Mavzu: O‘zbekistonning oziq-ovqat sanoati tarmoqlar geografiyasi

2. O‘zbekiston oziq-ovqat sanoatining mamalakat iqtisodiyotidagi ahamiyati
O‘zbekiston oziq-ovqat sanoatining eng rivojlangan tarmoqlaridan biri konservalar ishlab chiqarish tarmog‘i bo‘lib, meva va sabzavotlardan mahsulotlar tayyorlanadi.
Asosiy mahsulotlari- meva kompotlari, murabbo, djim, sharbatlar, maridlangan va tuzlangan sabzavotlar, pomidor pastasi, quritilgan mevalar va boshqalar. 1913 yilda hozirgi O‘zbekiston hududida kustar usuli bilan mahsulot tayyorlaydigan 3 ta kichik konserva korxonasi bo‘lib, ularda jami 200 ming banka konserva ishlab chiqarilgan. Respublikada konserva sanoati 30 yillarda rivojlangan. 1929 yil Yangi yo‘l, 1932 yil Toshkent, 1940 yil Samarqand konserva zavodlari qurildi. Urushdan keyingi yillarda Farg‘ona, Andijon , Shahrisabz va boshqa korxonalarda o‘nlab konserva zavodlari qurildi. Konserva korxonalari asosan “O‘zmevasabzavotuzumsanoat” uyushmasi tarkibiga kiradi. 2005 yilda Respublikada 22 ta konserva korxonalari, 3 ta meva qoqi va quritilgan sabzavotlar ishlab chiqaradigan korxonalar bor. O‘zbekistondan Germaniya, Polsha, Italiya, Malayziya, Yaponiya va Hamdo‘stlik davlatlariga turli meva va sabzavotlar konservalari, pomidor pastasi mayiz, turli xil qoqilar eksport qilinadi, ya’ni har yili 35 mln shartli banka konserva 1450 tonna quritilgan meva chetga chiqariladi.
Asosiy mahsulotlari- meva kompotlari, murabbo, djim, sharbatlar, maridlangan va tuzlangan sabzavotlar, pomidor pastasi, quritilgan mevalar va boshqalar. 1913 yilda hozirgi O‘zbekiston hududida kustar usuli bilan mahsulot tayyorlaydigan 3 ta kichik konserva korxonasi bo‘lib, ularda jami 200 ming banka konserva ishlab chiqarilgan. Respublikada konserva sanoati 30 yillarda rivojlangan. 1929 yil Yangi yo‘l, 1932 yil Toshkent, 1940 yil Samarqand konserva zavodlari qurildi. Urushdan keyingi yillarda Farg‘ona, Andijon , Shahrisabz va boshqa korxonalarda o‘nlab konserva zavodlari qurildi. Konserva korxonalari asosan “O‘zmevasabzavotuzumsanoat” uyushmasi tarkibiga kiradi. 2005 yilda Respublikada 22 ta konserva korxonalari, 3 ta meva qoqi va quritilgan sabzavotlar ishlab chiqaradigan korxonalar bor. O‘zbekistondan Germaniya, Polsha, Italiya, Malayziya, Yaponiya va Hamdo‘stlik davlatlariga turli meva va sabzavotlar konservalari, pomidor pastasi mayiz, turli xil qoqilar eksport qilinadi, ya’ni har yili 35 mln shartli banka konserva 1450 tonna quritilgan meva chetga chiqariladi.
Keyingi yillarda jamoa xo‘jaliklarida kichik konserva zavodlari va sexlar ishga tushirildi. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirilishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan kichik korxonalarini qurish va mahalliy xom ashyolarni iste’molchilar talabini qondiradigan maxsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Keyingi yillarda jamoa xo‘jaliklarida kichik konserva zavodlari va sexlar ishga tushirildi. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirilishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan kichik korxonalarini qurish va mahalliy xom ashyolarni iste’molchilar talabini qondiradigan maxsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Oziq-ovqat sanoatining yetakchi tarmog‘i vino ishlab chiqarishdir. Bu tarmoq uchun hamma Respublikada boy xom ashyo resurslari mavjud, ya’ni xilma-xil uzum navlarini boyligidir. Respublikada tayyorlangan uzum mevalari o‘z mazasi, hidi va boshqa xususiyatlari bilan nafaqat mamlakatimizda balki xorijda nom chiqargan. Respublika vino zavodi bir yilda 25 mlndan vino-aroq mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega. Tarmoqda 16 ta yirik korxona bor. Vino mahsulotlari tayyorlash va qo‘yish bilan 56 ta korxona shug‘ullanadi. Eng yirik korxonalari: Toshkent vino kombinati, Toshkent shampan vino zavodi, Samarqand, Zarafshon, Yangi yo‘l, Quqon, Buxoro va boshqa shaharlarda ham zamonaviy vino ishlab chiqaradigan korxonalar mavjud.
Respublikada 250 dal. uzum vinosi, 20 ming dal konyak, 1100 shisha shampan vinosi eksport qilishga rejalashtirilgan. 1995 yilda Respublikada 4.6 mln dal aroq va lekyor aroq mahsulotlari 143 ming dal konyak, 6.6 mln dal uzum vinosi, 396 mln dal shampan vinosi ishlab chiqarilmoqda.
Respublikada 250 dal. uzum vinosi, 20 ming dal konyak, 1100 shisha shampan vinosi eksport qilishga rejalashtirilgan. 1995 yilda Respublikada 4.6 mln dal aroq va lekyor aroq mahsulotlari 143 ming dal konyak, 6.6 mln dal uzum vinosi, 396 mln dal shampan vinosi ishlab chiqarilmoqda.
Oziq-ovqat sanoati tarkibida tuz ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega. Mustaqillikkacha respublikamiz aholisini iste’mol va texnik maqsadlardagi osh tuziga bo‘lgan ehtiyoji asosan Qozog‘iston, Turkmaniston hamda Rossiyadan keltiriladigan osh tuzi hisobiga qondirilgan. 1992 yildan Qoraqalpog‘iston Respublikasi (Qo‘ng‘irot tumanida) “O‘zbekbirlashuv” tizimida yillik quvvat birligi 100 tosh tuzi qazib chiqaradigan va qayta ishlaydigan kombinat, Surxondaryo viloyatida “Mahalliysanaot” korporasiyasining Xo‘jandtuzkon korxonalari mahsuloti hisobiga bu tarmoq rivojlanmoqda. Aholi iste’molidan asosiy o‘rin egallaydigan choy mamlakatimizda Samarqand choy qadoqlash fabrikasi mahsulotlari hisobiga qondiriladi. Hindiston, Indoneziya, Xitoy, Turkiya, Gruziyadan keltiriladigan xom ashyo hisobiga ishlaydi. Ko‘k va qora choylar ishlab chiqariladi.
1990 yillarda chetdan keltirilgan qadoqlash avtomatlarini korxonada o‘rnatilishi uni umumiy quvvatini 30.8 ming tonna qadoqlangan choy ishlab chiqarishga yetkazildi.
1990 yillarda chetdan keltirilgan qadoqlash avtomatlarini korxonada o‘rnatilishi uni umumiy quvvatini 30.8 ming tonna qadoqlangan choy ishlab chiqarishga yetkazildi.
Umuman olganda oziq-ovqat sanoatining yetakchi tarmoqlaridan elivator,un tortish, non, yorma, qand-shakar, qandolatchilik, pivo va alkogolsiz ichimliklar, tamaki sanoat tarmoqlari mavjud bo‘lib, mustaqillik yillarida chet el korxonalari bilan xamkorlikda, zamonaviy asbob-uskunalari o‘rnatilib, sifatli maxsulotlar ishlab chiqarilmoqda. 
Oziq-ovqat sanoati korxonalari qayta ishlanadigan maxsulot turiga ko`ra ikki katta guruxga bo`linadi: 1.O`simlik xomashyolarini qayta ishlovchi korxonalar. 2.Xayvonot xomashyolarini qayta ishlovchi korxonalar.
O`simlik xomashyolarini qayta ishlovchi korxonalarining o`zi xomashyoni birlamchi qayta ishlovchi va xomashyoni ikkilamchi qayta ishlovchi soxalar korxonalariga ajratiladi. Xomashyoni birlamchi qayta ishlovchi korxonalarga un-yorma, sochma shakar, konserva, birlamchi vinochilik, spirt, tamaki va choy yaprog`ini birlamchi tayyorlash, o`simlik moyi ishlab chiqarish korxonalarini kiritish mumkin. Ularning xomashyosi don, meva va poliz ekinlari xosili, moyli urug`lar va hokazo.
Xomashyoni ikkilamchi qayta ishlovchi soxalar korxonalariga non, makaron, konditer, oq qand, ikkilamchi vinochilik, choy tortish va sigareta tayyorlash, yog`ni qayta ishlash korxonalari (margarin, mayonez, sovun) kiradi. Bu korxonalar xomashyosi esa birlamchi qayta ishlash korxonalarining maxsulotlari: un, sochma shakar, o`simlik moyi, vinomateriallar va hokazo.
Xomashyoni ikkilamchi qayta ishlovchi soxalar korxonalariga non, makaron, konditer, oq qand, ikkilamchi vinochilik, choy tortish va sigareta tayyorlash, yog`ni qayta ishlash korxonalari (margarin, mayonez, sovun) kiradi. Bu korxonalar xomashyosi esa birlamchi qayta ishlash korxonalarining maxsulotlari: un, sochma shakar, o`simlik moyi, vinomateriallar va hokazo.
Oziq-ovqat sanoati maxsulotlarining turi qanchalik ko`p bo`lsa, xomashyolar xam turli-tumandir. Shuning uchun ularni xam asosiy xususiyatlariga yoki kimyoviy tarkibiga ko`ra ayrim guruxlarga bo`lish mumkin. Masalan, quruq o`simlik xomashyolari va xo`l o`simlik xomashyolari guruxlariga yoki uglevodli xomashyolar, moyli xomashyolar, oqsilli xomashyolar va efir-moyli xomashyolar guruxlariga bo`lish mumkin. Har qanday xomashyo biomaterial bo`lib, uning o`ziga xos xususiyatlari kimyoviy tarkibi, xujayra va to`qima strukturasi elementlari kabi ko`rsatkichlari bilan belgilanadi. Bu xomashyolar kimyoviy tarkibiga oqsillar, uglevodlar, lipidlar, vitaminlar, fermentlar va mikroelementlar kiradi.
Har bir guruxga mansub xomashyolar sifati o`ziga xos kattaliklar bilan o`lchanadi va aniqlanadi. Bu kattaliklar xomashyoning fizik, ximyoviy, texnologik, organoleptik va boshqa xususiyatlarini ko`rsatuvchi kattaliklar guruxlariga bo`linadi. Xususan, donning sifat ko`rsatkichlari besh guruxga bo`linadi: botanik-fiziologik ko`rsatkichlar – o`simlik turi, navi, unib chiqish davri va miqdori, unish energiyasi; organoleptik ko`rsatkichlar – rangi, mazasi, hidi; fizik ko`rsatkichlar – shakli va o`lchamlari, absolyut va natural og`irligi va boshqalar; mexanik ko`rsatkichlar – taranglik moduli, sochiluvchanligi, qovushqoqligi va boshqalar; kimyoviy ko`rsatkichlar – namligi, kul miqdori, kleykovina miqdori, kislotaliligi va boshqalar; texnologik ko`rsatkichlar – donning un ishlab chiqarish, non ishlab chiqarish yoki makaron ishlab chiqarish uchun yaroqli ekanligini ko`rsatuvchi maxsus kattaliklar.
Har bir guruxga mansub xomashyolar sifati o`ziga xos kattaliklar bilan o`lchanadi va aniqlanadi. Bu kattaliklar xomashyoning fizik, ximyoviy, texnologik, organoleptik va boshqa xususiyatlarini ko`rsatuvchi kattaliklar guruxlariga bo`linadi. Xususan, donning sifat ko`rsatkichlari besh guruxga bo`linadi: botanik-fiziologik ko`rsatkichlar – o`simlik turi, navi, unib chiqish davri va miqdori, unish energiyasi; organoleptik ko`rsatkichlar – rangi, mazasi, hidi; fizik ko`rsatkichlar – shakli va o`lchamlari, absolyut va natural og`irligi va boshqalar; mexanik ko`rsatkichlar – taranglik moduli, sochiluvchanligi, qovushqoqligi va boshqalar; kimyoviy ko`rsatkichlar – namligi, kul miqdori, kleykovina miqdori, kislotaliligi va boshqalar; texnologik ko`rsatkichlar – donning un ishlab chiqarish, non ishlab chiqarish yoki makaron ishlab chiqarish uchun yaroqli ekanligini ko`rsatuvchi maxsus kattaliklar.
Meva xomashyolari tuzilishi va o`simlik poyasida xosil bo`lishiga ko`ra 4 guruxga bo`linadi: urug`lilar (olma, nok, sitruslilar), danaklilar (olcha, gilos, olxo`ri, o`rik), yumshoq mevalar (uzum, smorodina, malina) va yong`oq mevalar (bodom, yong`oq, xandon pista).
Poliz xomashyolari 2 guruxga: vegetativ – yaproq, ildiz-poyalari ishlatiladigan (kapusta, salat, turp, piyoz, sabzi, katoshka, lavlagi va xokazo) va mevalilarga (qovoq, bodrin, tomat, no`xot va xokazo) bo`linadi.
Poliz xomashyolari 2 guruxga: vegetativ – yaproq, ildiz-poyalari ishlatiladigan (kapusta, salat, turp, piyoz, sabzi, katoshka, lavlagi va xokazo) va mevalilarga (qovoq, bodrin, tomat, no`xot va xokazo) bo`linadi.
Xomashyoni saqlash har qanday texnologik jarayonning tashkiliy qismi bo`lib, uning vazifasi xomashyoni yo`qotishsiz yoki minimal chiqitli saqlash va xomashyo sifatini saqlab qolish yoki oshirishdir. Xomashyoni saqlash masalasini xal qilish uchun amalda qo`llaniladigan usullar turlari quyidagilardir: 1. Xomashyoni saqlashga tayyorlash (qo`shimchalardan tozalash, gavlarga ajratish, taralash yoki omborlash va hokazo).
2. Xomashyoni quritish (donlar va moyli urug`larni) yoki konservalash (meva va sabzavotlarni).
3. Atrof muhitda optimal sharoitlarni xosil qilish va avtomatik boshqarish (tarkibi, nisbiy namligi, xarorati).
4. Zaxiralarga turli zararkunanda va xashorotlarni kirishini oldini olish (xashoratlar, kemiruvchilar, qushlar).
5. Xomashyoni ishlab chiqarishga tayyorlash.

. O‘zbekistonda 2003-2012 yillarda davlat ehtiyojlari uchun paxta va g‘alla yetishtiruvchi qishloq xo‘jalik korxonalariga ajratilgan imtiyozli kreditlar Mavzu. Mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishida oziq-ovqat sanoatining ahamiyati va o’rni.

Ma'lumki, oziq-ovqat sanoati milliy iqtisodiyotning oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradigan keng tarmoqli sohasi hisoblanib, uning tarkibida go‘sht-sut, sut-yog‘, yog‘-moy, baliq mahsulotlari, un-yorma, makaron, meva-sabzavot konservalari, sharbatlar, turli-tuman ichimliklar, shakar, qandolatchilik mahsulotlari, non va boshqa noz-ne'matlar ishlab chiqaradigan korxonalar mujassamlashgan. Hyech kimga sir emas, bugun dunyoda oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish va uning ta'minlash masalasi global muammolardan hisoblanadi. Mazkur muammo rivojlangan davlatlar bilan endi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun bir xil ahamiyatga ega. Shu ma'noda, respublikamiz aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini sifatli mahsulotlar bilan qondirish dolzarb masala hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganidek, Yer yuzi aholisining tez ko‘payib borayotgani bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o‘sish imkoniyatlari cheklangani o‘rtasidagi tafovut oziq-ovqat dasturini hal etish masalasi yildan-yilga keskinlashib borayotganining asosiy sababi ekani haqida bugun ortiqcha gapirishning hojati yo‘q, deb o‘ylayman. Sodda qilib aytganda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o‘sishi aholi soni va ehtiyojlarining o‘sishidan ortda qolmoqda. Bu tafovut, avvalo, oziq-ovqat mahsulotlarini jadal ishlab chiqarish uchun tegishli sharoitlar mavjud bo‘lmagan mamlakat va hududlarda chuqurlashib bormoqda. Bu o‘rinda gap, birinchi gal, atrof-muhitning ekologik jihatdan buzilishi hamon davom etayotgani, iqlim o‘zgarishlarining oldindan aytib bo‘lmaydigan oqibatlari, tez-tez takrorlanayotgan qurg‘oqchilik va suv resurslari taqchilligi, jumladan, sug‘orish uchun yerosti suvlarining tugab borayotgani, irrigatsiya, melioratsiya va yerlarning unumdorligini qayta tiklashga yo‘naltiriladigan investitsiyalarning yetarli emasligi haqida bormoqda. Yerlarning ekologik jihatdan buzilishi kimyoviy moddalar, mineral o‘g‘it va pestitsidlarni tinimsiz ishlatish oqibatida yanada kuchaymoqda. Bularning qatoriga urbanizatsiya, ya'ni shaharlashuv jarayonlari, aholining qishloqlardan shaharlarga ko‘chishi bilan bog‘liq muammolar ham qo‘shilmoqda. Oziq-ovqat xavfsizligi insonlarning istalgan paytda faol va sog’lom turmush tarzi uchun zarur bo’lgan elementlarga boy va xavfsiz (sifati, soni va xilma-xilligi bo’yicha) ovqatlanish imkoniyatiga ega bo’lish demakdir. Shu boisdan qayd etish lozim, ayni globallashuv jarayonida mamlakatlarda aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan sifatli va sotib olish qobiliyati doirasida ta‘minlash muhim masalaga aylandi. Bu borada mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov ―Yer yuzi aholisining tez ko’payib borayotgani bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish imkoniyatlari cheklangani o’rtasidagi tafovut oziq-ovqat dasturini hal etish masalasi yildan-yilga keskinlashib borayotganining asosiy sababi ekani haqida bugun ortiqcha gapirishning hojati yo’q, deb o’ylayman. Sodda qilib aytganda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sishi aholi soni va ehtiyojlarining o’sishidan ortda qolmoqda 1 ‖ deya ta‘kidlab o’tgani ushbu masalaning dolzarb ekanligini ko’rsatib beradi. Fikrimizcha, oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan chora-tadbirlar davlatning nafaqat agrar sohadagi, balki siyosiy va iqtisodiy yo’nalishdagi faoliyatlari bilan ham bevosita bog’liqdir. 1974 yilda Jahon oziq-ovqat sammitida ushbu iqtisodiy kategoriya tushunchasi birinchi bor taklif qilingan, ―barqaror oziqovqat iste‘molini ta‘minlash va ishlab chiqarish hajmi, narxlarning o’zgarishini to’ldirish uchun muhim oziq-ovqatlar bo’yicha dunyoda yetarli jamg’armalari doimiy mavjudligini bildiradi‖2 . Haqiqatan ham, bugungi kunda yer yuzida aholi soni oshgani sayin, oziqovqatga bo’lgan talab ham kuchaymoqda. Bu esa, o’z-o’zidan, oziq-ovqat ishlab 1 Birlashgan Millatlar Tashkiloti. 1975. Jahon oziq-ovqat konferensiyasi hisoboti, Rim, 5–16 noyabr 1974 yil. NyuYork (United Nations. 1975. Report of the World Food Conference, Rome 5–16 November, 1974. NewYork) 2 FAO. 1999. Qishloq xo’jaligi bozorlari va oziq-ovqat xavfsizligiga Urugvay raundining ta‘siri bahosi. CCP 99/12 Rev. Rim, FAO. oktyabr 1999. 6 chiqaruvchi korxonalarning ko’payishiga sabab bo’ladi. Ana shunday vaziyatda sifatsiz hamda inson sog’lig’iga xavf soluvchi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish yoki yetishtirish avj olishi ehtimoldan xoli emas 3 . Mamlakatimizda ushbu sohada keng ko’lamli ishlar istiqlolning ilk kunlaridanoq amalga oshirildi.
Xususan, 1997 yil ―Oziq-ovqat mahsulotining sifati va xavfsizligi to’g’risida‖gi Qonunning qabul qilinishi buning yaqqol misolidir. Zotan, oziq-ovqat xavfsizligi sifatining xavfsizligi va uning ta‘minlanganlik darajasi, zaxiralarning mavjud bo’lishi kabi omillar orqali umumiy oziq-ovqat barqarorligi ta‘minlanadi. Ya‘ni oziq-ovqatning inson salomatligiga bo’lgan salbiy ta‘sirini tartibga solish borasidagi tadbirlar birinchi navbatdagi masala bo’lsa, ikkinchidan, oziq-ovqat yuzasidan boshqa mamlakatlarga qaram bo’lishning oldini olishdir. Davlat darajasida oziq-ovqat xavfsizligiga erishish uchun mamlakat zarur oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishi yoki import qilishi, saqlashi, taqsimlashi va oziq-ovqatni adolatli hammabop bo’lishini ta‘minlashi lozim 4 . Taqqoslash sifatida aytish mumkinki,