Mavzu: O‘zbekiston va jahon. Ijtimoiy-siyosiy leksika Reja

3. Ijtimoiy-siyosiy leksika.
Ijtimoiy-siyosiy leksika atamalardan farqli o'laroq, kengroq qo’llanish sohalariga va umumiy xususiyatlariga ega. Kelib chiqishiga ko’ra internatsional
leksikaga mansubligi ularni atamalarga yaqinlashtiradi. Bu o'ziga xoslik ba'zan
oddiy til egalaridan tashqari tilshunos olimlarni ham chalg’itib qo’yadi. Shubhasiz, ijtimoiy-siyosiy lug'at iqtisodiyot, siyosatshunoslik, falsafa, sotsiologiya, madaniyatshunoslik, tarix va boshqa ijtimoiy va gumanitar fanlarga xizmat qiladi va ularni shartli ravishda ushbu sohalarning atamalari sifatida qarashga imkon beradi. Shuningdek, ijtimoiy-siyosiy leksika ma'lum bir davrda neologizmlar (masalan, Sovet hokimiyati yillarida "kollektivlashtirish", "elektrlashtirish", "sanoatlashtirish", "qayta qurish", "jadallashtirish" va boshqalar) paydo bo'lishi natijasida keng tarqalishi, keyinchalik u til sahnasidan chiqib ketishi
bilan tarixiy so’zlarga aylanishi mumkin. Qo’llanish sohasi va ko'lami jihatidan,
ijtimoiy-siyosiy leksika ma'lum bir tashuvchilarni guruhining tili hisoblanadi. Bu jamiyat barcha a'zolarining umumiy mulki bo'lib, undan har kim o'zlarining til qobiliyatlari va ehtiyojlariga yarasha foydalanadilar. Ushbu leksikaning umummilliy tilidagi mavqeini mustahkamlashda ta'lim va fan sohalari qatori
ommaviy axborot vositalari ham o'z hissasini qo'shmoqda. So'zlar yangi tushunchalar, hodisalar belgisi sifatida matbuot, davriy nashrlar orqali kirib boradi. Ijtimoiy-siyosiy leksika orqali davlat siyosati va mamlakatning iqtisodiy yo'nalishi belgilanadi. Shu sababli, siyosatshunoslar buni (leksikani) davlatning
siyosiy va iqtisodiy qiyofasini tavsiflovchi so'zlar deb bilishadi. Tilshunoslar bu so'zlarni jurnalistik uslubning vositasi, shuningdek, tilshunoslikning ob'ekti deb bilishadi.
Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, ma’lum fan, ishlab chiqarish sohasidagina qo’llaniladigan va asosan o’sha soha kishilari tushunadigan maxsus
so’zlar terminlar – atamalar sifatida qaraladi. “Hozirgacha termin tushunchasi tilshunoslikda turlicha talqin qilinmoqda – deb qayd etishadi. “O’zbek tili leksikologiyasi” asarining mualliflari. – Ba’zi tilshunoslar terminga ilm va texnikaga oid so’z va iboralarnigina emas, barcha uy- ro’zg’or asboblari nomlarini, ishlab chiqarishning hozirgi darajasidagi qurollarnigina emas, balki o’tmishdagi ibtidoiy qurollarning barcha nomlarini, shuningdek, kustarchilik kasb-hunarga oid so’zlarni ham kiritadilar. Agar masala shu taxlitda qo’yiladigan bo’lsa, har bir konkret predmet nomini termin deb atash lozim bo’lar edi. Gap terminnning aniq bir ma’noni ifodalashida emas, bu jihatdan qaraladigan bo’lsa, kasb-hunar leksikasining ilmiy-texnikaviy terminlardan deyarli farqi yo’q, termin har qanday tushunchaning aniq atamasi sifatidagina emas, balki ilmiy tushunchani ifodalovchi vosita sifatida asosan yozma shaklda maydonga keladi”. Demak, “atama” so’zini “termin” tushunchasi ma’nosida qo’llaganimizda, uni umuman narsa-predmetlar, voqea-hodisalarning nomi sifatida emas, balki aniq bir ilmiy tushunchani ifodalaydigan va ma’lum bir fan sohasiga tegishli bo’lgan
birliklarni anglashimiz lozim.
O’zbek tilshunosligida atamalarni o’rganishga doir ko’pgina ishlar amalgam oshirilgan. Ko’plab ilmiy kitoblar, risolalar, lug’atlar, ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar yozilgan, dissertatsiyalar himoya qilingan. Bu borada 200 dan ortiq lug’atlarning nashr etilishi fanimizning katta yutug’I hisoblanadi. O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, “Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosiga o’tish to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar qo’mitasi olib borayotgan yirik hajmdagi ishlar atamashunoslik sohasining yanada yuqori bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ldi.