Mavzu: O’zbekiston Respublikasida pul islohotlari reja

3. PUL MUOMALASINI TASHKIL QILISH VA PUL MASSASI

Tayanch iboralar: pul muomlasi, pul muomlasi qonuni, talab, taklif, muomala
uchun zarur pullar, pul miqdori.

3.1. Pul muomalasini tashkil qilish asoslari.

Pul muomlasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zaxira va emission muassasasi - O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, xalqaro standartlar talablariga to‘liq javob beradigan O‘zbekistan Respublikasining 1995- yil 21- dekabrda O‘zbekistan Respublikasining “ Markaziy banki to‘g‘risida” gi Qonuni qabul qilindi. Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994- yil 18- martdagi «Bank tizimini takomillashtirish, pul- kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 146-sonli Qarorining ijrosini ta’minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994- yilning 16- iyundagi «O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida»gi Farmoni asosida 1994- yil 1 iyulidan boshlab o‘z milliy valyutamiz «so‘m» muomalaga kiritilishi O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr - mustaqil pul-kredit siyosati yuritilish, xususan, pul maomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirish davrining boshlanishi edi.
Shuningdek, pul muomlasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda hozirgi kun amaliyotida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va xukumat raxbarlarini diqqat e’tiborida bo‘lgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 1992- yil 24- iyuldagi №-346 sonli “Respublikada kassa muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2002- yil 5- avgustdagi №-280 sonli “Pul mablag‘larining bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori shular jumlasidandir.
Shuning bilan birga, tovarlarni nakd pulsiz tartibda sotish ustidan monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini xarid quvvatini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002- yil 26- noyabrdagi 407-son qarori bilan tasdiqlangan ulgurji va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizom bilan tartibga solina boshlandi. CHakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd pulsiz xisob-kitoblar bo‘yicha sotish o‘tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy xajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 2005- yil 15- apreldagi №-57 sonli “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylamani qisqartirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori talablaridan ko‘rishimiz mumkin.
O‘zbekiston Respubli­kasi Prezidentining 2005- yil 15- apreldagi «Bank tizimi­ni yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan «2005-2007 yillarda bank tizimiin isloh qilish va rivojlantirish Dasturi»da asosan pul muomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim xuquqiy asoslarini yaratishda o‘z aksini topdi.
Shuning bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 2005- yil 5- avgustdagi №-147 sonli “Banklardagi depozit hisob varaqlardan naqd pul to‘lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari to‘g‘risida”gi qarorlar chiqarildi.
YUqoridagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning №147 sonli qaroriga asosan O‘zbeiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005- yil 29- avgustda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining №-18/1 sonli va adliya Vazirligini №-1518 son “O‘zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomlasiga doir ishlarni tashkil etish to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006- yil 14- iyuldagi 16/7 sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar belgilash va ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomi va 2008- yil 10- martdagi № 300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xranometrajini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamash uchun davlatlar zimmasiga qo‘shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov 2008- yil 27- martda №-822 sonli “Naqd pul mablag‘larini jalb qilish va unga bo‘lgan extiyojni ta’minlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorini ishlab chiqdi.
Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013- yil 26- apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda naqd pulsiz hisob kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi.
1994- yil 1 yanvardan boshlab Hukumatimizning 1993- yil 30- dekabrdagi «Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tad­birlari to‘g‘risida» 613-sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul muomalasini mustahkamlash va so‘m-kuponning xarid quvvatini oshirish bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq chora-tadbirlar amalga oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2001- yil 22- iyundagi №-264 sonli “Naqd pul muomalasini mustaxkamlash va tijorat banklarining ma’suliyatini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risdi”gi qaroriga asosan Markaziy bank pul muomlasini tashkil etish va samarali mexanizmlarini keng joriy etish orqali bu jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. Chunki tijorat banklari zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari ma’sul shaxslarga nisbatan ma’muriy javobgarlik xattoki ishdan ozod etishgacha javobgarlik belgilandi.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan to‘lovlarni o‘z vaqtida amal­ga oshirishni samarali tashkil etish maqsadida, Vazirlar Mahkamasining 1994 -yil 11- iyuldagi «Muomaladagi naqd pul­larni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida» 356-sonli Qaroriga ko‘ra Markaziy bank va tijorat banklari tomo­nidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, naqd pullarni ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni to‘lashga, shuningdek, xizmat safari xarajatlari uchungina berilishi belgilandi hamda 1994- yilning 1- avgustidan mehnatga haq to‘lash uchun ajratiladigan mablag‘lar davlat yo‘li bilan tartibga solinishi joriy etildi.
Milliy valyuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab respublikada naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo‘lishini tezlashtirish asosida pul muo­malasini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Shu maqsadda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul muomalasini tezlashtirish chora-tadbirlar to‘g‘risida» 1994- yil 28 -oktyabrdagi 526-sonli Qarorida ushbu vazifalarga oid dasturiy chora-tadbirlar belgilanib amalga oshirildi.
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul mab­lag‘lari emissiyasini qisqartirish chora-tadbirlari to‘g‘ri­sida» 1996- yil 2- iyuldagi 230-sonli Qarori respublikada naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, respublika mintaqalarida pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan «Respublika mintaqalarida pul mablag‘lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va man­sabdor shaxslarning javobgarligini oshirish va ularni rag‘batlantirish tartibi to‘g‘risida Nizom» tasdiqlandi.
2004- yil 24- sentyabrda 445-son bilan qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori doirasida YAgona umumrespublika protsessing markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki xizmatlar sohasiga yoxud plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat ko‘rsatilayotganidan qat’i nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo shoxobchalarida yagona rejimda olib borish imkonini beradi. Ayni paytda, YAgona umumrespublika protsessing markazi so‘m plastik kartochkalarini muomalaga chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni birlashtiradi. Markazda “UZKART” so‘m plastik kartochkalari bo‘yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar banklararo to‘lov tizimi tashkil etilgan.