Mavzu: pedagogik nizolarni bartaraf etishda adolat mezoni reja

Pedagogik nizo tushunchasi
Pedagogik nizo bu o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasida muammolar tortishuvlar, kelishmovchiliklar bo‘lib o‘qituvchi shu muammolarni oldini olishi, unga yo‘l qo‘ymasligi, va shu muammolarni echimini topishi kerak.
Pedagogik nizo bir qator belgilarga ega. Unga xos bo‘lgan asosiy belgilar quyidagilardir:
inqiroz;
anglashilmovchilik;
kutilmagan hodisa;
zo‘riqish;
noqulaylik;
ichki yoki tashqi xavotir;
bartaraf etish qiyin bo‘lgan qo‘rquv.
Pedagogik nizolarni keltirib chiqaruvchi omillar quyidagilar:
axborot omili;
munosabat omili;
hulq omili.
Chex pedagogi Yan Amos Komenskiy o‘qituvchilik kasbini er yuzidagi har qanday kasbdan ko‘ra yuqoriroq darajada turadigan faxrli kasb hisoblaydi. A.Navoiyning fikricha gohida bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik qiladi. Muallim esa, bir guruh bolalarga ilmu - adab o‘rgatadi. Bu jarayonda muallim ko‘p aziyat chekadi, mashaqqatlarni o‘z boshidan kechiradi. SHu bois shogirdlar ustoz olidda umurbod qarzdor ekanliklarini his etishlari darkor. SHogird podsholik martabasiga erishsa ham, muallimga qulluq qilsa arziydi deydi. Hazrat A. Navoiy bolalarga yaxshilik qilish, o‘qituvchilik sha’ni, qadr qimmati, o‘qituvchilik ma’suliyati, o‘qituvchilik vijdoni, talabchan va adolatli bo‘lishi o‘qituvchining ma’naviy qiyofasi halololigi, pokligi, rostgo‘yligi kabilar o‘qituvchi axloqining muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularni chuqur va puxta o‘zlashtirishi bo‘lajak o‘qituvchi uchun katta amaliyot ahamiyat kasb etadi. Ota-bobolarimiz doimo yaxshi niyat yaxshi orzu-istaklar bilan yashaganlar. O‘zlaridan yaxshinom qoldirishga intilganlar. Pedagogik nizo psixologik nuqtai-nazardan olib qaraganda pedagogika va psixologiya fanlari bir-biriga o‘zviy bog‘liqdir. Ularning har ikkisi, bitta umumiy jarayonni-insonni psixik faoliyati hamda uning xulq-atvorini tadqiq etadi. Zamonaviy o‘qituvchi ijtimoiy psixolog bo‘lmasligi mumkin emas. SHuning uchun ham o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarini yo‘lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. SHaxs shakllanishida u yashayotgan muxit kishilar jamiyatning roli juda kattadir. Birinchidan aytganda. Ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta’sir qilib, unda chuqur qoldiradi. O‘qituvchi bolalarni psixikasini va xarakterini o‘rganadi.
Psixologiyada 4 ta temperament mavjud. Har bir shaxs shu 4ta temperamentdan biriga ega bo‘ladi.

1. 
   Xolerik-temperament. 2. Melanxolik temperament. 3. Sangvinik temperament. 4. Flegmatik temperament.
   

Pedagogik nizolar oʼqituvchi faolitida kasbiy deformatsiyani paydo boʼlishiga turtki beradi. Nizolar muntazam ijobiy oʼz yechimini topmasa oʼqituvchining shaxsiyatida stresslar, ruhiy taranglik, hissiy kuyish sindromini keltirib chiqarishi mumkin.
Pedagogik nizo bir qator belgilarga ega. Unga xos boʼlgan asosiy belgilar quyidagilardir:
▪ Inqiroz;
▪ Аnglashilmovchilik;
▪ Kutilmagan hodisa;
▪ Zoʼriqish;
▪ Noqulaylik;
▪ Ichki va tashqi xavotir;
▪ Bartaraf etish qiyin boʼlgan qoʼrquv.
Pedagogik nizolarni keltirib chiqaruvchi omillar quyidagilar:
▪ Аxborot omili;
▪ Munosabat omili;
▪ Xulq-atvor omili.
Chexpedagogi Ya.А.Komenskiy “oʼqituvchilik kasbini yer yuzidagi har qanday kasbdan koʼra yuqoriroq darajada turadigan faxrli kasb hisoblanadi” deya tariflaydi. А.Navoiyning fikricha “...gohida bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik qiladi. Muallim esa, bir guruh bolalarga ilmu-adab oʼrgatadi” deb oʼz asarlarida keltiradi. Bu jarayonda muallim koʼp aziyat chekadi, mashaqqatlarni oʼz boshidan kechiradi. Shu bois shogirdlar ustoz oldida umrbod qarzdor ekanliklarini his etishlari darkor.
Pedagogik nizo psixologik nuqtai-nazardan olib qaraganda pedagogika va psixologiya fanlari bir-biriga uzviy bogʼliqdir. Ularning har ikkisi bitta umumiy jarayonni – insonni psixik faoliyati hamda xulq-atvorini tadqiq etadi. Zamonaviy oʼqituvchi ijtimoiy psixolog boʼlmasligi mumkin emas. Shuning uchun ham oʼquvchilar oʼrtasida oʼzaro munosabatlarini yoʼlga sola olishi, bolalar jamoasida pedagogik-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, jamiyatning roli juda kattadir.
2.
Pedagogik nizolarning asosiy turlari:
▪ Ichki shaxsiy nizo;
▪ Motivatsion nizo. Аmalga oshirilmagan faoliyat nizosi.
▪ Аxloqiy nizo. Shaxslararo va guruhlararo nizolar.
Davomiyligiga koʼra, pedagogik nizolar bir nechta turlarga boʼlinadi.
Ularning asosiy turlari quyidagilardir:
▪ Qisqa muddatda yakun topadigan nizolar;
▪ Kuchsiz, sust kechadigan nizolar;
▪ Uzoq muddat davom etadigan nizolar;
▪ Kuchli, tez kechadigan nizolar.
Nizolarning kelib chiqish sabablaridan yana bir omili bu yashash sharoitining yaxshi emasligi. Аgar oʼqituvchi stress holatida boʼlsa oʼquvchiga nisbatan adolatsiz xatti-harakat qilishi, oʼzi bilmagan holda yuqoridagi xatolarga yoʼl qoʼyishi mumkin. Oʼquvchida yomon turmush tarzi boʼlsa nafaqat oʼqituvchi balki yon atrofdagi hamma bilan ziddiyatli holat va ogʼir psixologik jarayon holati yuzaga kelishi mumkin
Nizolarning yuzaga kelishida subyektiv shart-sharoitlarga: ■ ishbilarmonlik miinosabatlarida negativ yo‘llammg ko‘rinishi; ■ shaxslararo munosabatlarda shaxsga oid xususiyatlaming namoyon bo‘lishi; ■ muomalani tashkil etishda no‘noqlik va savodsizlikning kuzatilishi kiradi. Har bir nizo alohida hodisa sifatida tahlil qilinadi, lekin ulaming barchasi uchun xos bo‘lgan aynm qonuniyatlar borki, ularga, awalo, uning bosqichlari yoki fazalari kiradi: I. Nizo oldi bosqich - konfrontatsiya II. Nizoning o‘zi - kompromiss yoki janjal. III. Nizodan chiqish - muloqot yoki dissonans. Birinchi bosqich - konfrontatsiya-konkret masala yuzasidan fikrlar yoki qarashlarda tafovut yoki qarama-qarshilik uchun shartsharoit paydo bo‘ladi. Ikkinchi bosqich - kompromiss yoki janjal, ya’ni har ikkala tomon o‘z qarashlarini qarshi tomonmkidan afzal bilib, ochiqchasiga bir-birlarini ayblay boshlaydilar. Bunday nizoli holatlarda shaxsning qanday xulq-atvor xususiyatlarini namoyon etishiga qarab turli toifalar kuzatiladi. Uchinchi bosqich - nizodan chiqish, ya’ni muloqot yoki dissonans (tovushlar uyg‘unsizligi, hamohanglikning, uyg‘unlikning yo‘qligi yoki buzilishi: aksi konsonans (bir necha tovushlaming garmonik uyg‘unligi; ohangdorligi). Professorlardan F.M. Borodkin, N.M. Koryak hamda R:Z. Jumayev nizoli vaziyatlarda shaxs toifalari va xislatlari xususida o‘z ilmiy-tadqiqot ishlarida to‘xtalib o‘tganlar. Ulaming g‘oyalariga asoslangan holda shaxs toifalarim quyidagilarga bo4ish mumkin: 1. Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs. 2. Rigid toifadagi nizoli shaxs. 3. Boshqarib bo‘lmaydigan toifadagi nizoli shaxs. 4. Aniqlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs. 5. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs. 6. Maqsadga yo‘naltirilgan toifadagi nizoli shaxs. 7. Hadikli-qo‘rqoq toifadagi nizoli shaxs. 41 8. Siklotimik toifadagi nizoli shaxs. 9. Gipeifaol toifadagi nizoli shaxs. 10. Emotsional toifadagi nizoli shaxs. 11. 0 ‘ta ta’sirchan toifadagi nizoli shaxs. \2. Konform, moslashuvchi toifadagi nizoli shaxs. 13. «Tiqilib qoladigan» toifadagi nizoli shaxs. 14. Qo‘zg‘aluvcYian toifadagi nizoli shaxs. 1. Namoyishk'jrona toifadagi nizoli shaxs xislatlari: diqqat markazda boiislmi istaydi; boshqalar ko‘z oldidayaxshi ko'rinishni xohlaydi; uning boshqalarga yoki odamlaming unga bo‘lgan munosabatidan kelib chiqadi; osongina yuzaki nizolarga berila oladi; turli vaziyatlarga osongina moslashadi; emotsional jihatdan faol bo'lib, aqlan ish ko‘rmaydi; vaziyatga qarab ishini tashkil etadi va har doim ham amal qilmaydi; sistemali, og‘ir ishlardan o‘zini olib qochadi; nizolardan chekinmaydi, janjalli vaziyatlarda o‘zini yomon his etmaydi; ko‘pincha nizolarga sababchi boiadi, lekin o‘zini unday hisoblamaydi. 2. Rigid toifadagi nizoli shaxs xislatlari: shubhaga beriluvchan; o‘zini baholashi o'tayuqori; doimo shaxsan tan olinishini taiab etadi; vaziyat o4zgarishi va sharoitlami inobatga olmaydi; to‘g‘ri va tushunmaydigan, ya’ni moslashmaydigan; qiyinchilik bilan atrofdagilaming fikriga kiradi, boshqalaming fikriga u qadar qo‘shilmaydi; boshqalar tomonidan unga e tibor ko‘rsatilishini majburiyatdek ko'radi; boshqalar tomonidan kelishmaslik yoki qo‘shilmaslikni xafagarchilik bilan qabul qiladi; o‘zharakatlariga nisbatan tanqidiy qaramaydi; nihoyatda arazchi, haqiqiy yoki arzimas nohaqliklarga ham ta’sirchanlikni namoyon etadi. 3. Boshqarib bo4maydigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: oczini yetarli darajada nazorat qiiolmaydi; xulqini aniq aytib bo‘lmaydi; - olzini agressiv va nihoyatda zardalik bilan ko‘rsatadi; aksariyat hollarda umumqabul etilgan ijtimoiy normalarga rioya etmaydi; yuqori darajada o4zini baholash xususiyatiga ega; o‘z shaxsini ta’kidlanishini kutadi; omadsizliklar va xatolarda boshqalami ayblashga moyil; o‘z faoliyatini rejali yoki rejalarini hayotga ketma-ket42 lik bilan joriy eta olmaydi; o‘z maqsadi va sharoitlarini moslashtira olish qobiliyati yetarli rivojlanmagan; o‘tgan tajribadan kelajak uchun saboq chiqarmaydi. 4. Aniqlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: ishga nihoyatda jiddiy yondashadi; o‘ziga yuqori talab qo‘yadi; atrofidagilarga yuqori talablar qo‘yadiki, bu ularga nisbatan go‘yoki ta’qibdek tuyuladi; yuqori darajada xavotirlanish xislatiga ega; hamma narsaga e’tiborli; atrofidagilaming tanqidiy fikriga katta ahamiyat beradi; gohida do‘stlari, tanishlari bilan munosabatlami uzadi-. ki, bu go‘yoki uni xafa qilganlari oqibatidek tuyuladi; gohida o‘zi o‘zidan aziyat chekadi, xatolaridan qayg‘uradi, hatto bu xatolariga nisbatan bosh og‘riqlari, uyqusizlik sifatida javob qaytaradi; tashqi jihatdan hissiyotlarini oshkora etmaslikni ma’qul biladi; guruhdagi real o‘zaro munosabatlami yaxshi his etmaydi. 5. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs xislatlari: fikrlari va qarashlarida beqarorlik mavjud; yengil ishonish xislatiga ega; ichki qarama-qarshi fikrlarga ega; harakatlarida bir qadar uyg‘unlik yo‘q; vaziyatlarda bir lahzalik yutuqlarga tayanadi; kelajakni, istiqbolni yetarli darajada ko‘ra olmaydi; liderlaming va atrofidagilaming fikriga tobe; murosaga kelishga intiladi; yetarli darajada irodaga ega emas; o‘z xatti-harakatlari oqibatlarini va boshqalaming harakatlari sabablarini chuqur o‘ylamaydi. 6. Maqsadga yo‘naltirilgan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: nizoli vaqtda o‘z maqsadlariga yetishish uchun omil sifatida qaraydi; nizolami hal etishda faol tomon sifatida o‘zmi namoyon etadi; o‘zaro munosabatlarda ta’sir ko‘rsatishga moyil; nizolarda maqsadli harakat qiladi, tomonlaming holatini baholay oladi, turli holatlami hisoblaydi; janjalli vaziyatlarda muomalaning samarali ta’sir etish usullarini qo‘llay oladi. Nizo yechimini topish murakkab, uzoq muddatli, sabr va qanoatni talab etadigan, tomonlaming o‘z ustida uzoq muddat ishlashini zaruriyatga aylantiradigan jarayondir. Nizo yechimini topish - tomonlaming bir-birini anglashi va tushunishiga qaratilgan yo‘ldir. 7. Hadikli-qo‘rqoq toifa: bunday odamlar orasida muntazam ravishda sotsial muhit tomonidan xavf paydo bo‘lishi ehtimolini 43 o‘ta yuqori baholaydigan individJar uchrab, ular ortiqcha sotsial kechinmalar, qo‘rquv va hadiksirashga moyil boladilar. Konfliktlarga kamdan-kam hollarda kirishib, ularda passiv rol o‘ynaydilar. 8. Siklctimik toifa: bunday shaxslar kayfiyatning siklli ravishda bir ko‘tarUib, bir tushib turishi xos bo‘lib, bu ulami charchatib, ular axloqir.i esa oldindan bilib bo‘lmaydigan, ziddiyatli va avantyuralarga xos ko‘rinishga keltiradi. 9. Giperfaol toifa: xavotirli kechinmalar va baxt tuyg'usini o'ziga xos va о 4a kuchli kechirishi, kayfiyatining tez-tez o‘zgarib tunshi, turli hodisalarni ehtirosli qabul qilishi bilan ajralib turadi. Bu toifa vakillari о 4a serg‘a.yrat, mustaqil bo‘lib, yetakchilik va avantvuralarga intiladilar, ammo ular mas’uliyatiga, zimmasiga yuklatilgan vazifalarga e’tiborsiz munosabatda bo‘lishga moyil. 10. Emotsionai toifa: bunday odamlar sezgir, ta’sirchan bo‘ladilar. Kayfiyati o‘ta chuqurligi, kechinma va his-tuyg^ularining o‘la nozikligi bilan farqlanib, ijtimoiy manfaatlciri jamoatchilik hayotini ruhiy, ma’naviy jihatlariga katta e’tibor berishida namoyon bo‘ladi. 11. 0 ‘ta ta’sirchan toifa: bu kabi vakillarga o‘zgaruvchan kayfiyat, so‘zamollik (ezmalik), tashqi hodisalarga ortiqcha chalg4ish, shuningdek altruizrn (hojatbarorlik), birovlar g‘amiga sherik boMish, yuksak badiiy did, artistlik mahorati, o‘ta ta’sirchanlik, tez-tez tushkunlikka tushish xosdir. 12. Konform, moslashuvchan toifa: bunday shaxslar dilkash, kirishuvchan, gapdon, hatto ezma bo‘ladilar. Ular olz fikriga ega emas va mustaqil bo‘lmaydilar. Bunday odamlar tartibsiz bo‘lib, bo‘ysunishni ma’qul ko‘radilar, do‘stlari bilan muloqotda va oilada yetakchilikni boshqalarga beradilar. 13. «Tiqilib qoladigan» toifa: ushbu toifadagi odamlar uchun kuchli emotsionai kechinmalaming juda barqarorligi va o‘ta qimmatli g‘oyalami shakllantirish, o‘ziga ortiqcha baho berish kabilar xos. Ular xafagarchiliklami unuta olmaydilar va o‘z «dilozorlari» bilan «orani ochib» olishga intiladilar, ishda va oilada ular bilan til topishish ancha qiyin, turli fitnalarga moyillik ham kuzatiladi. Konfliktda ular ko‘pincha faol taraf boiib, o‘zlari uchun do‘st va dushmanlar doirasini aniq belgilab oladilar. Hamsuhbatlariga ulaming har qanday isbda yuksak natijalarga erishishga intilishi, o‘ziga nisbatan yuqori talablar qo’yishi va ulami namoyon eta olishi, adolat hissi, prinsipiallilik, doimiy, barqaror qarashlari yoqadi. Bu kabi shaxslarda atrofdagi odamlarga yoqmaydigan xislatlar ham anchagina: tez xafa bo‘lish, shubhalilik, kek saqlash, rashkchilik, izzattalablik va hokazo. 14. Qo‘zg‘aluvchan toifa: odamlarga xos xususiyatlar - haddan ziyod ijtimoiy ta’sirchanlik, o4z ehtiroslari, harakatlari va intilishlarini boshqara olmaslik bo4 lib, bular oxir-oqibat ziddiyatlar va boshqalar bilan bo4ladigan muloqotdagi muammolami keltirib chiqaradi. Yuqoridagi shaxs toifalarining xususiyatlaridan kelib chiqib, nizoli vaziyatlarda o4z-o‘zini tutishning quyidagi uslublari mavjud: Konfliktli vaziyatda o‘zini tutishning besh asosiy uslubini ajratib ko'rsatish mumkin: 1) moslashuvchanlik, yon bosish; 2) o‘zini chetga olish (chap berish); 3) qarama-qarshilik (ziddiyat); 4) hamkorlik; 5) kompromiss (murosa).