Mavzu: O’zbekistonda bank sektorida iabs tizimining ishlash texnalogiyasi

Mavzu:O’zbekistonda bank sektorida IABS tizimining ishlash texnalogiyasi.

REJA:
1.O’zbekistonda bank sektorlari.
2.IABS tizimining shakllanishi
3.IABS tizimini bank sektorida ishlash rejimi.
KIRISH
Bank - bu mamlakatdagi pul mablag`larini boshqarish uchun yaratilgan moliyaviy institutdir. O`zbеkiston Rеspublikasi bank tizimining bosh maqsadi jahon talabiga mos kеluvchi, rivojlangan milliy krеdit tizimiga ega bo`lish, xo`jaliklar va aholining bo`sh turgan mablag`larini jalb qilish, uni samarali taqsimlash asosida aholining talablarini qondirish uchun zamin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishish.
Bank axborot tizimi (BAT)-moliyalashtirish va kreditlashning belgilangan shartlariga muvofiq nazorat qilinadigan resurslarni o'zlashtirish, qaytarish va muvozanatlash vositasi bo'lgan yagona dasturiy-texnologik kompleks hisoblanadi.
Bank axborot texnologiyasi - hisoblash texnikasidan foydalangan holda boshqaruv qarorini tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirishni ta'minlash maqsadida ma'lumotlarni to'plash, ro'yxatga olish, uzatish, saqlash va qayta ishlash usullari asosida bank axborotlarini qayta ishlash jarayoniga aytiladi.
Mujassamlashgan bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (BnAAT) mablag’ kiritish va kredit berishning berilgan shartlari bo’yicha nazorat qilinadigan mablag’larni o’zlashtirilish, qaytarilish va muvofiqlashtirilishni jadallashtirish vositasi bo’lgan yagona dasturiy texnologik majmuadan iborat bo’ladi.
Mijozlar o‘z pul mablag‘larini bankka ishonib topshirar ekan bankka quyidagi asosiy talablarni qo‘yishlari mumkin:

• Pul mablag‘larini ro‘yxatga kiritish va bankda bo‘lgan davrda ulardan hisobot olib turish.

  
  

• Pul mablag‘larini saqlash javobgarligini ta'minlanishini talab qilish.

  
  

• Pul mablag‘lari holati va ulardan foydalanishda olib borilayotgan moliya-pul operatsiyalariga oid axborotlar konfedinsialligini ta'minlash.

  
  

Axborot texnologiyalari portfeli - kompyuterlar, dasturiy ta'minot, tarmoq va tizim quvvatlovchilariga investitsiyalar haqida eng samarali yechimlarni qabul qilish instrumentlarini va shu bilan birga tashkilot-muassasa darajasidagi texnlogiyalar uchun nazorat-kuzatuv va samarali ijroiy rahbarlik uchun talab qilinadigan, jamlangan tabiiy mavjud axborotlarni, xulosalarni o‘z ichiga oladi.
Bank tizimi axborot arxitekturasining asosiy vazifalarini quyidagi 2rasmdan ko‘rishimiz mumkin.
Bankni boshqa aktivlari kabi axborot texnologiyalarini boshqarishga va umumiy tavsiflariga “Axborot texnologiyalari portfeli” (ATP) deb ataladi.
Banklardagi axborot jarayonlarini amalga oshirish avtomatlashtirilgan bank tizimlari (ABS) asosida amalga oshiriladi. ABS - bu bankka qaragan axborot va boshqaruv vazifalarini amalga oshiradigan yagona ma'lumotlar va boshqaruv vazifalarini bajaradigan birlashtirilgan elementlar (axborot, texnologiyalar, texnologiyalar va boshqalar). Shunday qilib, bankni boshqarish uchun abs axborot bilan ishlash uchun o'zaro bog'liq vositalar va usullar to'plami.
Qurilishning ABSning mafkurasini ishlab chiqishda, bankning bir qator darajalar va aloqalarini birlashtirgan, yuridik va jismoniy ehtiyojlar, ichki va tashqi axborot ehtiyojlarini qondirish uchun bank xizmatlari va operatsiyalari, yuridik va jismoniy ehtiyojlar. Rossiya bank ishi bo'yicha maxsus magistratura texnologiyalari mavjud emasligi sababli, bankning bozorida bankning barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun turli xil kontseptual (mafkologik) yondoshuvlar birlashtirilgan ABR oilalari taklif etiladi. . Foydalanish uchun taklif qilingan avtomatlashtirilgan bank tizimlari to'plamida Rossiyada bankning eng murakkab texnologik darajasini aks ettiradi.
G'arbiy bank tizimlari yuqori funktsional imkoniyatlarga ega, bu bank uchun biznesni rivojlantirishda muhim kuch yo'nalishini yaratadi. Ular strategik rejalashtirish va tugashidan boshlab barcha biznes jarayonlarini avtomatlashtirish vazifalarini hal qilishga imkon beradi iqtisodiy faoliyat. Bunday yo'l tizimlari va eng katta banklar uchun mavjud.
Rossiya axborot tizimidan foydalanish hisobni taqdim etadi va operatsion faoliyat Kredit muassasasi, ammo biznesning bunday sohalaridagi bunday tizimlarning funktsional imkoniyatlari, mijozlar munosabatlarini boshqarish, risklarni boshqarishning orqa tomoni orqada qolib, G'arb tizimlaridan oqib chiqadi, garchi ular g'arbiy jihatdan yanada torroq.
Bankning avtomatlashtirish sohasidagi o'zgarishlar kichik va o'rta banklarga xosdir, ammo ular asta-sekin yo'q. Axborot texnologiyalari sohasida autsorsingga o'tish tendentsiyasi bo'lib o'tdi. Tashqi ko'rinish har qanday funktsiyalarni, masalan, tashqi pudratchi, bank operatsiyalarini avtomatlashtirish operatsiyalarini avtomatlashtirishni anglatadi.
Bugungi kunda eng muhim bo'lgan va axborot texnologiyalari echimlarini tanlashning eng muhim yo'nalishlarini ko'rib chiqing.
Birinchidan, bu mijozlar uchun eng yaxshi raqobat, ayniqsa yuqori sifatli mijoz uchun. Bank bozor va mijozlar haqida etarli ma'lumotga ega bo'lishi, mijozlarning so'rovlariga moslashishi va tezda javob berishi va bunday prognozlarni hisobga olgan holda mijozlarning o'zgaruvchan ehtiyojlarini oldindan aytib beradi. Ushbu qoida birinchi navbatda, birinchi navbatda chakana savdo, xususiy bank va boshqa banklar bilan bog'liq.
Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko’rsatishning bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaymoqda, tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda. 
Aholi uchun valyuta ayirboshlash amaliyotlarini amalga oshirishni engillashtiruvchi yangi bank xizmatlari joriy etildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan chet el valyutasini sotib olish uchun imkoniyatlar yaratildi. 
Shu bilan birga, bank xizmatlari iste’molchilarining huquq va qonuniy manfaatlariga, ayniqsa, hududlarda rioya etish hamda moliyaviy ochiqlikni kengaytirish, shuningdek, xizmat ko’rsatish madaniyati va bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada oshirishda bir qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda. Xususan:
O’zbekiston banklari assotsiatsiyasiga bank xizmatlari ommabopligini oshirish va bank faoliyatini takomillashtirishdagi rolini kuchaytirishga qaratilgan, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish tavsiya etilsin: 
O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi faoliyati samaradorligini yanada oshirish Kontseptsiyasini tasdiqlash; 
bank tizimi xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish, ilg’or xalqaro tajribadan kelib chiqib xorijiy banklar bilan tajriba almashishni yo’lga qo’yish; 
mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda xorijiy mutaxassislarni jalb qilgan holda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish; 
bank xizmatlari ommabopligining dolzarb muammolari, xalqaro tajribani o’rganish va uni respublika bank xizmatlari bozorida qo’llash yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va ularning mijozlari uchun axborot-tahliliy va konsalting xizmatlarini tashkil etish yuzasidan mavzuga oid izlanishlar olib borish; 
masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni rivojlantirish bo’yicha zamonaviy va ilg’or bank xizmatlarini amaliyotda ro’yobga chiqarish tashabbuslarini ilgari surish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish; 
bank xizmatlarining yangi turlari va mahsulotlarini aniqlash hamda ularni keyinchalik respublika banklarida tatbiq etish maqsadida ilg’or chet el banklarining faoliyatini o’rganish. 
Mazkur Konsepsiyada zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llagan holda
2016–2018 yillar davomida banklar tomonidan mijozlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar turini kengaytirish, takomillashtirish va joriy etish istiqbollari belgilab olingan bo‘lib quyidagi masalalarni:
· bank axborot tizimlarida zamonaviy texnik yechim va texnologiyalarni keng qo‘llagan holda bank faoliyatini avtomatlashtirish darajasini yuqori saviyaga ko‘tarish;
· O‘zbekiston Respublikasi «Elektron hukumat» tizimi tarkibiga kiritilgan chakana to‘lovlarni real vaqt rejimida amalga oshirish Kliring tizimining xizmat doirasini kengaytirish;
· davlat buyurtmasi ro‘yxatiga kiritilgan (2015–2016 yillar uchun) «Tashqi savdo operatsiyalarining Yagona elektron axborot tizimini (TSO YAEAT) takomillashtirish» loyihasini elektron tijoratdagi bitimlarni hisobga olgan holda ishga tushirish;
· bank axborot tizimlari va ma’lumotlar bazalarining uzluksiz faoliyatini ta’minlash;
· bank axborot resurslarini doimiy ravishda zaruriyat bo‘yicha yangilab borish va ulardan keng foydalanishni ta’minlash;
· bank tizimida boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini zamonaviy texnologiyalar asosida avtomatlashtirish orqali bank xizmatlari turlarini amaliyotga keng tatbiq qilish va kengaytirish, aholi va tadbirkorlarga qo‘shimcha qulayliklar yaratish;
· aholi va tadbirkorlik subyektlari tomonidan axborotlarni erkin va moneliksiz olishni ta’minlash, shuningdek, interaktiv xizmat turlarini kengaytirish, xizmatlarni «bir darcha» orqali ko‘rsatishni joriy qilish;
· xavfsizlik va axborotlar muhofazasining tashkiliy va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash;
· bank plastik kartalari orqali hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimidan foydalanish bo‘yicha orttirilgan tajribaga asosan onlayn plastik karta xizmatlarini takomillashtirishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish;
· Markaziy bank va tijorat banklarining Internet tarmog‘idagi rasmiy veb-saytlari faoliyatini doimiy monitoring qilish va sifatini oshirish. Jumladan, ma’lumotlarni muntazam yangilab borish, veb-saytlar orqali ko‘rsatila-digan interaktiv xizmatlar turlarini kengaytirish;
· respublikada elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasi va davlat dasturlarini amalga oshirish va joriy etishda faol qatnashish;
· Garov reyestri tizimini xalqaro talablar darajasiga mos kelishini ta’minlash;
· Kredit axboroti milliy instituti axborot tizimlarini takomillashtirish;
· Bank sohasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha mutaxassislar malakasini muntazam ravishda oshirish, kadrlar tayyorlashni yangi sifat bosqichiga ko‘tarish.
Banklardagi axborot jarayonlarini amalga oshirish avtomatlashtirilgan bank tizimlari (ABS) asosida amalga oshiriladi. ABS - bu bankka qaragan axborot va boshqaruv vazifalarini amalga oshiradigan yagona ma'lumotlar va boshqaruv vazifalarini bajaradigan birlashtirilgan elementlar (axborot, texnologiyalar, texnologiyalar va boshqalar). Shunday qilib, bankni boshqarish uchun abs axborot bilan ishlash uchun o'zaro bog'liq vositalar va usullar to'plami.
Qurilishning ABSning mafkurasini ishlab chiqishda, bankning bir qator darajalar va aloqalarini birlashtirgan, yuridik va jismoniy ehtiyojlar, ichki va tashqi axborot ehtiyojlarini qondirish uchun bank xizmatlari va operatsiyalari, yuridik va jismoniy ehtiyojlar. Rossiya bank ishi bo'yicha maxsus magistratura texnologiyalari mavjud emasligi sababli, bankning bozorida bankning barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun turli xil kontseptual (mafkologik) yondoshuvlar birlashtirilgan ABR oilalari taklif etiladi. . Foydalanish uchun taklif qilingan avtomatlashtirilgan bank tizimlari to'plamida Rossiyada bankning eng murakkab texnologik darajasini aks ettiradi.
G'arbiy bank tizimlari yuqori funktsional imkoniyatlarga ega, bu bank uchun biznesni rivojlantirishda muhim kuch yo'nalishini yaratadi. Ular strategik rejalashtirish va tugashidan boshlab barcha biznes jarayonlarini avtomatlashtirish vazifalarini hal qilishga imkon beradi iqtisodiy faoliyat. Bunday yo'l tizimlari va eng katta banklar uchun mavjud.
Rossiya axborot tizimidan foydalanish hisobni taqdim etadi va operatsion faoliyat Kredit muassasasi, ammo biznesning bunday sohalaridagi bunday tizimlarning funktsional imkoniyatlari, mijozlar munosabatlarini boshqarish, risklarni boshqarishning orqa tomoni orqada qolib, G'arb tizimlaridan oqib chiqadi, garchi ular g'arbiy jihatdan yanada torroq.
Bankning avtomatlashtirish sohasidagi o'zgarishlar kichik va o'rta banklarga xosdir, ammo ular asta-sekin yo'q. Axborot texnologiyalari sohasida autsorsingga o'tish tendentsiyasi bo'lib o'tdi. Tashqi ko'rinish har qanday funktsiyalarni, masalan, tashqi pudratchi, bank operatsiyalarini avtomatlashtirish operatsiyalarini avtomatlashtirishni anglatadi.

Mamlakatimiz banklari kapitallashuv darajasining oshishi va ular­ning investitsiya jarayonlarida hamda iqtisodiy-tuzilmaviy o'zgarishlarda ishtiroki yanada faol­lashgan davri. O'sha kezlarda mamlakat hukumati banklarning foyda (daromad) solig'idan ozod qilinishiga banklar faolligi oshuvining yana bir zahirasi sifatida qaradi. Boz ustiga, tasdiqlangan davlat dasturlariga muvofiq, ti­jorat banklarining mini-banklar tashkil etish bilan bog'liq xarajatlari ham soliq undirish ba­zasidan chiqarildi.

Shu tariqa, asosiy e'tibor pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirbosh­lash kursi barqarorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu esa fuqarolarda katta rag'bat uyg'otib, ular­ning banklarga nisbatan ishonchini yanada orttirdi. Aholining banklarda depozit hisobraqamlar ochishga kirishishi bilan bog'liq ijo­biy holatlar ko'paydi. Banklarning depozit ba­zasi hajmi oshdi, bank xizmatlari bozori shakl­lana boshladi. E'tiborlisi, bank mahsulotlari qatoridan yangi xizmat turlari, masalan, lizing xizmatlari joy ola boshladi.

Shu o'rinda ta'kidlash joizki, mamlakatimiz­da chakana xizmatlar rivoji xalqaro bank va mo­liya kapitalini keng jalb qilgan holda qo'shma banklarning tashkil etilishiga ta'sir ko'rsatdi. Respublikamiz bank bozori 100 foizli xususiy kapital asosidagi yangi banklarning vujudga ke­lishi natijasida tubdan o'zgardi. Xususiy bank­larning xizmatlar bozoridagi raqobatni kuchay­tirib yuborgani mamlakat bank tizimi rivojida eng muhim bosqichlardan biri bo'ldi. Mamlakati­miz hukumati va Markaziy banki soliq imtiyozla­ri va kadrlarni tayyorlash jarayonida texnikaviy ko'mak taqdim etgan holda ularning rivojlani­shini muntazam rag'batlantirib bormoqda. Ayni paytda xususiy banklar soni tijorat banklari umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etadi.

Respublikamizda xususiy banklar rivojlani­shini izchil rag'batlantirish raqobatni kuchayti­rishga, ko'rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini yaxshilashga va moliyaviy resurslarning samara­li taqsimotiga turtki berdi. Bu esa, o'z navbati­da, xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish va rivojlantirish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. O'zbekiston tijorat banklari, av­valo, ixtisoslashgan kredit institutlari si­fatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tad­birkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.

Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank ope­ratsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.
bank tizimining boshqa muhim elementi Markaziy banki bilan bir qatorda mamlakat hukumati tomonidan qonuniy mustaqil tijorat banki hisoblanadi (lekin davlatning ishtirokida tegishli aktivlarni-bank moliya muassasasining ega bo'lishi mumkin). Baribir, bank kapitalini boshqarish uchun qaror qabul qilish bo'yicha mustaqil bo'lishi kerak.
muassasalarining tegishli turi turli moliyaviy xizmatlarni taqdim. Tijorat banki - kredit va bank tizimining, bir element:

• ba'zan boshqa banklar shaxslar, tashkilotlar, byudjet tuzilishi, kredit beradi;

  
  

• kredit qayta moliyaviy;

  
  

• Bu, masalan, bir necha shaxslar va soliqlar va to'lovlar sifatida byudjet tizimida sanab boshqa yuridik shaxslarning to'lov sifatida turli operatsiyalarni amalga oshiradi;

  
  

• Bu omonat joylashtirish uchun imkon beradi;

  
  

• turli aktivlarga investitsiyalar targ'ib.