraga olinadigan professional musiqachini ba'zan "sub" deyishadi. Doimiy a'zolarni almashtirish uchun ba'zi bir kontraktli musiqachilar doimiy a'zo bo'lgan davrga yollanishi mumkin ota-ona ta'tili yoki nogironlik qoldiring. Ansambllarning jinsi
Tarixiy jihatdan yirik professional orkestrlar asosan yoki umuman erkak musiqachilardan tashkil topgan. Birinchi professional orkestrlarga yollangan ayol a'zolar bo'lgan arfachilar. The Vena filarmoniyasi Masalan, 1997 yilgacha, taqqoslanadigan orkestrlardan (boshqa orkestrlar dunyoning eng yaxshi beshtaligiga kiritilgan boshqa orkestrlarga qaraganda) ayollarni doimiy a'zolikka qabul qilmagan. Gramofon 2008 yilda).Ayolni doimiy lavozimga tayinlagan so'nggi yirik orkestr bu edi Berlin filarmoniyasi.1996 yil fevralda Vena Filarmoniyasining asosiy naychasi, Dieter Flyuri aytdi Westdeutscher Rundfunk ayollarni qabul qilish "hissiy birlik bilan qimor o'ynash" bo'ladi (Geschlossenheit hissiyotlari) ushbu organizm hozirda mavjud ".1996 yil aprel oyida orkestrning matbuot kotibi "kutilgan yo'qlik barglarini qoplash" ning yozgan Homiladorlik va tug'ish ta'tillari muammo bo'lar edi
1997 yilda Vena Filarmoniyasi "AQSh safari davomida noroziliklarga duch keldi" Ayollar uchun milliy tashkilot va Musiqadagi ayollar uchun xalqaro alyans. Va nihoyat, "ijtimoiy konservativ Avstriyada ham masxaralashni kuchaytirgandan so'ng, orkestr a'zolari [1997 yil 28 fevralda] o'zlarining ketish arafasida navbatdan tashqari yig'ilishga yig'ildilar va Anna Lelkes ismli ayolni arfachi sifatida qabul qilishga kelishdilar. "[18] 2013 yilga kelib, orkestrda oltita ayol a'zo bor; ulardan biri skripkachi Albena Danailova orkestrlardan biriga aylandi konsertmeysterlar 2008 yilda ushbu lavozimni egallagan birinchi ayol. 2012 yilda ayollar orkestr tarkibining 6 foizini tashkil etdi. VPO prezidenti Klemens Xellsberg VPO endi to'liq skrining ishlatilishini aytdi ko'r-ko'rona tinglash.
2013 yilda bir maqola Ona Jons "har qanday nufuzli orkestrlarning ayol tarkibiga ega bo'lishiga qaramay, ayollar erkaklar sonidan ko'proq Nyu-York filarmoniyasi skripka bo'limi - va bir qancha taniqli ansambllar, shu jumladan Milliy simfonik orkestr, Detroyt simfoniyasi va Minnesota simfoniyasi ayol skripkachilar tomonidan boshqariladi ", kontrabas, asosiy orkestrlarning guruch va zarbli bo'limlari "... hali ham asosan erkaklar".BBCning 2014 yilgi maqolasida "... kirish "Ko'r" ko'riklar Bu erda kelajakdagi instrumentalist hakamlar hay'ati hech qanday jins yoki irqiy xurofotga ega bo'lmasligi uchun ekran ortida ijro etib, an'anaviy ravishda erkaklar ustun bo'lgan simfonik orkestrlarning gender muvozanati asta-sekin o'zgarib borishini ko'rdi. "Orkestrlar 17-asrdan boshlab juda ko'p miqdordagi repertuarlarni ijro etishadi raqs xonalari, 18-asr divertimentos 20-asrga qadar film ballari va 21-asr simfoniyalari. Orkestrlar simfoniya, kengaytirilgan musiqiy kompozitsiya G'arbda mumtoz musiqa odatda kontrastli kalitlarni va templarni ta'minlaydigan bir nechta harakatlarni o'z ichiga oladi. Simfoniyalar a musiqiy skor, bu asbobning barcha qismlarini o'z ichiga oladi. The dirijyor ballardan mashqdan oldin simfoniyani o'rganish va ularni talqin qilish to'g'risida qaror qabul qilish uchun foydalanadi (masalan, tempos, artikulyatsiya, so'z birikmasi va boshqalar), ansamblga rahbarlik qilgan holda, mashg'ulotlar va kontsertlar paytida musiqani kuzatib boradi. Orkestr musiqachilari o'zlarining asboblari uchun faqat nota musiqasini o'z ichiga olgan qismlardan ijro etishadi. Kam sonli simfoniyalar tarkibida vokal qismlar ham mavjud (masalan, Betxoven "s To'qqizinchi simfoniya ).
Orkestrlar ham ijro etishadi uverturalar, dastlab bu opera uchun instrumental kirish uchun qo'llaniladigan atama.[23] Dastlabki romantik davrda kabi bastakorlar Betxoven va Mendelson kabi janrlarni ilgari surgan mustaqil, o'z-o'zidan mavjud bo'lgan instrumental, dasturiy asarlarga murojaat qilish uchun ushbu atamadan foydalanishni boshladi simfonik she'r, tomonidan ishlab chiqilgan shakl Frants Liss dramatik uvertura sifatida boshlangan bir nechta asarlarda. Bular "avvaliga, shubhasiz, dastur boshida ijro etilishi kerak edi".[23] 1850-yillarda konsert uverturasi simfonik she'r bilan almashtirila boshlandi.
Orkestrlar, shuningdek, instrumental solistlar bilan o'ynashadi kontsertlar. Kontsertlar paytida orkestr an hamrohlik solist uchun rol (masalan, yakkaxon skripka yoki pianinochi) va ba'zida solist o'ynamagan paytda musiqiy mavzular yoki intermediyalar bilan tanishtiradi. Orkestrlar ham o'ynaydi operalar, balet, ba'zi musiqiy teatr asarlari va ba'zi xor asarlari (ikkala muqaddas asar, masalan, ommaviy va dunyoviy asarlar). Opera va baletlarda orkestr mos ravishda qo'shiqchilar va raqqosalarni hamrohi bo'lib, orkestr o'ynagan kuylar markaziy o'rinni egallagan uvertura va intermediyalarni ijro etadi.
Ijrolar
Barokko davrida orkestrlar bir qator joylarda, shu qatorda aristokratlarning yaxshi uylarida, opera zallarida va cherkovlarda ijro etishgan. Ba'zi boy aristokratlar o'zlarining yashash joylarida o'zlarini va mehmonlarini spektakllar bilan xushnud etish uchun orkestrga ega edilar. Klassik davrda, bastakorlar tobora keng jamoatchilikdan moddiy yordam so'rab murojaat qilishganda, orkestr kontsertlari tobora ommaviy ravishda o'tkazilardi konsert zallari, bu erda musiqa ixlosmandlari orkestrni tinglash uchun chiptalarni sotib olishlari mumkin edi. Klassik davrda orkestrlarning aristokratik homiyligi davom etdi, ammo bu ommaviy konsertlar bilan bir qatorda davom etdi. 20 va 21 asrlarda orkestrlar yangi homiy topdilar: hukumatlar. Shimoliy Amerika va Evropadagi ko'plab orkestrlar mablag'larning bir qismini milliy, mintaqaviy darajadagi hukumatlardan (masalan, AQShdagi shtat hukumatlari) yoki shahar hukumatlaridan oladi. Ushbu davlat subsidiyalari orkestr daromadlarining bir qismini, chiptalarni sotish, xayriya yordamlari (agar orkestr xayriya sifatida ro'yxatdan o'tgan bo'lsa) va boshqa mablag 'yig'ish tadbirlarini tashkil etadi. Ketma-ket texnologiyalar ixtiro qilinishi bilan, shu jumladan ovoz yozish, radioeshittirish, televizion eshittirish va Internet asoslangan oqim va konsert videolarini yuklab olish, orkestrlar yangi daromad manbalarini topishga muvaffaq bo'ldi.sosiy maqola: Fake (g'arbiy klassik musiqa)
"Orkestr chalishining ajoyib so'zlashuvlaridan biri" "qalbaki ", orkestr musiqachisining" ... har bir notani yozilgan tarzda ijro etish taassurotini "berish jarayoni, odatda juda baland yoki juda tez, ammo bosma musiqadagi notalarni ijro etmasdan juda qiyin bo'lgan parcha uchun. qism.[24] Maqola Strad barcha orkestr musiqachilari, hattoki eng yuqori orkestrlarda bo'lganlar ham vaqti-vaqti bilan ba'zi bir parchalarni soxtalashtirishlarini ta'kidlaydilar.[24] Musiqachilarning soxta bo'lishiga sabablardan biri shundaki, mashg'ulotlar etarli emas.


1.2. Orkestrni sozlash ishlari.
FLEYTAFleyta yog‘och damli cholg‘u asbobi bo‘lib, klapanli silindr truba shaklida, bir tomoni yopilgan. Yon teshikchasiga labni bosib, havo puflanadi. Fleytaning kichik, katta, al’t, bas turlari mavjud.Kichik fleyta simfonik orkestrdagi eng yuqori registrli asbobdir. U fleyta-pikkolo deb ham ataladi. Kichik fleytaning registri hajmi - uch oktava atrofida (2-oktava Re dan 5-oktava Do gacha). Kichik fleyta transpozitsiyali asbob bo‘lib, yozuvdan bir oktava baland eshitiiadi. Uning tembri juda go'zal va jarangdor bo‘ladi, forte tovushlar ancha keskin va o‘tkir eshitiiadi.Katta fleyta registrining hajmi 3 oktava atrofida (kichik oktava Si- 4-oktava Do). 0 ‘rta va baland registrdagi tovush lari juda muloyim, pastki registrda esa o4kir va bo'g'iq. Fleytani o‘rganish oson bo‘Iib, unda turli xil texnik uslublarni ijro etish mumkin. U ko‘p hollarda solo asbobi vazifasini bajaradi.47Al’t fleyta orkestrda eng каш qo‘llaniIuvchi asbob bo‘lib, transpozitsiya qilinadi, ya’ni yozuvidan kvarta yoki katta fleytadan kvinta past eshitiladi. Ushbu cho!g‘u ijrosida juda ko‘p hajmda havoni puflash talab qilinadi. Hajmi Fa-diez kichik oktava - Do-diez 3-oktava. Bu cholg'u asosan akkompaniment vazifasini bajaradi.Bas fleyta - juda nodir tur bo‘lib, sadolanish hajmi katta oktava Si- 3-oktava Do. Nisbatan yaqinda ixtiro qilingan bo‘lib, akkompaniment vazifasini o‘taydi. O 'rta registrda tovushi muloyim, yuqori va pastki registrlarda tovushi keskin jaranglaydi. Simfonik partiturada al’t fleytadan quyida yoziladi.KLARNETKlarnet yog'och-damli sozlar guruhiga mansub cholg'u. U silindr trubali, bir tilcha va klapanlar tizimiga ega asbob bo‘lib, 4 turi mavjud: katta, kichik, bas, bassetgorn (al’t klarnet). Klametda tovush mundshtukka bog‘langan qamish naycha orqali chiqariladi. Klarnet bir necha yil maxsus saqlangan yog' ochdan hamda ebonit va plastmassadan tayyorianadi. G.Berlioz bu asbob tovushini juda yaxshi ko‘rib, bu haqda quyidagi fikrni bildirgan: «Klarnet - yog‘och-damli sozlar ichida skripkadir». Klarnet tovushi toza, yorqin, muloyim va juda ifodali eshitiladi.Soprano klarnet (katta) hozir ikki sozlanishida qo‘llaniladi - Sibemol’ va Lya. U transpozitsiyali cholg'u bo'lib, yozilgan notadan al’t va soprano registrlarida bir yoki bir yarim ton pastroq eshitiladi. Sadolanish hajmi - kichik oktava Do-diez - 3-oktava Fa-diez-Sol’.Kichik klarnet (pikkolo) - katta klarnet tuzilishida bo‘lib, biroz kichikroq o‘lchamga ega va yuqori registrda eshitiladi. Kichik klarnet transpozitsiyali asbob bo‘lib, Mi-ЬетоГ sozlanishida yozilgani48dan yurim ion yuqori eshitiiadi. Sadolanish hajmi - kichik oktava Sol’- 3-oktava Si. Uning tembri keskin, o‘tkir. Ahyon-ahyonda ishlatiladi.Bas-klarnet - soprano klarnetdan o‘lchami biroz kattaroq. Uning cheti keng, tepaga qayrilgan metall truba bilan tugallanib, unga mundshluk biriktiriladi. Bu asbob transpozitsiyali bo‘lib, Si-bemol’-Lya sozida ishlatiladi. Sadolanish hajmi - katta oktava Re yoki kontroktava Si-bemol’ - 2-oktava Re. Notalar real sadolanishdan nona tepada yoziladi yoki bas kalitida, katta sekunda real eshitilishidan yuqoriroq. Uning tembri qalin, bo‘g‘iq bo4lib, past registrda qoTlaniladi.Bassetgorn - al’t klarnet, juda kam ishlatiladi. Simfonik partiturada goboy partiyasidan quyida, fagotdan tepada yoziladi.TRUBATrubaning jarangdor va dav’atkor ovozi qadimdan ma’lum boMib, dastlab bu asbob ventilsiz ko‘rinishga ega bo‘lgan va natural truba deb atalgaiv Unda jami 5-8 tovush chiqarilgan. 33- 35 tovushli xromatik tovushqatordagi xromatik truba XIX asrning oxirida paydo bo‘ldi. Hozir amaliyotda trubaning 3 turi ishlatiladi: sopranoart registrli truba, al’t va bas trubalar.Soprano-al’t truba Si-bemol’ sozlanishiga ega boMib, bir ton past eshitiiadi. Uning diapazoni - kichik oktava Mi - 3-oktava Do. Notalari odatda kalitoldi belgilarisiz skripka kalitida yoziladi. Real tovushdan bir ton baland yoziladi. Trubaning tembri surdina yordamida yumshatiladi. Truba tez-tez solo funksiyasini bajaradi.Al’t-truba - Fa-SoF sozlanishida qo'Ilanilib, yozuvida sof kvinta yoki sof kvarta pastroq eshitiiadi. Uning diapazoni - kichik oktava Fa-diez - 2-oktava Fa-SoF. Notalari skripka kalitida, kalitoldi belgilarisiz yoziladi.Bas-truba - Si-bemol’ soziga ega boMib, yozuvida nona past eshitiiadi, Diapazoni - katta oktava Fa - 2-oktava Do. Partiturada truba partiyasi valtornadan pastda yoziladi.49TROMBONTrombon mis damli sozlar guruhidagi trubaning bas koVrinishiga ega. Unga mis naycha kiydirilgan bo‘lib, uni harakatlanlirish vositasida havo hajmi kengaytiriladi. Bu asbob uch qismdan iborat: truba, harakatlantiruvchi mexanizm va mundshtuk. IJning uch turi mavjud: tenor, al’t va bas.Tenor trombon - asosiy tur bo'lib, bas-tenor registrlarini qamrab olgan. Diapazoni - kontroktava Sol’ - 2-oktava Fa. Bunda kontroktava Si-bemol’ va 2-oktava Mi tushirib qoldirilgan. Bu tovushlar kvart-ventil yordamida xosil qilinadi. Bu asbob yorqin va jarangdor tembrli bo'lib, kuchli va salobatli tovushga ega. Uning ovozi surdina yordamida yumshatiladi, glissando effekti mis naychaning sirg‘anishi orqali erishiladi.A ft trombon - tenor trombondan kvarta balandroq eshitiladi.Bas trombon - kontroktava Fa - birinch oktava Fa diapazonida bo'lib, juda kam qoMlaniladi, Partiturada truba partiyasidan quyida yoziladi.SAKSOFONSaksofon (angl. saxophone}-- puflama tilchali musiqa cholg'u asbobi. Belgiyalik usta A. Saks tomonidan ixtiro qilingan (1841) va uning ismi bilan atalgan. Asosan, estrada cholg'usi sifatida qo'llaniladi. Saksafonning 7ta turi mavjud - sopraninodan kontrabasgacha.Saksofonning tarixi 150-yilni o'z ichiga qam-rab oladi. Saksofon belgiyalik AntuanJozef Saks, u ko'pincha Adolf saks nomi bilan taniqlidir, tomonidan yaratilgan. Saksofonni50Ailull'Saksning eng katta yutuqlaridan biri deb hisoblasak mubolag'a bo'lmiiydi. Ilaqiqatdan ham saksofonning taqdiri juda havaslidir. 1842-yiklu puydo bo'lgan cholg'u boshida faqat harbiy orkestrlarda qo'llnnilgnn. keyinchali unga taniqli kompozitorlar o‘z e’tiborlarni qnratganlar. Masalan, J.Bize - “Arlezianka” mashhur asarida sakMolnnni ishlatgan, M.Ravel" - “Bolero”da va M.P.Musorgskiyning ’‘Ko‘rgn/.madan sur'atlar’iga