Mavzu: O’zbekiston Respublikasining Nogironlarni ijtimoiy ximoya qilishqonuni Reja: Kirish Asosiy qisim

_{Mavzu: O’zbekiston Respublikasining Nogironlarni ijtimoiy ximoya qilishqonuni}
Reja:
Kirish
Asosiy qisim
1.Alohida ehtiyojli bolalar bilan konstruktiv ishlarini olib borish yo’nalishlari.
2. Maxsus dedaktik mashg’ulotlar orqali sensorli ta`lim berishning ahamiyati.
3. Imkoniyati cheklangan bolani hududiy munosabatlar bilan tanishtirish.
4. Konstruktsiyalash dasturining tavsifi.
5.Asosiy davrda ta`limning mazmuni va usullari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Mahsuldor faoliyatning alohida turi bo’lgan konstruktsiyalash inson ruhiyati rivojlanishining muayyan bir bosqichida gozaga chiqadi va u bolaning idrok qilish, fikrlash, o’ynash va nutqiy rivojlanshl darajasiga bog’liq bo’ladi. Markaziy asab tizimiga zarar etishi ham (avvalo, homiladorlik vaqgida) akliy rivojlanishdan orkada qolishga sabab bo’lib, bolaning keyingi ruhiy-jismoniy rivojlanishiga ta`sir qiladi. Bolaning ijtimoiy ko’nikmalarni o’zlashgirish jihatidan rivojlanishining o’ziga xos jihatlari manjud bo’lib, ularga aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolanipg turli faoliyat turlarini bajarishdagi (xususan, nomaqbul pedagogik sharoitdagilarda) holati misol bo’ladi. SHuningdek, bolaning psixik rivojlanishiga nomaqbul sharoit nafaqat oilada, balki maxsus bolalar muassasalarvda ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlar bola boshqa bolalar bilan etarlicha muloqotga kirisha olmaganda hamda har bir bola rivojlanishining darajasi va imkoniyatlariga mos usullar qo’llanilmaganda sodir bo’ladi.
Bu sharoitda aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar na o’yinni, na chizishni va na konstruktsiyalashni eplay olishadi. Ular uchun o’yin o’zaro bog’lanmagan, uzuq-yuluq faoliyatligicha qoladi va bu birikmagan o’yin qismlari takror-takror kelishga moyil bo’ladi. SHu sababli protsessual (ular syujet tarmoqlanishiga tegishli emas) deb nomlanadi. Ta`lim olmagan, maktab yoshiga etmagan oligofrenlar uchun protsessual xatti-harakatlar o’yinning eng yuqori darajasi, avji hisoblanadi. SHuni aytish mumkinki, maktab yoshigacha bo’lgan davr mobaynida ularda o’ynash mexanizmlari shakllanmaydi, shu sababli ularning asosiy mashg’uloti o’yin bo’lmaydi va odatdagidek rvojlantirish vazifasini bajarmaydi.
O’ynash faoliyati etarlicha rivojlanmasa, bu ta`lim olmagan, aqliy rivojlanishdan orkada qolshn bolalarning mahsuldor faoliyatiga salbiy ta`sir kiladi. Masalan, maktab yoshiga etgunlaricha bunday bolalar ko’pincha rasm chiza olmaydilar. Ularning to maktabga borgunga qadar rasm chizishlari tartibsiz chiziq tortish darajasida qolib, protsessual xususiyatga ega bo’ladi. SHuningdek, ularning konstruktsiyalash faoliiti to’g’risida ham shularni aytish mumkin.
Normal rivojlanib borayotgan bolalar 4—5 yoshlarida qurilish materiallari bilan berilib o’ynaydilar va syujetli-rolli o’yinlarda bino quradilar shu sababli bu o’yinlar ular uchun zaruriy ehtiyojga aylanib, his-tuyg’ularga berilib o’ynaydilar. Aqpiy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar esa bu davrda ilk elementar moddiy harakatlanishni boshlaydilar.
SHuningdek, ularga qurilish materiallari yordamida qiladigan ishlarining harakatlari ham o’ziga xos ta`sir qiladi, ya`ni bu qurilish mageriallari bilan o’ynab turib, ko’pincha, ularni bir erdan boshqa erga maqsadsiz olib qo’yishadi, ustma-ust uyub tashlashadi, moddiy mazmunsiz ia o’zlari ham tushuntirib bera olmaydigan, shaklsiz binolarni qurishadi (agar bu binolarni ular biron-bir og’zaki so’z bilan tushuntirib bera olishsa, ularni moddiyga kiritish mumkin bo’lardi). Bunday binolar, odatda, o’ta beqarorligi bilan ajralib turadi, ular ag’anab tushganda, bolalar bundan rosa quvonishadi. SHuni aytish joizki, ularning ba`zilari shodlanish uchun ham ataylab binolarni buzishadi. Samarali natija olishda muayyan bir yo’nalish yo’qligi — ushbu qurilish materiallari bilan turli maqsadlarda foydalanish ham hali protsessual darajasida qolganligini anglatadi.
Albatga, konstruktiv (qurilish) materiallari bilan ifodalangan harakatlarni konstruktsiyalash deb nomlash qiyin. Ushbu bosqichda aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar qurilish asboblaridan keraklicha foydalanishni, ularning mahsuldor xususiyatini tushunib etishmaydi. Ular qismlardan muayyan buyum qiymatiga ega moddiy buyumlar qurilishini va o’yinda ishlatilishi mumkinligini bilishmaydi.
Maktab yoshigacha bo’lgan, ta`lim olmagan, aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarning konstruktiv faoliyatiga baho berishda, nafaqat mahsuldor-moddiy samara olishga qaratilgan, balki mohiyatan qurilish materiallarining konstruktiv xususiyatlariga zid bo’lgan xatti-harakatlar to’g’risida ham gapirib o’tish lozim (to’kish, sochib tashlash, yalab ko’rish, otib yuborish, stolni taqillatish va h.k.). Agarda bunday bolalar bilan o’ynash, chizish, konstruktsiyalashlarni o’rgatish bo’yicha maxsus mashg’ulotlar o’gkazilmasa, makgab yoshiga etgunlariga qadar o’z vazifasiga nomuvofiq moddiy harakatlarni kuzatish mumkin. Tashqaridan qaraganda bunday harakatlar normal rivojlanayotgan bolalar ilk yoshlarida yangi buyumlar bilan «tanishib ko’rishini» eslatsa-da, aslida narsa-buyum bilan faol tanishib chiqishga yo’naltirilgan, bir qancha boshqa yo’naltiruvchi-tekshirib ko’ruvchp harakatlarda namoyon bo’ladi. Ularga narsa-buyumni qarab ko’rish, uni qo’llarida aylantirib ko’rish, bir qulidan boshqasiga olish, o’ziga yaqinlashtirish va uzoqlashtirish va h.k. kiradi. Bola uni qiziqib o’rganib, his-tuyg’ularga juda beriladi. Moddiy harakatlanish tajribasiga hali ega bo’lmagan, maktab yoshigacha bo’lgan, aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarda esa bu harakatlarni qisqa davr oralig’ida, ongsiz ravishda, his-tuyg’ularsiz holda ko’rish mumkin va ular bilishga yo’naltirilmagan. Bundan tashqari, normal rivojlanayotgan bolalarda «yalab ko’rish» kabi narsa-buyumlarni eng sodda tarzda o’rganish tezda yo’qolib, ancha murakkab yo’nalish olsa (avvalo, ko’rib o’rganish), aqdiy rivojlanishdan orqada qolgan bolada bunday tanishish butun maktab yoshigacha bo’lshn davr mobaynida sakdanib qolishi mumkin.
Bolaning konstruktsiyalash faoliyati mohiyatini etarlicha tushunib stmasligini uning bu faoliyatga deyarli qiziqmasligi bilan ham izohlash mumkin. Qurilish qismlarini ushlab ko’rib olishiga, ko’pincha, ularning yorqin ranglari, g’alatiligi yoki boshqa bolaning qo’lidaligini ko’rib qolishi sabab bo’ladi. Ularning vazifalaridan Kelib chiqib, foydalanishga esa hatto qiziqib ham ko’rmaydi. Bunday Oeqaror, yuzaki qiziqishni uning keyingi harakatlarida ham kuzatish mumkin: qo’liga tushib qolgan narsalar o’zining jozibadorligini tezda yuqotadi. Masalan, bola kubiklarni tashlab yuborib, umuman qidirib ko’rmasligi, ularni olishga yoki qaerdaligini so’rashga ham Intilmasligi mumkin. Bu esa ularda konstruktsiyalashga uzoq, etarlicha ziqish shakllanmaganligini anglatadi.
Shu sababli konstruktsiyalashni o’rgatishdagi birinchi vazifa — bolada unga qiziqish uyg’otishdir. Bu ish ikki yo’nalishda olib boriladi: Birinchisi — bolada faoliyat mahsuliga qiziqishni shakllantirish bo’lib, buning natijasida unda o’z mehnatining samarali mahsulini olishga qiziqish uyg’onadi, ikkinchisi — bu faoliyat jarayoni bolani qiziqtirish, unga berilib, kirishib ketishi uchun sharoit yaratishdan iborat.
Aqliy rivojlaniigdan orqada qolgan bolalarning konstruk tsiyalashga qiziqishini tarbiyalash har bir narsa-buyumning o’z vazifasi tushunchasini shakllantirish bilan chambarchas bog’liq. Kurish, modelni yasash, biror narsani konstruktsiyalash uchun bu buyum nega kerakligi, unga qandam harakatlantirish (agar u qimirlasa) to’g’risidagi yaxshi tasakkur kifoya qilmaydi, balki u yana har bir qism, bo’lak nega kerak. ekanligini bilishi lozim. Zero, qurish, shakl vajoylashish doimo bu narsa-buyumning vazifalaridai hamda uning tarkibidagi har bir qismidan kelib chiqib belgilanadi.
Ham maktab yoshigacha, ham maktab yoshidagi aqliy rivojlanishdan orkdda qolgan bolalarning atrofidagi narsa-buyumlar to’g’risida etarlicha tasavvurga ega emasliklarining ham o’z izohi, psixologik mexanizmlari bor. Bizningcha, bu — ular bilan his qilgan holda, ongli ravishda ishlashni yo’lga qo’ymaslikdadir. Atrofimizdagi narsa-buyumlar to’g’risidagi bizning tasavvurlarimiz ularnikidan ikki muhim xususiyatiga ko’ra farqlanadi. Ulardan birinchisi — bu ob`ektning bola ongida ifodalanishi bo’lsa («Bu nima o’zi?»), ikkinchisi — bu ob`ekg bilan ishlash, undan foydalanish tajribasining ifodalanishidir («U bilan nimalar qilish mumkin? U nega kerak?»). Biroq aqliy rivojlanishdan orkada qolgan bolalarda ushbu tasavvurlardan ikkinchisi unchalik yaxshi riyujlanmagan bo’lib, bu, shubhasiz, ularning moddiy olam bilan etarlicha amaliy «muloqot»ga kirishmasligi, xatgi-harakatlari, avvalo, moddiy va o’ynash faoliyati yaxshi rivojlanmaganligi bilan bog’liq.
Bunday bolalardagi konstruktsiyalash va o’ynash o’rtasidagi aloqa- dorlikni ham xupdi shu sabablarga ko’ra izohlash mumkin. Bunda moddip asboblar va o’yin faoliyatlari mustaqil pedagogik mashg’ulotlarnish muayyan bosqichlarida shakllanadi; aynan shu erda bunday bolalar moddip dunyoning funktsional jihatlarini ilk bora anglab etadilar, narsa buyumlardan foydalanishni o’rganadilar.
Konstruktsiyalanadigan ob`ektlarning funktsional vazifalarinp bola tushunishi shart bo’lsa-da, bu uning mahsuldor faoliyatinish yagona sharti emas. Narsa-buyumning yaxlit konstruktiv qiyofasini kayta yaratish (qurish, yasash) uchun bola uni konstruktsiyalash jihatidan belgilari va xususiyatlarini idrok qila bilishi shart va ularga shakllar, nisbatlar, butunni tashkil qiladigan elementlarning hududiy joylashuvi kiradi. Ham normal rivojlanayotgan, ham aqliy (rivojlanishdan orkda qolgan bolalarning idrok qilish vositalarini o’zlashtirishlari ancha murakkab vazifa bo’lib, bu muammoni maxsus tashkillashtirilgan sensorli (his qilish organlari asosida) tarbiyalash hal qilishi mumkin. Agarda tarbiyalash — ta`lim berish shart- sharoitlari muntazam ortib borsa, ular idrok qilish faoliyatlarini o’zlalashtirishda qiynalishadi. Ular ob`ektlarning hududiy xususiyatlari bilan amaliy yaqindan tanisha olmaydilar va bu hol ularning turli moddiy harakatlarida — ustiga qo’yish, joylashtirish, surish, aylantirish va hokazolarda hamda bu buyumlarni belgilariga ko’ra tanish, tanlash va qiyoslashlarida yaqqol ko’zga tashlanadi.
Shu sababli aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarni instruktsiyalash jarayonida sensorli tarbiyalash — ta`lim berish ishari, bir tomondan, narsa-buyumlarning hududiy xususiyatlari — shakllari, qiyosiy o’lchamlari (hajmi, uzunligi, vazni), hududiy ishlashishining o’zgaruvchanligiga, boshqa tomondan esa idrok qilish harakatlarini shakllantirish, real buyumlarda bu xususiyatlarni aniqlash usullari yordamida bolalarni o’rgatishga yo’naltirilgan.
Maxsus didaktik mashg’ulotlar orqali sensorli ta`lim berishning birinchi yo’nalishi ta`minlanadi va bunda bolalarni turli hajmli va tekislik shakllari bilan tanishtiriladi, qiyoslash, namunasiga qarab tanlashga, keyinchalik esa oddiy guruhlashga o’rgatiladi. Bunday tayyorlov mashqlari davomida bolalar bir jinsli buyumlarni yoyish va yig’ib, taxlab chiqish orqali miqdoriga ko’ra qiyoslashga o’rganishadi, nomoddiy konstruktsiyalash jarayonida hududiy modellashtiradi.
Sensorli tarbiyalashning ikkinchi yo’nalishi birinchisi bilan chambarchas bog’liq bo’lsa-da, konstruktsiyalash faoliyatiga zarur bo’lgan ancha murakkab sensorli harakatlarni o’zlashtirishda yordam beradi. Bunday harakatlar sirasiga butundan qismni ajratib olish, ularning har birining shaklini aniqlash, xayolan murakkab shakllarni kichikroq qismlarga ajratish, qismlarni bir-biriga va ufqqa yoyoin joylashtirish va h.k. kiradi. Ushbu idrok qilishning shakllari konstruktsiyalashdan oldingi modelni namuna bo’yicha maqsadli tahlil qilish, bolalarcha harakatlarning taxminiy davrlarini tashkillashtirish jarayonida shakllanadi.
Akliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar pedagog rahbarligida buyumlarni kuzatish va qiyofalarni tahlil qilish hamda ma’lum bir namunaviy shakl bilan xayoliy qiyoslash orqali uning shaklini ko’rishni o’rganadilar. Ularda narsa-buyumlarning shaklini ko’ra turib, aniqlash murakkabligini hisobga olib, uzoq vaqt davomida shakllarni modellashtirishning ko’rish-harakatlanish turini qo’llash, buyum shakli va o’lchamini aniqlash uchun paypaslab ko’rish masalalari ko’rib chiqilmoqda. Bu esa hatto kattaroq yoshga to’lganlarida ham yangi shakllarni tahlil qilishda ob`ektlarning hududiy xususiyatlarini idrok qilshda yordamchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Sensorli tarbiyalash masalalarini hal qilish jarayonida bolalarning atrof-olamning hududiy tashkil topganligi bilan hamda ulardan xoli ob`sktlar o’rtasidagi va bolaning o’ziga nisbatan bo’lgan hududiy munosabatlar bilan tanishishida muhim ahamiyatga ega. Gap shundaki, go’dak yoshida markaziy asab tizimi shikastlangan bola hududni amaliy jihatdan o’ziga xos tarzda o’zlaiggiradi. Ular emaklash va yurishga, narsalardan foydalanishga kech o’rganishadi. Bilishga unchalik ehtiyoj sezmaganliklaridan ular kam harakat qilishadi, bu esa, albatta, ob`ektlarning ham miqtsor, ham sifat jihatidan joylashishi va ko’chishi to’g’risidagi bilimlarini kamaytiradi. SHu sababli, ularning hududiy munosabatlar va hudud to’g’risidagi tasavvurlari etarlicha rivojlanmaydi.
Biroq oligofrenlar orasida o’ta faol bolalar ham ancha ko’p bo’lib, ular xatti-harakati yuqorida tavsifi keltirilganlarga to’liq ziddir. Jumladan, ular harakatchan, har narsaga tez chalg’ib ketaveradigan, xayollari hech qachon bir erda turmaydigan, biron-bir o’yinchoqni diqqag bilan o’ynashni bilmaydigan va h.k. Bir qarashda ular hududni ancha samarali o’zlashtirishsa-da, u to’g’risidagi tasavvurlari kam harakatlanadigan, akliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarnikidan farq qilmaydi. Bu holatni oldinga harakatlanish, ko’chirish jarayonida fahmlash yo’nalishi yo’qligi hamda ularning modtsiy faoliyati sustligi bilan izohlash mumkin.
Akliy rivojlanishdan orqada qolgan bolani hududiy munosabatlar bilan tanishtirish ularni bola o’zi tartiblab chiqishidan boshlanadi. Bunda ilk hisob nuqtasi bolaning o’zi bo’ladi; barcha narsalar unga nisbatan olinadi. So’ngra uning diqqati u ishtirok etmaydigai (masalan, ikki buyum o’rtasidagi munosabat) hududiy munosabatlarga tortiladi. Maxsus mashqlar yordamida aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar kattalarga taqlid qilish, qiyofasi, hajmi va tekislish bo’yicha hududiy munosabatlarni idrok qilish, keyinchalik esa ob`ektlarning hududiy munosabatlariga og’zaki ta`rif berishdagi qo’llanma orqali o’rganadilar.
Maktab yoshigacha bo’lgan, aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar uchun sensorli tarbiyalashning ahamiyatini hisobga olib, dasturda narsa-buyumlar va qurilish to’plamlari elementlarning shakli, mikdori va joylashishiga ko’ra farqlash, qiyoslash, ajratib olish, guruhlashni shakllantirishga mo’ljallangan maxsus didaktik mashqlar ko’zda tutilgan. Bulardan tashqari, bolalarning idrok qilishini rivojlantirish ishlari samaradorligini oshirish uchun dasturga nomoddiy konstruktsiyalash bo’yicha maxsus mashqlar ham kiritilgan bo’lib, ular taqlid qilish, namuna va unchalik murakkab bo’lmagan og’zaki ko’rsatmalarga asoslanadi. Buning natijasida bola narsa-buyumlarning hududiy xususiyatlarini yaxshiroq idrok qila boshlaydi; unda ob`ektlarning shakli va miqdori, shuningdsk, ularning hududiy joylashuvi to’g’risida taxminiy faraz yuzaga keladi.
SHu bilan bir vaqtda bolalar keyingi ob`ektni konstruktsiyalash maqsadida bitta narsa-buyum ichidagi qismlarning joylashishini ham o’rganib chiqishadi. Ularga namuna sifatida olingan buyum tuzilishini tahlil qilish, tahlil aniqlangan hududiy xususiyatlarni vazifalari bilan bog’lashni o’rgatish kerak.
SHu tarzda ob`ektlarning ilk bor o’yinlarda yuzaga chiqadigan funktsional belgilariga yo’nalish olish ancha takomillashib, ixtirochilik va konstruktsiyalash jarayoni boyib boradi. Agar o’yindan narsa-buyum xususiyatiga amaliy yo’nalish olinsa, bolaning idrok qilishi rivojlantirilsa va uni yaxlit tarzda funktsional vazifasini bilishiga olib kelsa, konstruktsiyalash jarayonida bola obektning alohida xususiyatlarini va sifatini ongli idrok qilibgina qolmasdan, nega shunaqaligini ham tushunadi. U ko’rib, idrok qilish belgilarini narsa-buyumning funktsional vazifalari bilan bog’lashni o’rganadi. SHu narsa hisobiga aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarda narsa-buyumlarning shakli, miqdori va joylashishi to’g’risidagi tasavvurni shakllantirish, shuningdek, bu tasavvurlari asosida ancha murakkab ishlarni qilish mumkin bo’ladi.
Kuzatish, narsa-buyumni o’rganish, uni tahlil qilish, bo’lajak instruktsiyalashni oldindan ko’ra bilishlarga o’rgatish aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarda mahsuldor faoliyatining tayyorlov qismini shakllantirishga mo’ljallangan.
Bolaning fikrlash faoliyati vositalarini o’zlashtirishga konstruktsiyalashning ijobiy ta`sirlari to’g’risida so’z ketganda, barcha o’qitishlar ham bu vazifani qila olmasligini aytib o’tish lozim. Ta`lim berish samarali, haqiqatan rivojlantirish xususiyatiga ega bo’lishi uchun u, bir tomondan, maktab yoshigacha bo’lgan bolaning bu ishga ishtiyoqi va faoliyati tarkibini, boshqa tomondan esa, ularning ruhiy rivojlanishidagi o’ziga xos jihatlarini hisobga olib, tashkillashtirish kerak.
Bolalarni aqliy tarbiyalash bo’yicha ko’plab tadqiqotlarga ko’ra, nafaqat yaigi bilimlarni egallash, balki ularni yangi sharoitda yangi vazifani bajarishda qo’llay olish imkonini bersagana tafakkurning rivojlanishi birmuncha samarali kechadi. Zero, aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar o’zlaridagi bilimlarini yangi sharoitlarda egallashda qiynalishadi. Masalan, ular konstruktsiyalash mashg’ulotlarida ancha murakkab mashqlarni qilishsa-da, syujetli o’yin va jihozlashda zarur narsalarni uddalay olishmaydi. Buning ustiga, qo’pincha, katta guruhlardagi tarbiyalanuvchilar ular qurgan narsalarni ataylab, hech ikkilanmasdan buzishadi. Bu esa ta`lim berish jarayonida faoliyat mahsuliga o’yinqaroq munosabatlarni tarbiyalashni, mehnat samarasini asrab -avaylashga e`tibor qaratilmaganligini, kattalar va boshqa bolarning unga qiziqish bildirishmaganini anglatadi. Bunday aoliyat esa mahsuldor emas, chunki unda protsessual jihatiga e`tibor qaratilyapti, xolos. Uning rivojlantiruvchi samarasi aqliy tarbiyalash jihatidan past.
Bolalarning o’zlari mustaqil yoki kattalar boshchiligida qo’yilgan masalaning amaliy echimi usullarini aniklashsa, «Qanday qilib va qanday ketma-ketlikda qurish kerak?» degan savolga javob berishsagina aqliy tarbiyalash akliy rivojlanishga olib keladi. Bunday mustaqillik oldindan ta`lim berishni to’g’ri tashkillashtirishning mahsulidir.
SHu bilan birga, amaliyotda bolalarning mustaqil harakatlarini emas, balki pedagogning bevosita ko’rsatmalari bo’yicha haraktlarini ko’rish mumkin; bu harakatlarda, ko’pincha, ishni bajarishning usullari, vositalari ketma-ketligi ko’rsatilgan bo’ladi. Natijada bolalar kattalarga ergashib, ularning har bir harakatidan nusxa olib, taqlid qilishadi. Buida zaruriy qurilish qismlari, bajarish ketma-ketligi, elementlarning hududiy joylashuvi — hammasi tayyor holda berilali Bu usul elementlar bo’yicha diktant (operatsion usul) deb nomlanali. Agar bu usul o’zini oqlab, akliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar hali to’g’ri taqlid qila olmaganligidan, ularni taqlidga maxsus o’rgatiladigan ta`lim berishning ilk bosqichlarida ham maqbul bulsa, uni kattalar va tayyorlov guruhlarida qo’llamasa ham bo’ladi.
Asosan kattalarga taqlid qilishga asoslangan ta`lim berish jarayonida bolalar alohida ishlar (namunaga qarab tanlash, shakli qiyoslash va h.k.)ni o’zlashtiradi va bu ularning sensorli tarbiyalash vazifalarini hal qiladi. Bolalar mustaqil ravishda fikriy va amaliy faoliyat voslialarini tanlashsagina, aqlan riyujlanadilar.
YUqorida keltirilgan operatsion usulda esa bola diqqat-e`tiborini jarayonning o’ziga qaratib, uning yakuniy maqsadini ko’ra olmaydi va etarlicha tushunib etmaydi. Bunda faoliyat maqsadi faoliyatning o’zi bo’lib chiqadi: bola pedagogda kuzatgan har harakatini to’g’ri bajarishga intiladi, natijada uning asl mohiyatini anglamaydi. Bizningcha, aynan shu narsa boladagi o’zi va boshqalarning qurilmalariga befarq munosabatga, konstruktsiyalashdan funktsional to’g’ri foydalanmaslikka, qurish o’yinlarining kam mahsulli bo’lishiga sabab bo’ladi.
Bunday bolalarni aqliy tarbiyalashda syujetli konstruktsiyalash usuli ancha samarali bo’lib, u mohiyatan konstruktsiyalashni o’yinning maqsadli bo’ysundirishdan iborat.
Maktab yoshigacha bo’lgan, aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar bilan aqliy tarbiyalash bo’yicha tizimli olib borilgan ishlar natijasida ular hajman va tekislik (grafik) ko’rinishida berilgan namunani ishdan oldin o’rganib chiqib, unga mos holda konstruktsiyalashni, zarur asboblarni tanlashni, butun va qismlarni qiyoslashni, elementlarning hududiy xususiyatlarini hisobga olib, barqaror yasashni, faoliyat oldidan soddagina rejalashtirishni va qilgan ishlari yuzasidan ogzaki hisobot berishni o’rganishadi. Bu ishni qilish uchun zarur nutqiy materiallarni o’zlaiggirishib, konstruktsiyalashayotgan ob`ektning shakli, mikdori bo’yicha nisbati, shuningdek, uning o’zini yaxlit holda ayta boshlashadi. Ta`lim natijasida ularda konstruktsiyalashning ilk qiyofasi va uning yaxlit qiyofasini o’zlari yasashga imkoniyati shakllanadi. Kattaroq maktab yoshigacha bo’lgan davrda ular oddiy sxema-rejalar bilan ishlashni, yasagan narsalarining konstruktiv xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning grafik modelini yasashni o’rganadilar.
Agar mashg’ulot mazmuni, dasturiy talablar va o’tkazish metodikasi boshqa bo’limlar bilan bog’liq bo’lsa, bolalarni aqliy rivojlantirish va ularning fikrlashidagi nuqsonlarni tuzatish vazifasi to’liq va samarali hal qilinadi. Narsa-buyumlar o’rtasida aloqadorlik bo’lishi tuzatshi va umumrivojlantiruvchi vazifalarni kompleks tarzda amalga oshirish imkonini berib, bu maktab yoshigacha bo’lgan aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarni tarbiyalash va ta`lim berishning ahamiyatini kuchaytiradi.
BOLALARNING QISQACHA TAVSIFI
Uch-to’rt yoshda aqliy qoloq bolalar hali mutlaqo yordamga muhtoj bo’ladilar. Ular o’z-o’zlariga xizmat ko’rsata olmaydilar, mustaqil ovkat eya olmaydilar, ko’pchiligida hali eng kerakli gigienik ko’nikmalar tarkib topmagan bo’ladi. Bolalar kattalar bilan va o’z tengdoshlari bilan deyarli muloqot qilmaydilar, bu nafaqat ularning ko’pchiligida rivojlanish etishmasligi yoki nutqining yo’qligi bilan, balki so’zlashgacha davrda tarkib topadigan muloqot shakllari, masalan, kattalar va bolalarning birgaliqtsagi predmetli va predmet-o’yin qarakatlarining jarayonida yuzaga keladigan vaziyat-ish muomalasi, shuningdek, vaziyat-shaxs, hissiy muloqot shakllari bu yoshdagi oligofren bolalarning ko’pchiligida buzilgan bo’lib chiqadi. Bu, ayniqsa, bolalar uylaridan va ixtisoslashtirilgan yaslilardan kelgan bolalarda kuchli ifodalangan, chunki u erda ularni jismoniy parvarish qilishga asosiy e`tibor beriladi, o’yinchoqgar va gapiradigan kattalar ko’p bo’ladi, lekin bola shaxsiy, yaqin alokalar, ona erkalashlarining etishmasligini boshidan o’tkazadi.
Bolalarda so’zlashgacha va nutq muloqotining tarki(> nshm.i .n msxanizmlari ularningamaliy faoliyatni etarlicha igallpmshtsin i bilan uzviy bog’liqbo’ladi. Masalan, turli muloqot shaklliri flql I etakchi faoliyat xarakterining o’zgarishi ta`sirida almashiL Poriip Aqliy qoloqbolalarda esa predmet faoliyatidan boshlab Parchi ft »mnm I turlaririvojlanishidako’poletishmovchilikmavjud. Ularnish iprmi I rivojlanayotgan tengdoshlarida shu yoshsh kelib katga o’yin tajriPsh n Va rivojlangan nutqi bo’lsa-da, aqliy buzilishlari bo’lgan Oolmmpr shudavrda endiginao’yinchokdar bilan tanishib, elementar iboriplrpn egallay boshlaydilar.
Buyoshdash oligofren bolalarningmahsuldor faoliyati ham mapjul bo’lmaydi. Ongli, produktiv natijaga (rasm, barpo etish) ershshpsh a qaratilgan harakatlar manipulyativ-protsessual bo’lib, ko’p hollarla ular krlamlar, qurilishdetallari vahokazolardan noto’g’ri foydalanish Lari kuzatiladi. SHunisi dikqatga sazovorki, ushbu bolalar kubiklar yoki qalamlar yordamida turli harakatlar qilayotganda kattalar bilak Muloqot qilishga ehgiyoj sezmaydi, normal rivojlanayotgan bolalarda esa ularning harakatlarining natijasi borligini anglab etishi paytidan boshlab kattalarga kdratilgan bo’ladi. Ular predmetni katpshar tanib olishi paytini kutadi va doimo o’z faoliyatiga o’ziga yaqip kattalarni tortishga intiladi. Aqliy qoloq bolalar faoliyatishpp Mahsuloti juda sodda bo’lishi, shuningdek, ularning materiallar bilan harakatlari jarayonida o’zini tutishi faoliyatining nafaqat intellektual, balki hissiy-affektiv komponentlari ham jiddiy buzilganligi haqida gapirish uchun asos bo’ladi, bu esa ta`lim bsrishning tashkil etishda, dasturiy materiallarni tanlashda hamda konstruktsiyalar yaratishning vositalari bilan korrektsiyalash-tarbiyalash ishlarining usullari va yo’llarini aniqlashda hisobga olinishi lozim.
DASTURNING TAVSIFI
«Konstruktsiyalar yaratish» bo’limi bo’yicha dastur markaziy asab tizimining organik shikastlanishi bo’lgan bolalardagi psixik rivojlanishning xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Kichik guruh bolalari bilan ishlashning mazmuni umri konstruktsiyalar yaratishni egallash uchun zarur bo’lgan asosiy zaminlarni shakllantirishni ta`minlashga qaratilgan. Ushbu zkaminlar ikkita yo’nalishda yaratiladi. Yo’nalishlarning birinchisi bolalar faoliyatining intellektual komponentlarini rivojlantirishdan idrok etish harakatlariga o’rgatish, yaxlit predmet haqidani tasavvurni, predmetning dastlabki obrazini shakllantirish va hokazolar bo’yicha ishlar amalga oshiriladi. Ikkinchi yo’nalishi faoliyat motivatsiya-ehtiyoj jihatini yaratish bilan bog’liq: qurish, barpo etish istagi, konstruktsiyalar yaratish jarayoniga ijobiy hissiy munosabat, faoliyatning mahsulot natijasiga o’ziga xos o’yin ob’ekti sifatida qiziqish munosabati shakllantiriladi.
Ushbu yo’nalishlarda ishlarni amalga oshirish ta`limning barcha bosqichlari davomida bolalar faoliyatiga rahbarlik qilishning zaruriy sharti deb qaralishi lozim, lekin aslida maktabgacha bolaning mahsulotli faoliyati sifatida konstruktsiyalar yaratishning murakkab, yaxlit mexanizmi barpo etiladigan ta`limning boshlang’ich bosqichlarida alohida ahamiyatga ega bo’ladi.
Konstruktsiyalar yaratish dasturida ta`limning birinchi yilida bolalarning sensorly tarbiyasiga katta e`tibor beriladi. Ularga figuralarni shakli va kattaligiga ko’ra farqlash; tegishli shakllarni namunaga qarab tanlab olish va ba`zilarini — so’z yo’l-yo’riqlari vositasida tanlab olish; hajmli va yassi shakllarni farqlash; oddiy shakldagi predmetlarni etalon namunaga qarab tanlab olish, kattaliklar, ularning nisbati bilan tanishtiriladi; predmetlarni uzunligi bo’yicha taqqoslash usullari (ustma-ust qo’yish, yoniga qo’yish) o’rgatiladi. Taqqoslash natijalarini nutqida aks ettirish (uzun— uzunroq, qisqa—qisqaroq, kattaroq—kichikroq); bir turdagi vahar xil turdagi predmetlarni hajmi bo’yicha ko’rib taqqoslash (qaysi biri kattaroq, yirikroq) va hokazolar o’rgatiladi.
Bolalarni ob`ektlarning fazodagi joylashuvi bilan tanishtirishga alohida e`tibor beriladi. Dastlabki fazoviy tasavvurlarni shakllantirish ishi bola tomonidan uning atrofidagi eng yaqin fazoni uzoq o’zlashtirishiga asoslanadi. Avval bolaning diqqati o’ziga nisbatan iredmetlar joylashuviga tortiladi. «Fazo markaziga» bolaning o’zi qo’yiladi (bu esa olamning ushbu jihatini bilishning tabiiy borishiga yordam beradi); keyin fazoda harakatlanish; harakat yo’nalishlari to’g’risida eng birinchi tasavvur beriladi. Bir oz keyin bola «chetdan», ko’rib belgilab, idrok etadigan ikkita predmet orasidagi fazoviy munosabatlar bilan tanishtiriladi: bola munosabatlarning boshqa turini bilib, ularning nisbiyligini anglaydi. Predmetlar ko’chirilganda ularning fazodagi munosabatlari o’zgarishini bolalar sezib, to’g’ri baholashga va anglab-takrorlash maxsus mashqlar orqali, shuningdek, namunani tahlil ishi etish va undan keyin amaliy konsgruktsiyalaryaratish jarasnida amaliy konstruktsiyalar o’rganadi.
Pedagog rahbarligi va yordamida amalga oshiriladigan bo’lg’usi faoliyatini mo’ljallash bosqichini ta`minlash ishlari paytida bolalar namunani tahlil qilish ketma-ketligi bilan tanishadilar, uni ko’rib, asosiy funktsional qismlari va qo’shimcha bezak detallarinn aniqlab ajratishga o’rganadilar. Bunda kerakli so’zlarni egallash, namunani tahlil qilish hamda bajargan konstruktiv va o’yin harakatlarinti mazmunini gapirib berish davomida ishlata olish amalga oshadi.
Dasturda, shuningdek, bolalarda konstruktsiyalar yaratish uchun zarur bo’lgan qo’l malakalarini hosil qilishga, qo’llarning ixtiyoriy xarakatlarini egallashga talablar ham bor. Mehnat malakalarini shakllantirish qo’l va nigohning birgalikda chambarchas ishini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi.
Tarbiyalanuvchilarning aqliy rivojlanishiga ta`limnpsh ta`sirini kuchaytirish uchun dasturda egallangan ko’nikmalarpp birmuncha o’zgargan sharoitlarda bajarish ko’zda tutilgan, masalan. tanish konstruktsiyalarni yangi qurilish materialidan barpo etish yoki bir predmetning turli konstruktsiyalarini yasash topshirikdari bunday topshiriqlar ko’pgina mashg’ulotlarda bolalarni mavjud bnlpm va ko’nikmalarni yangi vaziyatlarga ko’chirishga o’rgatish uchun qo’llanadi
Dastur ota-onalarni va defekgolog-o’kntuvchini bolalarda konstruktsiya qilinadigan ob`ektlarning funktsional mohiyatini tushushnish funktsional, harakat belgilarini predmetdan konstruktsiyaga ko’chnra olish, ya`ni uni predmetning o’ziga xos predmet-o’yinli o’rin bosikchn hodisa deb idrok etishni rivojlantirish yuzasidan muntazam ishlar yo’naltiradi. Ta`limning etakchi faoliyatga tayangan holdagi bunday yo’nalishi boshidanoq bolalar tomonidan konstruktsiyalar yaratishning ongli bo’lishiga yordam beradi, bu esa maktabgacha qoloq bolalarning mustaqilligini yuzaga chiqarish va ularda mashg’ulotlardan tashqari konstruktsiyalar yasash istagini uyg’otish uchun asos bo’ladi.
Har bir mashg’ulotning asosiy sharti bolalar konstruktiv faolyatining o’yin mohiyatini shakllantirish bo’ladi. Mashg’ulotda yasalgan barcha konstruktsiyalar o’yinda ishlatiladi.
Konstruktsiyalar yaratish bo’yicha mashg’ulot namunasi (tayyorlov davri)
Mavzu. Qizi uchun xona yasash.
Maqsad. 1. Bolalarda konstruktsiyalar yaratishga qiziqish uyg’otish.

2. 
   Figuralarni tanlash va ularning fazoda joylashuvini namunaga ko’ra tushuntirishga o’rgatish.
   
3. 
   Predmetlarning funktsional xususiyatlarini tushunishni shakllantirish.
   
4. 
   Konstruktsiyalar bilan o’ynashni o’rgatish.
   

Material. M. P. Agapovaning qurilish materiallari to’plami, kiyimdagi kichkina qo’g’irchoq, figuralar: qalin tayoqchalar, g’ishtchalar, arkalar, plastinalar (7 ta to’plam — kattalar va har bir bola uchun).
Mashg’ulotning bosqichlari. 1. Tashkiliy qism.

2. 
   Tayyorlov mashqlari («Figurani qanday joylapggirish kerak» o’yini).
   
3. 
   Bola bilan birga batafsil nutqli izohlash bilan karavotchani, divanchani (uxlash, yotish uchun), kreslo, stullarni (o’tirish uchun), shkafni (kiyim osish uchun) yasash.
   
4. 
   Konstruktsiyalar bilan birga o’ynash.
   
5. 
   YAkunlash.
   

Mashg’ulotning borishi.

1. 
   «Kubiklar bilan o’ynashni xohlaysanmi? Birga o’ynaymiz».
   
2. 
   Pedagog, ona bolaning va o’zining oldiga figuralar bo’lgan patnisni qo’yadi («Qara, men senga qanday figuralarni tayyorladim. SHunday figurani ko’rsat. U nima deyiladi? Birga aytamiz. Bu nima? Senda shunday figura bormi? Ko’rsat»). Juftli figuralarni bir- biriga yaqinlashtirib, ko’rsatish imo-ishoralari bilan birlashtirib, nomini aytadilar. SHundan keyin figuralarning joylashuvini takrorlashga o’tiladi («Endi boshqacha o’ynaymiz. Arkani ol. Uni mana shunday joylashtir (qo’y, yotqiz), endi mana shunday. Diqqat bilan qara. Sanjar, Nigoraga yordam ber. endi shunday ag’darish kerak...» va hokazo). Oldin bitga, keyin ikkinchi, uchinchi figura bilan o’ynaladi... SHundan keyin qurilish detallari qutiga taxlab, olib qo’yiladi (bu jarayonga oilaning boshqa a`zolarini ham kiritish mumkin).
   

Ona, pedagog stolga yog’och qurilish to’plamini va qo’g’irchoqni qo’yadi: «Bu bizning qizimiz. Undan ismini so’ra. Hammamiz so’raymiz:
O’yinlar va mashqlar, odatda, mashg’ulotning eng boshida o’tkaziladi va etti daqiqagacha davom etadi. O’yinlar va mashqlarni etkazish vaqtini cho’zib yuborish tavsiya etilmaydi, chunki mashg’ulotning asosiy qismi bolalarni konstruktor bilan ishlashni o’rgatishga bagishlangan bo’lishi kerak, bu esa idrok etish natijalaridan foydalanishni talab etadi. SHuning uchun o’yinlarga ajratilgan vaqtni samarali sarflash: ko’rgazmali materialni avvaldan tayyorlash, uni bolalarga kerakli miqtsorda berish va hokazolar muhim bo’ladi.
SHakl bilan tanishuv o’yinlari. SHakl muayyan predmetning individual ko’rinishini belgilab beruvchi eng muhim fazoviy xususiyatlarda! I biridir. Predmet va uningtarkibiy qismlarini tanib olishda shaklga tayaniladi, shuningdek, u har qanday tasvirni, shu jumladan, konstrukiiyaii yasash uchun eng muhim bo’lgan zaruriy xususiyati hisoblanadi.
Ushbu xususiyatlarga amalda e`tibor berish rivojlanadigan predmetli va o’yin harakatlarini egallashda ancha orqada qolganligi tufayli aqliy qoloqbolalar maktabgacha yoshiga kelib predmetlarning shakli va kattaligiga ko’ra munosabatlarini ko’rib idrok eta olmaydilar, shuningdek, xususiyatlarini hisobga olishni talab etuvchi amaliy harakatlarni bajara olmaydilar (masalan, turli shakldagi qugichalarni bo’lish, geometrik figuralarni tegishli teshiklarga tiqib kiritish, ichiga solinadigan kubiklarni taxlash va hokazo).
SHuninguchun bolalarning e`tibori, avvalo predmetlarning muhim xususiyati bo’lgan shakliga tortiladi. Bu amaliy harakatlar davomida eng samarali ravishda o’tadi. Predmetlarning shakli bunda bajariladigan harakatlar xarakteri va predmetning funktsional xususiyatlari bilan bog’liqtsir. Masalan, «Nima yumalaydi, nima yumalamaydi» didaktik o’yini davomida bolalar dumaloq va burchakli shakllar bilan tanishadilar. «Etalonlar» sifatida kubiklar va sharchalar olinadi. Bolalar predmetlarni paypaslab, kubiklarning burchaklarini ushlab ko’radilar, sharchalarning silliq dumaloq yuzasini sezadilar va «sharcha dumaloq», «kubik dumaloq emas, burchaklari bor» deydilar. Keyin sharchalar va kubiklar og’ma tarnovga solinadi, undan savatchaga faqat sharchalar dumalab tushadi, kubiklar esa stolda qoladi. Tarbiyachi doimo bolalarning e`tiborini «sharcha dumalaydi, chunki u dumaloq», «kubik dumalamaydi, chunki uning burchakpari bor» ga qaratib turadi.
Hatto bola darhol dumalashi-dumalamasligi va nima uchunligini aytganida ham u o’z so’zlarini amalda tekshirib, ularning to’g’riligi yosh xatoligiga ishonch hosil qilishi lozim. Bunday amaliy tekshiruv nafaqat bolalarning diqqatini predmet shakliga qaratadi, balki shaklni idrok etishning o’zini ongliroq qiladi. Bunda shakl bola uchun predmetning muhim belgisi bo’lib qoladi.
SHakl bilan amalda tanishishdan keyin bolalarni shakllarni solishtirish va namunaga qarab tanlash kabi idrok etish harakatlariga o’rgatish boshlanadi. Bu o’yinlar bolalarni shakllarni bir-biridan ancha farq qilgan holda ajratish, shuningdek, 2—5 ta berilgan namunadan juft bo’lgan shaklni tanlashga o’rshtishga qaratilgan. Bunday harakatlar (ular identifikatsiya harakatlari deyiladi) faqat tanish bo’lgan materialdagina o’tkazilmaydi. Masalan, bolalar topshiriqiarning ma`nosini tushuna boshlaganda boshqa shakllarni hdm kirt ish mumkin: bola ularningnomini aytmasdan, idrok etish darajasida solishtiradi. «Juftini topish», o’yini bunga misol bo’ladi.
Har bir bolaning oldida doira, kvadrat va bsshburchak (yulduz) Tasviri bo’lgan uchta kartochka yotadi. Tasvirlar applikatsiya usulida bajarilgan, rangi va o’lchamiga ko’ra bir xil. Ularning faqat bitta (farqlanadigan xususiyati — shakli bor. Pedagog namuna kartochkasini ko’rsatadi, bolalar esa xuddi shunaqasini topib, uni ko’rsatadilar. Namuna sifatida, agar ko’rsatish yaqindan bo’lsa, xuddi bolalardagi kabi o’lchami bo’lgan kartochkalar ishlatiladi. Agar pedagog (tarbiyachi) devor yonida turib namunalarni ko’rsatsa, namunalar yirikroq bo’lishi kerak. Bolalar «juft bo’lgan» rasmni topib ko’rsatadilar, psdagog rbiyachi) esa yakun yasab ko’rsatadi: «To’g’ri, rasmlar bir xil. Bu erda ra chizilgan, bu erda ham doira bor».
SHuningdek, aqliy qoloq bolalarni hajmli va yassi figuralarni solishtirishga o’rgatish muhim. eng sodda etalon shakllardan boshlanadi. SHar va kub, doira va kvadrat. Darhol «shar» va «kub» (sharcha va kubik) nomlari kiritiladi. Bu bosqichda doira va kvadrat kabi yassi larni bolalar hajmli predmetlarning tasviri sifatida, shar va deb atashlari mumkin. Hajmli va yassi shakllarni solishtirish o’yinlari shakllarni farqlash, predmetni tasvirida tanib olish, solishtirish ishorasini ishlatish (bu —kubik, bunisi ham kubik), hajmli shakl yoniga yassi shaklni qo’yish, ichidan tanlash, shakllarning nomini aytish kabilarni o’rgatishga qaratilgan. Masalan: har bir bolaning oldida stolda bir rangdagi va kattaliqdagi sharcha va kubik shuningdek, (xuddi shu rangli va o’lchamli) kubiklar va sharchalar tasviri bo’lgan to’rtta rasm yotadi. Rasmlar tasviri pastga qilib qo’yilgan. Pedagog tarbiyachi) bolalarga bitta rasmni olib, uni tegishli predmet qo’yishni taklif qiladi («O’ylab ko’ring, bu rasmni qaerga qo’yish, kerak? Quying»). Qo’yishda xato bo’lganda pedagog bolaning diqqatini qismga tortadi: «Qara, nima chizilgan? To’g’ri, sharcha. Bu erda sharcha qani? Ko’rsat. To’g’ri. SHarchani qaerga qo’yish kerak? endi ko’rsat». Ksyingi kartochkani bola mustaqil ko’rsatishi kerak. Ishora bilan solishtiradi, qo’yadi, nomini aytadi.
Ushbu o’yinlarni o’tkazganda pedagog (tarbiyachi) bolaga yordam beradi, uning o’zini xatoni tuzatishga jalb etadi. Bu bolalarni nafaqat tanlov sharoitida shakllarni solishtirish vazifasini mustaqil hal etishga o’rgatishi, balki bu solishtirishning zarur usullarini egallashiga imkon beradi. Pedagog (tarbiyachi, ota-ona) faqat ularning harakatlarini yo’naltiradi.
Bu o’yin-mashqlarni o’tkazish davomida keng tarqalgan xatolardan biri quyidagicha: pedagog (tarbiyachi, ota-ona) boshidanoq topshiriqni echimi tayyor holda berilgan shaklda ifodalaydi: «Kubikni kubik yoniga, sharchani sharchaning yoniga qo’yib ko’rsat». Bu holda shaklni predmetlar solishtiriladigan belgi sifatida ajratish vazifasi yo’qoladi va pedagog (tarbiyachi, ota-ona) bevosita ko’rsatmaganda, bola ushbu predmetlarning shakliga e`tibor berish-bermasligi noaniqbo’lib qoladi. SHu bilan birga, konstruktsiya yasash uchun bola predmetda shaklni ajratishi, uni mustaqil kura olishi, boshqa xususiyatlardan ajratishi lozim.
«Bu erga nima mos keladi?», «Juftini topish» kabi identifi- katsiya o’yinlari ta`lim davomida turli-tuman bo’lishi mumkin. Ta`limning birinchi yilidayoqjuda ko’p boshqa shakllarni, masalan, uchburchak, avval, to’g’ri to’rt burchaklarni o’yinga kiritish mumkin. Bunda bolalar ushbu shakllarning nomlarini bilish-bilmasligiga e`tibor berish shart emas. Ulardan nomlarini talab kdttmaslik mumkin, lekin bolalar shu nomlarni eshitadigan qilib aytish lozim bo’ladi. Kerakli nomlarni eslab qolish uchun bola ularni eshitib turishi kerak, boshqa mashg’ulotlarda esa uning bunday imkoni bo’yamaydi. «Parallelepiped», «uchburchakli prizma», «ovoid» kabi nomlarni berish uchun esa shunday yo’l tutish mumkin — «bolalarga yaqinroq» nomlarni berish, masalan, «quticha», «qopqoqcha», «bodring», ya`ni moddiy etalonsimon namunalar nomlaridan foydalanish mumkin. Bu me`yoriy rivojlanayotgan bolalarning ma`lum davriga ham xos bo’ladi, lekin bu davr ta`lim hamda etalon shakllarning nomlarini eslab qolish orqali tez o’tib ketadi.
Real predmetlarni etalon shakllarga solipggirish o’yinlari va mashqlari alohida guruhni tashkil etadi. Avval namunalar sifatida qismli figuralar, keyin yassi (konturli) figuralar ishlatiladi. Bolalar berilgan namunaga qarab «shar, tuxum, quticha»ga o’xshash o’yinchoqlarni tanlaydilar. Namuna sifatvda asta-sekin «bodring» kabi shakllarini ham kiritib, bolalarning dikkatini dumaloq shakllarning ba`zi xususiyatlariga qaratish mumkin.
Bolalar namunaga qarab shaklini tanlashga o’rganganda ularni ikki namunaga qarab eng oddiy guruhlash bilan tanishtirish mumkin. Predmetlar yoki figuralarning eng elementar guruhlanishi ham bolalarning shaklga e`tibor berishini ancha takomillashtiradi, idrok etish va tafakkur rivojlanishiga yordam beradi.
Masalan, ta`limning birinchi yilidayoq bolalarni predmetlarni ikki namunaga qarab guruhlash bilan tanishtirish mumkin, ular farqlovchi belgini mustaqil ajratishlari va bu predmetlarning funktsional maqsadiga e`tibor bermasliklari kerak bo’ladi. Buni muayyan misolida ko’rib chiqamiz.
Mashg’ulotning maqsadi — bolalarni ikki namunaga qarab predmetlarning shakliga ko’ra guruhlash bilan predmetlarning emstsional maqsadidan qat’i nazar tanishtirish (dumaloq va burchakli) iborat.
Buning uchun ataylab predmetlarning ikkita guruhi tanlanadi: dumaloq, «sharga o’xshash» va burchakli, gugurt qutiga o’xshash predmetlar. Namunalar ham ataylab tayyorlanadi: ular ham hajmli, ham yassi turda berilishi mumkin. Bolalarga o’yin vazifasi qo’yiladi: ikkita stulga (usullarning har birida bitta namuna yotibdi) bir qutichaga taxlangan yoki stulda yotgan predmetlarni qo’yib chiqish. Pedagog (tarbiyachi, ota-ona) vazifani taxminan shunday ifodalaydi: «Keling, o’ynaymiz. endi sgulga mana bu rasmga mos keladigan o’yinchoqlarni qo’yish kerak». Bolalar navbati bilan o’yinchoqlar turgan stol yoki quti yoniga kelib, bir nechta o’yinchoqlarni oladilar, ularni tegishli joylarga qo’yib chiqadilar. Agar bolalardan birortasi predmetlar qaysi belgisiga kura guruhlanishini anglab etsa («Bularning hammasi dumaloq!»), uni mukofotlash kerak, lekin buni imkoni boricha sekin, boshqa boshqa bolalarga tayyor javobni bildirmagan holda amalga oshirish lozim, chunki ular o’ylab ko’rib, bu belgini mustaqil ajrata olishi zarur.
Ayni paytla konstruktsiyalar yaratish davomida muomala qilishlari kerak bo’lgan qurilish to’plamlarining elementlari bilan bolalarni tanishtirish boshlanadi. Avval bolalarga elementlar nomlari berirlmaydi pedagog (tarbiyachi, ota-ona) ularni aytib tursa ham, Bolalar namunaning shakli, kattaligiga qarab juftini tanlashni o’rganadilar. Ishlarni yassi shakllar bilan ishlagandek tashkil etish krak. Tanlash uchun berilgan figuralar miqdorini oshirib, figuralar to’plamini o’zgartirib turish mumkin. Masalan, uchburchakli prizmani chursatib, pedagog (tarbiyachi, ota-ona) bolalarga murojaat qiladi: «O’zingizda shunday figurani toping. To’g’ri, qarang, ular bir xil. Menda xuddi sizlardagidek figura bor. Ravshan, o’z figurangni ko’rsat. Bolalar, qarang, u to’g’ri tanladimi? Ular o’xshaydimi? Yo’q, o’xshamaydi, ular har xil. Xo’sh, ularni solishtirib, qara. Bir xilmi? Ha, endi to’g’ri».
Bolalarni qurilish to’plamlarining elementlarini tanib olish hamda ularni grafik tasviriga muvofiq tanlab olishga o’rgatish jarayontsda maxsus o’yinlardan foydalanish mumkin. Buning uchun ikkita tasvir turi tayyorlanadi; uchta va ikkita o’lchovda tayyorlangan, birinchi holatida bu hajmlar bo’lib, fazoning chuqurligi ko’rinadi, ikkinchisida yassi tasvirlar, u erda fazo chuqurligi yo’q (bolalar rasmi uchun xos bo’ladi). CHizma namunasi ko’rsatilganda bolalar boshqa belgilari — rangi va kattaligiga e`tibor bermagan holda kerakli figuralarni tanlaydilar.
Bolalar dasturda ko’rsatilgan figuralar nomlarini eslab qolishlari uchun figuralarning nomini atash o’yinlarini ham ko’zda tutish kerak. Bu o’yinlar davomida bolalar figuralarni nomiga ko’ra ko’rsatadilar, bir-birlariga ma`lum figurani berishni so’rab murojaat qilalilar (faol nomini aytishni mashq qilish uchun), ularni ushlab, tanib olib, nomini aytadilar va hokazo.
Kattaligi yuzasidan munosabatlar bilan tanishish o’yinlari, shakl bilan tanishish o’yinlari kabi nafaqat konstruktsiyalar yaratishda, balki elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg’ulotlarda ham o’tkaziladi, shuning uchun bu yo’nalishdagi barcha ishlarni munofiqlashtirish kerak. Bolalarda predmetning kattaligi kabi belgisi haqidagi tasavvurni shakllantirganda u shakl kabi doimiy xususiyagi emas, balki qaralayotgan sharoitlarga bog’liq holda o’zgaradigan bslgi bo’lib, nisbiy belgi ekanligini unutmaslik lozim. SHuning uchun bolalarni faqat kattaliklarni baholash emas, balki predmetlarni solishtirishga o’rgatish, ya’ni ularda kattalikning nisbiy ekanliga hakdtsagi tasavvurni shakllantirish kerak.
Predmetning kattaligiga bolaning e`tiborini tortish uchun shu belgi bo’yicha taqqoslash o’yinini kiritish lozim. Namunaga qarab ob`ekglarni kattaligiga qarab tanlash o’yinlari o’tkaziladi. Avval agaylab tanlangan bir xil predmetlarda, masalan, bir rangdagi sharlar, mashinalar, qo’g’irchoqlar va hokazolarda tanlash o’tkaziladi. Tanlashning asosiy sharti — yagona farqlovchi belgisi kattaligi bo’lgan predmetlarning bo’lishidir. Keyin bunday o’yinlar qurilish to’plamlarining elementlaridan foydalanib o’tkaziladi. Bolalarga, masalan, 3—4 ta bir xil rangli qalin tayoqchalardan uzunligi namunaga teng bo’lgan tayoqchani tanlash topshirig’i beriladi. Bunday turdagi mashqlar bolalarda shu belgiga e`tibor berishni rivojlantiradi hamda uzunlikni katgalikning bir turi sifatida idrok etishning aniqpigini hosil qiladi. Tanlash doimo namuna-tayoqchani bolaning qator ichida tanlab olgan tayoqchaga qo’yib solishtirish bilan tekshiriladi. Bola tayoqchalarni bir-birining yoniga (ustiga) qo’yib solishtiradi, ya`ni predmetlarni solishtirishning amaliy usullarini egallavdi. Tanishish o’yinlari davomida bolalarning e`tibori nafaqat predmet uzunligi, balki xdjmi, eni, balandligiga ham tortiladi. Barcha holatlarda albatta tanlashning to’g’ri bo’lganligi amalda tekshiriladi.
Predmetlarni kattaligiga ko’ra farqlash, solishtirish yuzasidan o’yinlar yassi materiallarda ham o’tkaziladi (yaxshisi konturli materiallarda). Namunaga ko’ra tanlash o’yinlari, shuningdsk, engsodtsa Guruhlashlar o’tkaziladi. Predmetlarni, qurilish to’plamlarining elementlarini, yassi tasvirlarni solishtirib, bolalar ayni paytda merakli nugq materiallari bilan ham tanishib boradilar. Ular qurilish To’plamlarining tarkibiga kiruvchi figuralarning nomlarini eslab, Mustahkamlaydilar, solishtirish, eng avvalo, amaliy solishtirish usullarini o’rganish esa katgaligiga ko’ra munosabatlarni aks etgiruvchi earuriy so’zlarni o’zlashtirish imkonini beradi: «uzunroq — qisqaroq», «balandroq — pastroq», «kattaroq — kichikroq».
Agar bolalarning e`tibori ularning nutqida predmetlarning kattaligiga ko’ra nisbatlarini aniq aks ettirishga tortilmaydigan bo’lsa, to maktabgacha tarbiya davri tugaguncha aqliy qolok, bolalar faqat «katta», «kichik» so’zlaridangina foydalanib kelishi qayd etilgan. Kattaliklarni aks ettiruvchi boshqa so’zlar, shuningdek, kattaligiga ko’ra nisbatini aks ettiruvchi so’zlar ular tomonidan deyarli qo’llanilmaydi.
Aqliy rivojlanishida muammolari bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolalarni ob`ektlarning kattaligiga e`tibor berishga o’rgatish uchun ularga ushbu belgining nisbiy bo’lishini ko’rsatish juda muhimdir. SHuning uchun bolalarga katgaliklarning nisbiy bo’lishini namoyish etib, ularni shunga ishontiradigan maxsus mashqlarni o’gkazish kerak bo’ladi. Masalan, bola juft predmetlarning o’zgarishi, bitta juftdagi kattaroq bo’lgan predmet boshkd jufgda kichikroq predmetga aylanishini kuzatib turadi.
Intellekt buzilishlariga uchragan bolalarda katgalikning nisbiy ekanligi haqidagi tasavvur juda qiyinchilik bilan shakllantiriladi. Lekin uni shakllantirish juda zarur, chunki konstruktsiyalar yaratish jarayonida bolalar tomonidan proportsional munosabatlarga e`tibor bermaslik, ko’pincha, topshiriqlarni bajarmaslikka olib keladi. Aqliy qoloq bolalar go’yoki guruhdagi turli predmetlarga «yorliq yopishtirish»ini kuzatish mumkin. Ular, deylik, faqat jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida ishlatiladigan koptoklarni va ularda «katta» deb aytiladigan koptoklarni katga koptok deb hisoblaydilar. Ushbu koptoklardan biri bolalarga undan yirikroq koptok bilan birga juft qilib ko’rsatilganda, u, «ularning» koptogi baribir katta, deb ta`kidlashda davom etar edi (bolalarning bir qismi ikkala koptok katta ekanligiga rozi bo’lishadi, bir qismi esa o’lchami kattaroq bo’lgan koptok haqida hech narsa deya olmaydi). Tennis koptoklarini — katga tennis va stol tennisi uchun koptoklarni ular doim kichik, deb atashda davom etar edi va unga: «Koptoklardan qaysi biri katgaroq?» — deb bsrilgan savolni umuman tushunmadi. «Katta», «kichik» so’zlari bolalarda ma`lum predmetlarda, go’yoki mustahkamlangan belgi, ya`ni ushbu predmetlarning doimiy belgisining ifodalovchilariga xos belgisi tushuniladi.
SHunday qilib, ushbu yo’nalishda predmetlarning doimiy va nisbiy xususiyatlarini tegishlicha to’g’ri idrok etilishini ta`minlaydigan uslubiy metodik ishlar kerak bo’ladi.
Fazoviy munosabatlar bilan tanishish o’yinlari. Aqliy qoloq bolada predmetlarning fazoda joylashuvi, fazoviy munosabatlarning o’zgarunchanligi to’g’risidagi tasavvurning shakllanishi o’ziga xos buzilishlarni engib o’tish ishlari bilan, ularda, eng avvalo, o’zining fazodagi joylashuvini anglab etishni shakllantirish bilan bog’liq bo’ladi. Ma`lumki, bola avval butun fazoni o’zining tanasiga nisbatan, o’ziga nisbatan «tashkil etadi». SHuning uchun ta`limning birinchi bosqichida bolaning guruh xonasida, zinada, uchastkada ataylab harakatlanish bo’yicha maxsus mashqlarni o’tkazish foydali bo’ladi.
Bolalar predmetlarning joylashuviga e`tibor berish, ularga iisbatan «bu (chap) tomondan» va «boshqa (o’ng) tomondan joylashgan predmetlarni sanab o’tishga o’rganadilar. Mazkur bosqichda bolalardai o’ng va chap qo’l nomini aytib ko’rsatishni, faol nutqida «yuqorida» va «pastda» so’zlaridan foydalanishni talab etish hali zarur bo’lmasa-da, shunga qaramay, ular doimo katga yoshli kishidan atrof-olamning ushbu o’ziga xos, alohida bir jihatini aks ettiruvchi so’zlarii eshitib turishlari kerak.

Xulosa
Deyarli shu vaqtning o’zida bolalar ikki va undan ortiq predmetlarning bir-biriga nisbatan joylashuvi (gorizont chizig’i bo’yicha joylashuvi) bilan tanishadilar. Ushbu maqsadda dasturda predmetsiz konstruktsiyalar yaratish kabi ishlar shakllari ko’zda chugilgan.
U aqliy qoloq bolalarning sensor tarbiyalanishi bo’yicha ishlarni kuchaytirish uchun dasturga kiritilgan bo’lib, ularni predmetlar o’rtasidagi fazoviy munosabatlarni idrok etish — qayta ko’rsatish ikkalakasiga o’rgatishga qaratilgan. Predmetsiz konstruktsiyalar yaratish bu mashg’ulot mashqlari bo’lib, bolanshg e`tiborini predmetlarning fozoda joylashuvining o’zgaruvchanligi, nisbiyligiga tortish lozim. Ushbu mashqlar davomida bolalar fazoviy munosabatlarni qabul qilishga, predmetlarning fazodagi ko’chishi, harakatlanishini sezishga, shuningdek, o’zgarayotgan fazo munosabatlarini aniq takrorlashga o’rganadilar. Avval bolalar pedagog (tarbiyachi, ota-ona) ga taqlid qilib, keyin namunaga qarab harakat qiladi, bunda barcha ko’chishlar va harakatlar ekran ortida, ya`ni bolaning nigohi tushmagan paytda sodir bo’ladi, keyingi ta`lim yillari esa, so’zli yo’l-yo’riqlar asosida amalga oshiriladi.
Predmetsiz konstruktsiyalar yaratish bo’yicha bir nechta mashklarni ko’rib chiqamiz. Bunday mashqlar uchun avval bir nechta qurilish materiallari (3—4 ta element), masalan, yarim sfera, qalin tayoqcha, konus, kubik olinadi (1- rasm). Ushbu elementlar mutlaqo ixtiyoriy turlicha birikmalarni hosil qilishi mumkin. Har bir bolada xuddi shunday figuralardan iborat bo’lgan to’plam bo’ladi