Mavzu: pedagogik texnologiyalar rivojlanish tarixi

Pedagogik faoliyatni yaxlit qamrab olishga qaratilgan pedagogik texnologiyani vertikal tuzulmasini 4 guruhga ajratish mumkin. (G.K.Selevko)

ismlardan iboratdir.

Pedagogik texnologiyaning gorizontal tuzilmasi esa mohiyatan bir-biri bilan aloqador uch asosiy jihatdan iboratdir:

1. 
   Ilmiylik - u yoki bu texnologiyaning pedagogika va boshqa turdosh fanlarni ilmiy-nazariy g‘oyalari asosida ifodalanishidir.
   
2. 
   Rasmiy tavsifiy-texnologiya oldindan bashorat qilingan natijaga erishish uchun maqsad, vazifa mazmun, shakl, metod va vositalar, faoliyat algoritmi, qo‘llanilgan modellar majmuasi shaklida ifodalanishidir.
   
3. 
   Jarayonli faoliyat- ta’lim-tarbiya maqsadiga erishish faoliyat jarayonida amalga oshadi. O‘quvchi va o‘qituvchining kommunikativ munosabatlari, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatni puxta rejalashtirish, tashkil etish, yakuniy xulosa chiqarish, boshqarish, natijani taxlil etish va baholash aynan amaliy faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi.
   

SHunday qilib, pedagogik texnologiyalarning fanga va ta’lim-tarbiya amaliyotiga kirib kelishi davr talabi, pedagogika va metodika fanlarining rivoji, kadrlar tayyorlash borasida bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning mahsulidir.

2 BOB. YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING ILMIY-NAZARIY

ASOSLARI
2.1. Pedagogik texnologiyaning rivojlanish konsepsiyasi
Mamlakatimiz istiqlol sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda
to‘plangan tajribalar asosida tahlil qilish va yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud.
Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rganish va hayotimizga tadbiq etish davri keldi. Milliy
dasturda ta’kidlanganidek, yaqin kelajakda “kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlikning xalqaro
huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustuvor yo‘nalishlari ro‘yobga chiqariladi,
xalqaro ta’lim tizimlari rivojlantiriladi“.
Pedagogik texnologiya nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixiga nazar
tashlasak, 30-yillarda “pedagogik texnika“ tushunchasi maxsus adabiyotlarda paydo bo‘ldi va u
o‘quv mashg‘ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga yo‘naltirilgan usul va vositalar yig‘indisi
sifatida qaraldi. Shuningdek, bu davrda PEDAGOGIK TEXNOLOGIYa deb o‘quv va
laboratoriya jihozlari bilan muomala qilishni uddalash, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
tushunildi.
40-50 yillarda o‘quv jarayoniga o‘qitishning texnik vositalarini joriy etish davri
boshlandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi pedagogik
texnologiyaga tenglashtirildi.
60-yillarning o‘rtalarida bu tushuncha mazmuni chet el pedagogik nashrlarda keng
muhokamaga tortildi. 1961 yildan boshlab AQShda “Pedagogik texnologiya“ (Educational
Technology), 1964 yildan Angliyada “Pedagogik texnologiya va dasturli ta’lim“ (Technology
and programmed Learning), Yaponiyada esa 1965 yildan “Pedagogik texnologiya“ (Educational
Technology) jurnallari chop etila boshlandi.
1971 yilda xuddi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila boshlandi. Pedagogik texnologiya
muammosining o‘ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilish maqsadida
maxsus korxonalar tuzildi. Misol uchun, 1967 yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy
Kengashi (National council for Educational Technology) tashkil etildi va 1970 yildan boshlab
“Pedagogik texnologiya jurnali“ (Journal of Educational Technology) chiqa boshladi.
AQShning qator universitetlari va ilmiy markazlarida ham pedagogik texnologiya
muammolariga jiddiy e’tibor berildi.
1971 yilda maxsus “Kommunikatsiya va texnologiya Assotsiatsiya“si (Association for
Educational Communications and Technology) faoliyat ko‘rsata boshladi. Hozirgi kunda bu
tashkilotning barcha shtatlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallari ishlab turibdi.
Yaponiyada pedagogik texnologiya muammolari bilan to‘rtta ilmiy jamiyat
shug‘ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengashining 22 ta davlat
universitetlarida markazlari mavjud, har uch oyda yapon tilida chiqadigan “Pedagogik
texnologiya sohasidagi tadqiqotlar“ (Educational Technology Research) jurnallarida yirik
olimlarning ilmiy ishlari o‘z o‘rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya
Markaziy Kengashi (The Japanese Council of Technology Centers) tuzilib, bu sohada xalqaro
aloqalar o‘rnatish ishlari bilan mashhur.
Didaktikaning bu yo‘nalishiga e’tibor nihoyatda oshib borishini 70-yillarda o‘tkazilgan
qator xalqaro konferensilar tasdiqlaydi. Shunday xalqaro konferensiyalar 1966 yildan boshlab
har yili bahorda Angliyada o‘tkazilib kelinadi va anjuman materiallari “Pedagogik texnologiya
jihatlari” (Aspects of Educational Technology) nomida nashr qilinadi.
Yuqoridagilarning o‘ziyoq pedagogik texnologiya pedagogika nazariyasi va amaliyoti
sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boshlab chet ellarda
yangi yo‘nalish sifatida shakllanganligini ta’kidlab turibdi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, bu
davrda pedagogik texnologiya ikki yo‘nalishda muhokama qilindi va rivojlantirildi: birinchisi -o‘quv jarayoniga texnik vositalarini qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lsa (shu jumladan dasturli
ta’limning texnik vositalari), ikkinchisi - o‘qitish texnologiyasi masalalarini, ya’ni o‘quv
materiallarni tahlil qilishdan tortib ta’lim jarayonini turlicha nashrli va texnik vositalardan
jamuljam foydalangan holda tizimli tashkil etishga qadar bo‘lgan keng doiradagi muammolarni
qamrab oladi.
Shu yerda birinchi konferensiya materiallari (1966 yil) to‘plamning kirish maqolasida
yozilgan juda muhim dalilni keltirish o‘rinlidir: “ikki tushuncha - “pedagogika“ va
“texnologiya“larni qo‘shish mantiqi tortishuvlarga sabab bo‘layapedagogik texnologiyai. Chunki
“texnologiya“ so‘zi auditoriyaga texnikani kiritish va “degumanizatsiya“ (insonparvarlikdan voz
kechish) g‘oyasi bilan tavsiflanishi pedagogik kasb vakillarini cho‘chitishi mumkin“.
Albatta, bu fikr ma’lum darajada to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Biroq texnokratik fikrlash
(texnikaning inson va uning qadriyatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hech
qachon “temir mashina“ga tobe bo‘lmaydi, balki uni o‘z aql- zakovati bilan yaratadi va
boshqaradi. Bu muammoning psixologik jihatlari bo‘lib kam o‘rganilgan soha.
70-yillarning boshiga kelib o‘quv jihozlarining turli xillarini va o‘qitishning predmetli
vositalarini loyihalash va ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish zaruriy shartlardan biriga aylandi,
ularsiz ilg‘or metodika va o‘qitish shakllari samarasiz bo‘lishi, ta’lim sifatiga erishib bo‘lmasligi
anglab yetildi.
1973 yilda Vengriyada “O‘qish texnologiyasi Davlat Markazi“ bevosita YuNESKO
tashabbusi va dasturi asosida tashkil etildi va uning asosiy vazifasi o‘qitish texnologiyasining
yangi qirralarini kashf etish, mutaxassislar tayyorlash tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlarni rivojlantirish kabi masalalardan iborat bo‘ldi.
YuNESKO insonparvar va taraqqiyparvar tashkilot sifatida xalqaro muammolarni
o‘rganish bilan muntazam shug‘ullanib kelmoqda. 1971 yilda YuNESKO sobiq bosh direktori
Rene Mais Fransiya Bosh vaziri (ayni vaqtda Ta’lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib
maxsus guruhga rahbarlik qilishni, tezkor o‘zgarishlar ro‘y berayotgan bir sharoitda jahon ta’limi
oldiga qo‘yilgan maqsadni va uni amalga oshirish uchun aqliy va moddiy vositalar miqdorini
belgilab berishni iltimos qildi.
Shunday qilib, 1972 yilning kech kuzida Buyuk Britaniya va Fransiya kitob do‘konlarida
“Yashash uchun o‘qish. Tarbiya dunyosi bugun va ertaga“ (Learning for living. The world of
education today and tomorrow) kitobi paydo bo‘ldi. Bu voqeaga roppa-rosa 30 yil vaqt o‘tgan
bo‘lsa-da, ma’ruzaning asosiy g‘oyalarini eslash foydadan xoli bo‘lmaydi. Boz ustiga bu kitob
boshqalari kabi mamlakatimiz keng auditoriyasiga kirib kelmadi, kutubxonalarimiz boyligiga
aylanmagan.
Komissiya tomonidan jahon ta’limining joriy holati tahlil qilinib asosiy yo‘nalishlari
belgilandi. Komissiya milliy Konsepsiya, shuningdek maorif va tarbiyani rivojlantirish
strategiyasini ishlab chiqish uchun o‘z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu konsepsiyaning bosh g‘oyasi:
inson butun hayoti davomida tiklanish holatida bo‘ladi, demak u o‘z potensialini faqat uzluksiz
ta’lim jarayonidagina amalga oshiradi - doimo yangiliklarni bilishga va mavjud tajribalarini
faollashtirishga intiladi.
Shu boisdan ma’lumotlilik faqat ma’lum hajmdagi bilimlarni uzatish bilan bog‘liq holda
emas, inson o‘z hayoti davomida tiklanish jarayonining mantiqini aniqlaydigan omil sifatida
tushunish kerak. Eng asosiysi, Edgaro Fora tomonidan “zamonaviy texnologiya ta’limni
modernizatsiyalashda harakatlanuvchi kuch“ ekanligi qayd etildi.
Bu davrda ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar turli mamlakatlarda turlicha kechdi: ba’zi birlari
amaliyotdagi mavjud ta’limni takomillashtirishni avzal ko‘rsalar, boshqalari o‘z oldilariga
hozirgi ta’lim tizimini yangisiga almashtirishni maqsad qilib qo‘ydi. Nihoyat, uchinchilari esa
jamiyatni o‘zgartirmasdan turib ta’lim tizimini isloh qilish mumkin emasligini, vaqtni boy
bermasdan yoshlar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning yangi tizimini yaratishga
kirishish kerakligini e’tirof etadilar.
Bugun O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish
yo‘lidan izchil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi tubdan isloh qilindi, davlat
ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi qaror topdi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni
ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash zarurati ham Kadrlar tayyorlash milliy dasturini
ro‘yobga chiqarish shartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo‘lishi
va rivojlanish jarayonini o‘rganishga tarixiy yondashmoqdamiz.
1977 yilda Budapeshtda o‘tkazilgan o‘qitish texnologiyasi bo‘yicha Xalqaro semenarda
ta’limni texnologiyalashtirish jarayoni bilan bog‘liq omillar rus olimi S.G. Shapovalenko
tomonidan quyidagicha belgilandi:
- texnikani bilish va mukammal egallash;
- audiovizual fondi bilan tanish bo‘lish;
- texnik vositalardan foydalanish metodikasini egallash.
Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yakqol ko‘zga tashlanadi. Undan farqli o‘laroq g‘oyalar
shu semenar ishtirokchilari tomonidan aytildi. Misol uchun, venger olimi L. Salai o‘qitish
texnologiyasi doirasini bir muncha kengaytirishga urinadi: rejalashtirish, maqsad tahlili, o‘quvtarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda tashkil etish, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar,
vositalar va materiallarni tanlash bevosita pedagogik texnologiyani loyihalashdagi o‘qituvchi
faolitiyaga xosligini ta’kidlaydi.
Shunga yaqin fikrlar, ya’ni o‘qitish texnologiyasi o‘zida yordamchi vosita va yangi
tizimni qamrab olgan holda o‘quv jarayonini rivojlantirishga, uning tashkiliy shakllarini,
metodlarini, mazmunini o‘zgartirgan holda o‘qituvchi va talabalarning pedagogik
tafakkurlashiga ta’sir ko‘rsatishi J. Seller tomonidan ta’kidlandi. Bu ma’lumotlar shundan dalolat
beradiki, 70-yillar oxiriga kelib chet ellarda texnika rivoji va ta’limni kompyuterlash darajasiga
bog‘liq holda pedagogik texnologiyaning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko‘rsatilgan va tadqiq
qilingan: I) o‘quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etish; 2) amaliy masalalar yechimini
topishda bilimlar tizimidan foydalanish. Misol uchun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan
tadqiqotlar o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishning birinchi yo‘nalishi, ya’ni ta’limning yangi
texnik vositalarini yaratish va o‘quv jarayoniga qo‘llash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan.
Bunday holat boshqa qator davlatlar uchun ham xarakterli bo‘lib, pedagogik
texnologiyaning ikkinchi yo‘nalishi - nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning boshida AQSh va
Angliyada tadqiqot ob’ektiga aylandi. Chunki “texnologiya“ so‘zi keng ma’noda nazariy
bilimlarni amaliyot maqsadiga ko‘chirish, bu ko‘chirishning aniq yo‘llarini ishlab chiqish
zarurati e’tirof etildi.
Shunday qilib, 80-yillarda pedagogik texnologiyaning mohiyatini oydinlashtirishga
bo‘lgan urinishlar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham
jalb eta boshladi. pedagogik texnologiyaning rivojlanish tarixi T.A. Ilinaning ilmiy maqolalarida
burjua didaktikasining yo‘nalishi sifatida talqin etilsada, u birinchilar qatorida o‘z hamkasblarini
bu muammo bilan shug‘ullanishga da’vat etadi va chet el maktablari va pedagogikasida bu
sohadagi yangi va qiziqarli nashrlarning barchasini kuzatish foydali ekanligini alohida
ta’kidlaydi. Shu boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yilllarda pedagogik texnologiyaning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish Rossiyada keng yo‘lga qo‘yildi. Akademik V.P. Bespalkoning
1989 yilda nashr etilgan “Slagaemыe pedagogicheskoy texnologii“ kitobi bu sohadagi yirik
tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. Xo‘sh, pedagogik texnologiya mamlakatimiz ta’lim
tizimida, qolaversa, pedagogik nashrlarda ilmiy tushuncha tarzda qachon paydo bo‘ldi?
Shubhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida dolzarb tadqiqot ob’ekti
darajasiga ko‘tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib chiqdi. Shu bilan birgalikda
mustaqillikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo‘l urildi, aniqrog‘i 1993 yilda “Xalq
ta’limi” jurnalida chop etilgan maqolada birinchi marta pedagogik texnologiya tushunchasi
mohiyati, uning ta’rifi va ma’lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi.
Bugun esa pedagogik texnologiya mavzusi bo‘yicha mamlakatimizda nazariy va amaliy
konferensiyalarni uyushtirish, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko‘zga tashlanib turishi
ijtimoiy voqelikka aylanib boryotganligi quvonchlidir.
2.2. Pedagogik texnologiya va u bilan bog‘liq tushunchalarning tavsifi, turlari hamda
ta’riflari
Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlagan «portlash effekti»ga yetib borish yo‘lida
uchraydigan qiyinchiliklarni yengib o‘tib borish va ularni hal etish masalalari faqat o‘qituvchipedagoglarninggina vazifasi bo‘lib qolmasdan, balki jamiyatimizni to‘liq pedagoglashtirish
muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Har bir fuqaro tarbiyashunoslik
asoslari bilan tanishishi, yangi pedagogik vosita, usul va texnologiyalar bilan ta’minlanishi
hozirgi kun talabidir.
Ta’lim tizimi va o‘quv-tarbiya ishlari sohasiga turli o‘zgarish, yangilik va pedagogik
texnologiyalarni jalb qilish muammolari «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni ro‘yobga
chiqarish bosqichlarida o‘ziga xos tarzda ko‘rsatib berilgan.
Mazkur dasturni ro‘yobga chiqarishning birinchi bosqichi (1997-2001 yillar) da -«o‘quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayonini didaktik va axborot ta’minotining yangi
avlodini ishlab chiqish va joriy etish», ikkinchi bosqich (2001- 2005 yillar)da - «ta’lim
muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlashni davom ettirish, o‘quvtarbiya jarayonini yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan
ta’minlash, uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirishni amalga oshirish», uchinchi bosqich
(2005 va undan keyingi yillar) da «ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini
yanada mustaxkamlash, o‘quv-tarbiya jarayonini yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilgor
pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq ta’minlash» vazifalari belgilab qo‘yilgan.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim-tarbiya
tizimini isloh qilish, unga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish zarurligi qayta-qayta
ta’kidlanadi. Chunki mamalakatimiz tez sur’atlar bilan taraqqiy etib, jahon hamjamiyatida
iqtisodiy-siyosiy mavqei kundan-kun ortib bormoqda. Lekin ijtimoiy sohada, ayniqsa, ta’limtarbiyada umumiy taraqqiyotdan orqada qolish hollari sezilmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayonini
texnologiyalashtirish bilan bunday holga barham berish mumkin. Quyidagi holatlar ilg‘or
texnologiyalarni ta’lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etishning dolzarbligini ko‘rsatib beradi:
­ «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» maqsadi va vazifalarini ro‘yobga chiqarish
uchun, ma’lum sabablarga ko‘ra jahon hamjamiyati taraqqiyotidan ortda qolib ketgan
jamiyatimiz taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o‘rin olishi uchun, aholi ta’limini
jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida ilg‘or pedagogik tadbirlardan foydalanish
zarurligi;
­ an’anaviy o‘qitish tizimi yozma va og‘zaki so‘zlarga tayanib ish ko‘rishi tufayli
«axborotli o‘qitish» sifatida tavsiflanib, o‘qituvchi faoliyati birgina o‘quv jarayonining
tashkilotchisi sifatidagina emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib qolganligi yoki ta’limtarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi rolini o‘zgartirish zarurligi;
­ fan-texnika taraqqiyotining o‘ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin
ko‘payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun vaqtning chegaralanganligi;
­ kishilik jamiyati taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik
bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo‘lgan, aniq yakunga asoslangan
texnik tafakkurga o‘tib borayotganligi;
­ Barkamol avlodni tarbiyalash talabi ularga eng ilg‘or bilim berish usuli hisblangan
ob’ektiv borliqqa tizimli yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishi.
Pedagogika fani va amaliyotida keyingi paytlarda keng qo‘llanilayotgan «pedagogik
texnologiya» atamasi inglizcha «an educational technologu» so‘zidan olingan bo‘lib, «ta’lim
texnologiyasi» degan ma’noni bildiradi.
"Texnologiya" tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda
kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan -texnos- san’at, hunar va logos- fan, ta’limot so‘zlaridan
tashkil topib, "hunar fani" ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni
to‘liq tavsiflab berolmaydi, texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan
foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi.
Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat
ob’ektlari (xom ashyo)ga bosqichma-bosqich ta’sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi
ishchi (ishchi-mashina) ning faoliyatidir.
Ishlab chiqarishda texnologiya so‘zidan kelib chiqadigan quyidagi tushunchalar
ishlatiladi:
­ Texnologik jarayon – ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona
jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig‘indisi.
­ Texnologik operatsiya – ishchi tomonidan o‘zining ish joyida bajariladigan, yakuniga
yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi jarayonning bir qismi.
­ Texnologik xarita – ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik
operatsiyalarining ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
­ Texnologik rejim – texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib
bo‘lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti,
shartlarini belgilaydi.
Ana shu ta’rif va tushunchalarni o‘quv jarayoniga ko‘chirsak quyidagi xulosaga kelish
mumkin:
Pedagogik texnologiya – bu o‘qituvchi (tarbiyachi)ning o‘quvchi (talaba)larga o‘qitish
vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta’sir ko‘rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida
ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir.
Pedagogik texnologiya – o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha
aniqlovchi tizimli kategoriya. Pedagogik nashrlarda «o‘qitish texnologiyasi», «ta’lim
texnologiyasi» tushunchalari ham ishlatiladi.
O‘qitish texnologiyasi – birinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli harakat
aspektini anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida
istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini
amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi usul va vositalar (texnologik operatsiya)larning
tartibli birligini o‘zida mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga
oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli - bayonli
aspektini ifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va itsiqbolda belgilangan natijalarga erishish
bo‘yicha pedagogik hamda o‘quv faoliyatini loyihasini bajarishning bayonidir (texnologik
xarita).
Ta’lim texnologiyasi – pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun
ishlatiladi. Bu texnik va inson resurslarini hamda ularni o‘z oldiga ta’lim shakllarini
optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni
o‘uzlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli usuli.
“Pedagogik texnologiya” so‘z birligi – bu inglizcha “an educational technology” –
“ta’lim texnologiyasi” iborasining aniq bo‘lmagan tarjimasidir. “Pedagogik texnologiya”
tushunchasi oxirgi paytlarda o‘qitish nazariyasida yanada kengroq qo‘llanilmoqda. Aynan
“texnologiya” termini va uning “o‘qitish texologiyasi”, “ta’lim texnologiyasi”, “ta’limda
texnologiya” kabi shakllariga pedagogik adabiyotlarda 300 dan ortiq ta’riflar berilgan.
“Pedagogik texnologiya” termini birinchi bor pedagogika bo‘yicha ishlarda XX asrning 20-yillarida tilga olingan. Hozirgi kunda pedagogik texnologiya tushunchasida turlicha ifodalashlar
mavjud.
1. Texnologiya – bu bir ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladigan uslublar to‘plamidir
(talqinli lug‘at).
2. Pedagogik texnologiya – bu o‘qitishda rejalashtirilgan natijalarga erishish jarayonini
tasvirlashdir (I.P. Volkov).
3. Pedagogik texnologiya – bu o‘qitish, tarbiyaviy vositalar, shakllari, metodlari, usul,
uslublarining maxsus to‘plami va tuzilishini belgilovchi psixologik-pedagogik ko‘rsatmalar
yig‘indisi, u pedagogik jarayonning tashkiliy metodik quroli demakdir (B.T. Lixachev).
4. Pedagogik texnologiya – bu ta’lim shakllarini optimallashtirish masalani qo‘yuvchi,
texnik va insoniy imkoniyatlarni va ularning o‘zaro munosabatlarini hisobga olib o‘qitish va
bilimlar o‘zlashtirish butun jarayonini yaratish, qo‘llash va belgilashga sistemali yondashishidir
(YuNESKO).
5. Texnologiya – bu san’at, mahorat, moxirlik, ishlab chiqish metodlari to‘plami,
holatini o‘zgartirishdir (V.M. Shepel).
6. O‘qitish texnologiyasi - bu o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun so‘zsiz qulay
sharoitlar yaratib berish uchun o‘quv jarayonini loyihalashtirish, tashkil etish va olib borish
bo‘yicha har tomonlama o‘ylab chiqilgan hamkorlikdagi pedagogik faoliyat modelidir (V.M.
Monaxov).
7. Pedagogik texnologiya – bu pedagogikada fikrlashning sistemali usulidir (T.
Sakamoto).
8. Pedagogik texnologiya – o‘quv jarayonining tashkiliy shakli, metodlari, mazmunini
o‘zgartiruvchi uning rivojlanish sistemasidir (E. Bistereki va J. Seller).
9. Pedagogik texnologiya - pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan
hamma shaxsiy, instrumental va metodologik vositalar sistemali to‘plami va ishlatilishi tartibini
bildiradi (M.V. Klarin).
10. Pedagogik texnologiya – bu ta’lim maqsadiga erishishga qaratilgan o‘qituvchi va
o‘quvchining faoliyatini sistemali, konseptual, qoidali, ob’ektivlashtirilgan, invariant
tasvirlashdir (F.A. Fradkin).
11. Pedagogik texnologiya bilimlarni egallashda rejalashtirish, boshqarish va
ta’minlashni tahlil qilish uchun faoliyatni tashkil etish usulini, odamlar, g‘oyalar, vositalarni o‘z
ichiga oluvchi kompleks integral jarayon demakdir (Pedagogik kommunikatsiyalar va
texnologiyalar bo‘yicha AQSh assotsiatsiyasi).
Pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga olib kirish zarurligini MDX davlatlari ichida
birinchilardan bo‘lib ilmiy asoslab bergan rossiyalik olim V.P. Bespa’ko «…pedagogik
texnologiya - amaliyotga joriy etish mumkin bo‘lgan pedagogik tizimning loyihasidir»,- deyish
bilan, quyidagi ta’rifni beradi: «Pedagogik texnologiya - bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq
bo‘lmagan holda pedagogik muvoffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish
jarayoni loyihasidir»
Bu ta’rif mazmunidan quyidagi muhim tamoyillarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
­ PT o‘quvchi (talaba)larda ma’lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun
loyihalanadi;
­ loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o‘qituvchisidan katta
mahorat talab etmaydi;
­ yakuniy natija albatta kafolatlanadi.
O‘zbekistonlik olim N.Sayidaxmedov fikricha: «Pedagogik texnologiya – bu o‘qituvchi
(tarbiyachi) tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va
bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish
jarayonidir»
Yirik pedagog olimlarimizdan biri M.Ochilov pedagogik texnologiya sohasidagi
tadqiqotlari natijasida quyidagi xulosaga keladi: «Pedagogik texnologiya – tizimli, texnologik
yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob’ektiv
baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim
maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va
metodlar majmuidir». U pedagogik texnologiyaga ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya
jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui deb qaraydi. «Pedagogik texnologiya ta’limtarbiyaning ob’ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o‘quv jarayonlari, ta’limtarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir», -deb
ta’rif beradi.
Ko‘rib turganimizdek, «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta’riflashda hali yagona
fikrga kelinganicha yo‘q. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiya – ta’lim-tarbiya
jarayonlari, ta’lim usuli, vositalari, shakllari, o‘qituvchi va tahsil oluvchi o‘rtasidagi
munosabatlar majmui bo‘lib, ta’lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuvni talab qiladi va
o‘zida ta’lim maqsadlarini oydinlashtirishni, natijasini kafolatlashni va ob’ektiv baholashdek
muhim belgilarni aks ettiradi.
Pedagogik texnologiyalar o‘z mazmuni, maqsadi, metodlari va vositalariga ko‘ra birbiriga o‘xshash. Pedagogik texnologiyalarni ana shu o‘xshash xususiyatlariga qarab ularni bir
necha turga ajratish mumkin.
Qo‘llanilishiga, qamrov hajmiga (masshtabiga) ko‘ra ularni uch guruhga ajratiladi: 1.
Umumiy pedagogik texnologiyalar. 2. Xususiy pedagogik texnologiyalar. 3. Modulli kichik
universal texnologiyalar.
Umumiy pedagogik texnologiyalar o‘z ichiga yirik texnologiyalarni, ya’ni butun ta’lim
tizimiga tegishli bo‘lgan masalalarni qamrab oladi. Masalan: reyting tizimiga o‘tish, test
texnologiyalariga o‘tish shular jumlasiga kiradi.
Xususiy pedagogik texnologiyalar esa ma’lum fan doirasida qo‘llanilishi mumkin va
qulay bo‘lgan texnologiyalarni o‘z ichiga oladi. Masalan: iqtisodiyot fani uchun qulay bo‘lgan
texnologiyalarni ishlab chiqish.
Modulli kichik universal texnologiyalar biror refleksni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib,
turli fanlarni o‘rganishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan texnologiyalardir. Masalan: didaktik
o‘yinlar, fikrlashga o‘rgatuvchi texnologiyalar. Ular universal xarakterda bo‘lib, ko‘p vaqt talab
etmaydi. Masalan: didaktik o‘yinli texnologiyalar.
Ilmiy adabiyotlarda pedagogik texnologiyaning uch aspekti to‘g‘risida fikr yuritiladi:
ilmiy, tavsifiy, amaliy.
Ilmiy aspektda o‘qitishning maqsadi, mazmuni va metodlari ilmiy asoslanadi hamda
pedagogik jarayon loyihalashtiriladi.
Tavsifiy aspektda rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga yerishishning maqsadi, mazmuni,
metodlari va vositalarining ishtiroki asosida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi.
Amaliy aspektda pedagogik texnologiya jarayoni amalga oshiriladi.
Pedagogikada, o‘qitish texnologiyalari bilan birga ta’limiy texnologiyalar ham o‘rin
olgan. Ta’limiy texnologiyalar mazmun-axborot aspektini bildirsa, o‘qitish texnologiyasi
jarayonga aloqador deb hisoblanadi, ya’ni ular orasida hali ham aniq farqlar belgilanmagan.
Pedagogik texnologiya talabalarning tayyorgarlik darajasiga, ularning axborotlar bilan
tanishganlik va amaliy tayyorgarligiga moslangan bo‘lishi lozim. Kasbiy ta’lim tizimida o‘qitish
texnologiyalari fundamental va amaliy bilimlarning o‘zlashtirilishini, harakatlarning
reflektivligini aks yettiradi va o‘z kasbiy faoliyatini shakllantiradi.
Pedagogik texnologiya o‘qituvchi va talaba faoliyati bilan belgilanadi. Faoliyatning
bunday turlariga ko‘ra pedagogik texnologiyaning tuzilmasi aniqlanadi. U konseptual asos,
ta’lim jarayoni maztnuni va texnologik jarayondan iborat bo‘ladi.
Har bir pedagogik texnologiya muayyan ilmiy konsepsiyaga asoslanadi. Pedagogik
texnologiyaning ilmiy konsepsiyasi ta’lim maqsadlariga yerishishning falsafiy, psixologik,
ijtimoiy-pedagogik va didaktik asoslashlarni qamrab oladi. Ta’lim jarayoni mazmuni ta’lim
jarayonining umumiy va aniq maqsadlari, o‘quv materiali mazmunidan iborat bo‘ladi.
Texnologik jarayon o‘quv jarayonini tashkil etish, o‘qituvchi faoliyati, talaba faoliyati, o‘quv
jarayonini boshqarish usullari, o‘quv jarayoni diagnostikasini qamrab oladi. Tadqiqotchilar har
qanday pedagogik texnologiyalarni qanoatlantiradigan mezonlarni belgilaydilar. Izchillik
pedagogik texnologiyaning mezoni sifatida jarayonning mantiqiyligi, pedagogik texnologiyaning
barcha qismlarining o‘zaro bog‘likligi, yaxlitligani o‘z ichiga oladi. Pedagogik texnologiyaning
mezonlaridan biri, uning boshqaruvga asoslanganligidir. U o‘quv jarayoni diagnostikasi, uni
rejalashtirish va amalga oshirishni loyihalash, undagi o‘qitish metodlari va vositalari bilan
o‘zgartirib turishdan iborat bo‘ladi. Pedagogik texnologiyaning samaradorlik mezoni ta’lim
jarayonining konkret sharoitlarida olinadigan yuksak natijalarni ko‘zda tutadi. Qayta tiklash
pedagogik texnologiyalar mezonlaridan biridir. Unda pedagogik texnologiyalarni boshqa o‘quv
yurtlarida qo‘llash imkoniyati tushuniladi.
2.3. Pedagogik texnologiyalarni o‘quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etishning zaruriyati,
undan ko‘zlangan maqsad va vazifalar
Bizga yaxshi ma’lumki, har bir nazariya o‘zining metodologik asoslariga ega bo‘ladi.
Ta’lim texnologiyasi nazariyasining ilk g‘oyalari ilgari surilgan davrlardayoq mazkur
nazariyaning asoslari ham yaratila boshlangan. Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy
asoslarini uning maqsadi, mazmuni, vazifalari, tamoyillari, ob’ektiv (tashqi) hamda sub’ektiv
(ichki) omillari, ob’ekti, asosiy tushunchalari, mezonlari va boshqalar tashkil etadi.
Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslari mohiyati xususida so‘z yuritish
uchun «ta’lim texnologiyasi» tushunchasining tub ma’nosini anglash talab etiladi.
«Texnologiya» yunoncha so‘z bo‘lib, «techne»-mahorat, san’at hamda «logos»-tushuncha, ta’limot so‘zlarining birikmasidan hosil bo‘lgan. «Ta’lim texnologiyasi» tushunchasi
esa lug‘aviy jihatdan (inglizcha «an educational technology») ta’lim (o‘qitish) jarayonini yuksak
mahorat, san’at darajasida tashkil etish borasida ma’lumotlar beruvchi fan (yoki ta’limot)
ma’nosini anglatadi.
Alohida qayd etib o‘tish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini mantiqiyg‘oyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas.
Yuqorida qayd etilgandek, pedagogik texnologiya nazariyasi o‘tgan asrning ikkinchi
yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo‘lsada, aynan «pedagogik texnologiya»
tushunchasiga nisbatan turlicha yondoshuvlar mavjud. Xususan, pedagog olim V.P.Bespalko
pedagogik texnologiyani «amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi»
deya ta’riflaydi hamda asosiy diqqatni o‘quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga
qaratadi. So‘nggi o‘n yil davomida nutqimizda «pedagogik texnologiya», «zamonaviy pedagogik
texnologiya», «o‘qitish texnologiyasi» kabi tushunchalar keng qo‘llanmoqda. Aksariyat
pedagoglar «ta’lim texnologiyasi» hamda «pedagogik texnologiya» tushunchalari mazmunan bir
ma’noni anglatishini ta’kidlamoqdalar. Bizning nazarimizda bunday yondoshuv u qadar to‘g‘ri
emas hamda bu borada yagona to‘xtamga kelish muhimdir.
Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish g‘oyasi G‘arbiy
Yevropa hamda AQShda yaratilgan edi. Bizga ma’lumki, G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va
AQShda «Pedagogika» fani mavjud emas, shu bois «pedagogik faoliyat», «pedagogik tizim»,
shuningdek, ularga bog‘liq ravishda yuzaga keluvchi «pedagogik texnologiya» tushunchasi ham
iste’molda yo‘q.
Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni «ta’lim
jarayoni» sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning ma’lumotini oshirish, ta’lim
samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui «Metodika» deb yuritiladi.
Metodika fanlarini o‘qitishda asosiy e’tibor ta’lim sifatini yaxshilash, uning samaradorligini
ta’minlashga qaratiladi.
O‘zbekiston Respublikasi (shu jumladan, MDH mamlakatlari) ta’lim tizimi amaliyotida
o‘qitilib kelinayotgan «Pedagogika» fanining predmeti shaxsni shakllantirish, uning kamolotini
ta’minlashga yo‘naltirilgan ta’limiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayonining
mazmunidan iboratdir. Ya’ni, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim faoliyat-ta’limiy va
tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ayni o‘rinda
«pedagogik texnologiya» hamda «metodika» tushunchalarining tavsifi, o‘ziga xos jihatlarini
yoritish maqsadga muvofiqdir.
Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida shaxs ijtimoiylashuvini ta’minlovchi yetakchi
omil sifatida ta’lim jarayoni e’tirof etilsa, biz shaxsning shakllanishida ta’lim hamda tarbiya
jarayoni birdek ahamiyatga ega ekanligiga urg‘u beramiz. Aksariyat hollarda esa tarbiya jarayoni
bu borada ustuvor bo‘lishi lozim, chunki o‘zida axloqiy xislatlarni namoyon eta olgan shaxsgina
ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida ular mazmunining ijobiy xususiyat kasb etishni
ta’minlaydi, axloqli insongina ta’lim (bilim)ni qadrlay oladi, zero, axloqning asosiy
kategoriyalaridan biri ham bilimlilik sanaladi, degan g‘oyani ilgari suramiz. Shunday ekan, bu
o‘rinda «pedagogik texnologiya» tushunchasining qo‘llanilishi, shuningdek, asosiy e’tiborni
faqat ta’lim jarayonini samarali tashkil etishgagina qaratmay, balki ham ta’lim, ham tarbiya
jarayonining samaradorligini ta’minlashga birdek qaratish lozimdir.
O‘qituvchining samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan
farqli o‘laroq, ta’lim texnologiyasi o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u
o‘quvchilarning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda,
o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat
qiladi.
Xalq xo‘jaligining moddiy ishlab chiqarishga asoslangan sohalarida qo‘llanilayotgan
texnologiyalar mohiyatini o‘rganish hamda muammo doirasida nashr etilgan risolalar mazmuni
bilan tanishish «pedagogik texnologiya» ta’lim-tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni to‘g‘risidagi
fan ekanligini e’tirof etish imkonini berdi. Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq
muddatli, murakkab, uzluksiz bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Garchi zamonaviy ta’lim texnologiyasi o‘quvchining ta’lim jarayonidagi yetakchilik
rolini yoqlayotgan bo‘lsada, tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeini egallay olmaydi.
Chunki unda xarakter, dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo‘lib, u bu borada tarbiyachining
yordamiga ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiya texnologiyasi ham mantiqiy, ham tarkibiy jihatdan
ta’lim texnologiyasidan farq qiladi.
Tarbiya jarayonining mohiyati, qonuniyatlari hamda o‘ziga xos jihatlari xususidagi
mavjud nazariy va amaliy g‘oyalarga, pedagogik bilimlarga tayangan holda tarbiya
texnologiyasining tarkibiy qismlarini quyidagicha belgiladik:
1) tarbiya jarayonining umumiy loyihasi;
2) tarbiyani tashkil etishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj (rag‘bat);
3) tarbiya maqsadi;
4) tarbiya mazmuni (shakl, metod, usul va texnik vositalar);
5) o‘qituvchi (tarbiyachi) faoliyati;
6) o‘quvchi (tarbiyalanuvchi) faoliyati;
7) tarbiya samarasi (natija).
Pedagogik texnologiya o‘zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
1. Pedagogik texnologiya pedagogik jarayonnni takomillashtirish, opedagogik
texnologiyaimallashtirishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omili sanaladi.
2. Pedagogik texnologiya didaktik hamda tarbiyaviy xarakterdagi, shuningdek, ta’limtarbiya jarayonini samarali, mahoratli tarzda tashkil etish borasidagi nazariy hamda amaliy
bilimlar majmui, metodologik fan sifatida namoyon bo‘ladi.
3. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi
yaxlit jarayondir.
4. Pedagogik texnologiya yo‘naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, ya’ni, u shaxsni
rivojlantirish, tarbiyalash, shakllantirish uchun xizmat qiladi.
5. Pedagogik texnologiya - shaxsiylik xususiyatiga ega bo‘lib, muayyan texnologiyalarni
ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llashga nisbatan yagona, qat’iy, me’yoriy (standart) talablar
qo‘yilmaydi. Har bir pedagog u faoliyat olib yuritayotgan ta’lim-tarbiya muhitining
xususiyatlari, mavjud ichki va tashqi shart-sharoitlarini inobatga olgan holda muayyan
texnologik yondoshuvni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
6. Pedagogik texnologiya o‘zida ta’lim, tarbiya va shaxs taraqqiyoti (kamoloti) birligini
ifoda etadi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish uchun poydevor
bo‘lgan pedagogik jarayonni takomillashtirish, insonparvarlashtirish, o‘quvchining
mustaqilligini ta’minlash, o‘qitish jarayonida texnik vositalar imkoniyatlaridan samarali
foydalanishga erishishdan iborat.
Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi quyidagi shartlarga amal qilinishiga bog‘liq:
1. Mavjud shart-sharoitlarni inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etish.
2. O‘quvchi (tarbiyalanuvchi)larning yosh, fiziologik, psixologik hamda shaxsiy
xususiyatlarini hisobga olish.
3. Ta’lim (tarbiya) jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish.
4. O‘quvchi (tarbiyalanuvchi)lar faoliyatini ob’ektiv nazorat qilish va baholash.
5. Xususiy fanlarni o‘qitish jarayonida imkon qadar, albatta, samarali ravishda texnik
vositalar imkoniyatidan keng foydalanish.
Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari umumpedagogik, xususiy-metodik hamda
lokal (modul) bilimlarga asoslanadi. Shu bois pedagogik xodimlar, shuningdek, bo‘lg‘usi
o‘qituvchilar o‘z faoliyatlarida pedagogik texnologiyadan foydalanishni o‘z oldilariga maqsad
qilib qo‘ygan bo‘lsalar, yuqorida qayd etilgan bilimlarni puxta o‘zlashtira olishlari lozim. Zero,
pedagogik texnologiya puxta o‘zlashtirilgan pedagogik bilimlarga tayanilgan holda tashkil
etiladigan yuksak samarador pedagogik faoliyat jarayonidir.
Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslarini ishlab chiqish dolzarb vazifa sanalib, ta’lim
texnologiyalarini yaratish muammolari bo‘yicha olib boriladigan umumiy va amaliy
tadqiqotlarga keng yo‘l bergan holda ushbu nazariya mohiyatini to‘laqonli ochib beruvchi
terminalogiyani shakllantirishni taqozo etadi. Bugungi kunda nazariy va amaliy jihatdan puxta
asoslangan umumiy ishlanmalarning mavjud bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, umumiy
nazariy bazaga ega bo‘lmasdan turib, ayrim muammolarni hal etish mumkin emas.
Pedagogik texnologiya nazariyasi va uni ta’lim jarayonida qo‘llash muammolariga
bag‘ishlangan zamonaviy tadqiqotlar mazkur nazariyaning ta’lim rivojini ta’minlashdagi
ahamiyatini chuqur anglab yetish, uning imkoniyatlarini aniqlash va keng ko‘lamli axborot
maydonini egallashga yordam beradi.
Texno-pedagogik mazmunda e’lon qilinayotgan ilmiy ishlar sonining tobora ortib
borayotganiga qaramay, mavjud muammolar yetarli darajada tadqiq etilmagan. Pedagogik
texnologiyaning nazariy-metodologik asoslarini yaratish, unga ilmiy fan maqomini berish
zaruriyatini asoslash borasida bildirilgan taklifga hanuz tavsiya yoki istak shaklida qaralmoqda.
Ta’lim nazariyasi va amaliyotida pedagogik texnologiyalarni tadqiq etish ishi fanlararo
(pedagogika, psixologiya, metodologiya, pedagogik metodologiya, falsafa, sotsiologiya va
boshqa fanlar) aloqadorlik va bog‘liqlik asosida yondashuvni talab etadi. Ko‘rsatib o‘tilgan fan
yo‘nalishlarining har birida ta’lim texnologiyalarining ma’lum nazariy jihatlari va texnologiyani
ta’lim jarayoniga tadbiq etishda alohida o‘rin tutuvchi qulay shart-sharoitlari bir qadar to‘liq
tahlil qilingan.
Pedagogik texnologiyalarning mohiyati, ularni ta’lim jarayonida qo‘llash mexanizmini
ta’lim falsafasi va sotsiologiyasi kontekstidan tashqarida ko‘rib chiqish mumkin emas. Zero,
mazkur fanlar ta’limning jamiyat hayotidagi o‘rni va roli, shuningdek, ijtimoiy vazifalarini har
tomonlama tahlil etadi, ta’lim metodologiyasi muammolarining chegarasini ko‘rsatib beradi.
Ta’lim sohasi asosida inson hamda uning faoliyati turgan mustaqil ijtimoiy institutdir.
Shu bois umumiy metodologiyaning barcha unsurlari texnikashunoslik metodologiyasining
tizimli, faoliyatli va kompleks yondashuvi hamda xususiyatlari, ya’ni, umumiy
metodologiyaning unsurlariga tayanmog‘i lozim. Shu bilan birga pedagogik texnologiya
pedagogik jarayonning amal qilish shakllaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Binobarin, pedagogik texnologiya muammolarini tadqiq qilishning metodologik plani
pedagogika nazariyasi metodologiyasi bilan to‘ldirilishi kerak. Texno-pedagogik fenomen
(hodisa)ni tadqiq etish metodologiyasini ishlab chiqish ilgari surilgan ilmiy tadqiqot
muammosini hal etish doirasida g‘oyatda dolzarb vazifa hisoblanadi.
Pedagogik texnologiya nazariyasiga oid muammoli vaziyatni tahlil qilish jarayonida shu
narsa ma’lum bo‘ladiki, muammoli vaziyat qisqa tavsif orqali ifoda etiladi. Ushbu holat tadqiq
etilayotgan muammoning xususiyatlarini aniqlash va kengaytirilgan hamda mantiqan bir-biriga
zid kelmaydigan predmetli blokni shakllantirishga asosli o‘tish imkonini beradi.
Pedagogik texnologiyaning metodologik asoslari umumiy metodologiyaning asosiy
tamoyillari tizimida yangi hodisa sifatida uni dialektik mantiq va bilish nazariyasining kategoriya
va tamoyillari tizimidagi evristik imkoniyatlar darajasiga olib chiqadi. Tamoyillar tizimi nazariy
metodologik bazis sifatida namoyon bo‘lib, mazkur bazis asosida pedagogik texnologiyaning
konsepedagogik texnologiyaual modelini qurish imkoniyatlari aniqlanadi.
Ta’lim majmuining konsepedagogik texnologiyaual tahlili quyidagi xulosalarni chiqarish
imkonini beradi:
- har qanday texnologiya negizida mehnat faoliyati ko‘rinishidagi o‘zaro jamoaviy ta’sir
yotadi. Texnologiya mehnat jarayonining o‘ziga singdiriladi. Texnologiyaning amalga oshirilish
shaklidan qat’iy nazar, asosiy maqsad umumiy jarayon operatsiyalarining tavsifi, predmeti,
vositalari va yakuniy natija bilan belgilanadi. Binobarin, pedagogik texnologiyaning pedagogik
jarayonni amalga oishirish shakli sifatidagi mohiyati pedagogik faoliyat sohasida namoyon
bo‘ladi:
- insonning ongi jamoaviy o‘zaro ta’sir in’ikosining ideal shakli hamda dialektik qaramaqarshiligini ifoda etib, o‘zgartirilgan mehnat sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra ongni qayta
shakllantirish qonuniyatlarini ijtimoiy texnologiyadan, ushbu qonuniyatlarini joriy etishning
asosiy shakllarini pedagogik texnologiyaga asoslangan pedagogik amaliyotdan izlash taqozo
etiladi;
- pedagogik texnologiya ijtimoiy texnologiyadan ajralib chiqib, o‘z taraqqiyotida shartli
jamoaviy repetitsiyaviy (mashqlantiruvchi) refleks bosqichini bosib o‘tgan holda, asosiy
texnologik o‘zaro ta’sirlarini maqsadga muvofiq tarzda takrorlovchi harakat va operatsiyalar
tizimiga ajratadi. Bundan kuzatilgan maqsad ijtimoiy ongni mustaqkamlash va to‘plangan
tajribani yangi avlodlarga yetkazishdan iborat bo‘lib, uning predmeti esa ideallashtirilgan
tavsifga ega;
- pedagogik texnologiya mohiyatining umumiy jihatlari, shakl va mazmuni, qaramaqarshiliklar tizimi, miqdoriy va sifat o‘zgarishlari dialektikasi, qurilishi, amal qilishi va
rivojlanishining umumiy qonun va qonuniyatlari texnologiyaning umumfalsafiy konsepsiyasi
doirasida muvaffaqiyatli ravishda ko‘rib chiqilishi mumkin. Uning harakat mantiqi moddiy
ishlab chiqarish sohasidagi yuqorida ko‘rib chiqilgan qonuniyatlar (ob’ektiv texnologiya), uning
dialektik qarama-qarshi jihati bo‘lgan – ma’naviy ishlab chiqarish, shuningdek, ta’lim sohasi
qonuniyatlarini ko‘chirish jarayonini aks ettirishdan iborat;
- pedagogik texnologiya nazariy negizga ega, zero, asl texnologiya o‘zining mustahkam
ilmiy-nazariy poydevoriga asoslanadi. Pedagogik texnologiya nazariyasining mazmuni va
tarkibiy tuzilmasini shakllantirish jarayoni har qanday fanning shakllanishida muhim o‘rin
tutuvchi asosiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish sohasi rivojlangan sayin
e’tibor umumnazariy unsurlarning sintez etilishiga qaratiladi;
- pedagogik texnologiya nazariyasining yaratilish va rivojlanish mantiqi asosiy
bosqichlarda umumiy texnologik nazariyaning shakllanishini aks ettiruvchi holat sifatida
namoyon bo‘ladi. Mazkur holat asosi fikrlash jarayonining eng muhim shakli sifatida xulosa
chiqarish imkonini beruvchi deduktiv yondashuv hisoblanadi;
- pedagogik texnologiya nazariyasining yaratilishi uchun «g‘isht qo‘yishning» asosiy
davri pedagogik texnologiyaning boshlang‘ich «hujayrasi»ni ifoda etuvchi pedagogik jarayonda
texnologik besh jihatning mohiyatini ochishga yordam beruvchi, o‘ziga xos tushuncha va
kategriyalar tizimini aks ettiruvchi texnologik o‘zgarish, texnologik vosita hamda texnopedagogik o‘zaro ta’sir bilan bog‘liqdir.
Yuqorida bayon etilgan xulosalardan pedagogik texnologiyani rivojlantirishning
boshlang‘ich shart-sharoitlari (texno-pedagogik fenomenni rivojlantirishning zaruriy shartsharoitlari va poydevori bo‘lgan dastlabki unsurlar yoki boshlang‘ich shakllari), pedagogik
texnologiya nazariyasini taraqqiy ettirishning asosiy bosqichlari va asosiy an’analarini xususiyilmiy jihatdan aniqlashga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiya genezisi ham tasdiqlaydi.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasini qaror topedagogik texnologiyairish va rivojlantirish
jarayonidagi asosiy bosqichlarni aniqlash, shuningdek, pedagogik texnologiya nazariyasining
kelib chiqishini asoslash maqsadida pedagog, psixolog, faylasuf, iqtisodchi ham metodolog
olimlar tomonidan olib borilayotgan ishlar yuzasidan o‘tkazilgan tahlil natijalari quyidagi
xulosalarni chiqarish imkonini beradi:
- odamning tabiatga ko‘rsatuvchi ta’siri jamoaviy, maqsadga muvofiq va texnologik
o‘zaro ta’sir sifatida maydonga chiqadi. Ushbu holat texnologik vosita tuzilmasidagi sababiy
bog‘lanishlarni umumiy jarayonda mazkur vosita bajaradigan texnologik vazifa asosida
tushuntiriladi. Mavjud determinatsiya (sababiy bog‘lanishlarni aniqlash) texnologik vositani
texnologik harakatning mustasnosiz barcha bosqichlarida rivojlanishini ta’minlovchi ob’ektiv
qonun sifatida namoyon ettiradi;
- har qanday mehnat o‘zaro uzviy bog‘langan unsurlar: fiziologik, ishlab chiqarish va
mohiyatan texnologik sanaluvchi unsurlar majmuasini ifoda etadi. Moddiy ishlab chiqarish
texnologiyasida bu unsurlar manufaktur ishlab chiqarish jarayoniga qadar alohida mustaqil
qismlarga bo‘lib chiqadi. Bu yerda hunarmandchilik faoliyati texnikaviy bazisi, alohida olingan
ishchining hunarmandchilik san’ati esa ishlab chiqarishning texnologik asosi sanaladi. Shu bois
bunday ishlab chiqarishning keyingi taraqqiyotida tabiiy va ijtimoiy to‘siqlar bilan
chegaralanadi;
- moddiy ishlab chiqarish jarayonida mehnatning texnologik unsurini ajratish
manufaktura rivojlanishi nihoyasiga yetgan bosqichda amalga oshiriladi va ishlab chiqarish
jarayonining ayrim elementar operatsiyalari yakuniga yetgach namoyon bo‘ladi. Alohida ishchi
tomonidan epchillik, iqtisod qilish va ichki ishonch asosida muayyan miqdordagi mahsulotni ish
vaqti birligida tayyorlash texnologik inqilobni ta’minlash uchun ob’ektiv zamin yaratadigan
texnologik qonun bo‘lib qoladi;
- texnologik inqilob mohiyati texnologik vazifaning inson zimmasidan soqit etib,
texnologik vosita zimmasiga o‘tishi bilan asoslanadi. Ishlab chiqarishning barcha jarayonlarini
yo‘lga qo‘yish hamda insonning ushbu jarayondagi bevosita ishtiroki uchun sarflanadigan vaqt
o‘rtasidagi farq o‘tish davrining o‘lchovi ko‘rsatgichi hisoblanadi. Ayni paytda texnologik
harakatni tashkil etish bo‘yicha hunarmandchilik san’ati o‘z o‘rnini fanga bo‘shatib beradi. Qayd
etilgan o‘tish davri texnikaviy jarayonning bosh yo‘li sifatida maydonga chiqadigan va xususiy
texnik-texnologik fenomenlarning ichki qonuniyatlarida o‘z aksiga ega bo‘lgan texnologik
vosita zimmasiga inson tomonidan bajarilayotgan texnologik vazifani topshirilish qonuni bilan
bog‘liqdir;
- moddiy ishlab chiqarish texnologiyasi pedagogik texnologiyaning paydo bo‘lishi va
rivojlanishining boshlang‘ich shart-sharoitlari sifatida namoyon bo‘ladi. Tarixiy kurtak sifatida u
bioijtimoiy texnologiya tarzida namoyon bo‘ldi. Pedagogik texnologiya ontologik, ijtimoiyiqtisodiy, shuningdek, yaratish, amalga oshirish va rivojlantirishga asoslanuvchi ilmiy-nazariy
qonunlar, ijtimoiy qonun va mustaqil ravishda mavjud bo‘lish shart-sharoitlari sifatida aks etadi.
Texnologik o‘zaro ta’sir, ta’limning texnologik vositalari va ular yordamida tashkil
etiluvchi pedagogik jarayonning bevositalik darajasi (texnologiyalashtirish) borasidagi tasavvur
asosida qisqa ontologik-sotsiologik tahlil o‘tkazildi.
Tahlil jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ishlab chiqarishning yuqori texnologik,
ilmiy va dinamik jarayonining rivojlanishidagi ob’ektiv an’analar pedagogik jarayonni bir guruh
o‘qituvchilarning pedagogik mahoratiga asoslangan ta’lim texnologiyasidan ko‘p sonli
pedagoglarning kasb mahorati va faoliyatining mazmuniga asoslangan ta’lim texnologiyasiga
o‘tkazish zaruriyatini kun tartibiga qo‘ymoqda.
Ushbu pedagogik jarayonda aksent (urg‘u)ning murakkab kooperatsiya darajasidagi
hissiy bilishdan mantiqiy bilishga tomon siljishi, sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridan sub’ektsub’ekt munosabatlariga o‘tish va pedagogik jarayonda ta’limning xilma-xil texnika vositalarini
keng qo‘llashga erishish bilan bog‘liqdir.
Pedagogik texnologiya nazariyasining mazmuni va tarkibiy tuzilmasi (tuzilishi) ko‘rib
chiqilayotgan muammolar majmuida markaziy o‘rinni egallaydi. Manbalarda bu tushuncha
quyidagicha sharhlanadi: «Nazariya (grekcha theoreo so‘zidan olingan bo‘lib, theoria - qarab
chiqaman, tadqiq etaman) keng ma’noda – ma’lum hodisaning mohiyatini yoritish va
tushuntirishga yo‘naltirilgan qarashlar, tasavvurlar, g‘oyalar majmui; nisbatan tor va maxsus
ma’noda esa – qayd etilayotgan nazariya ob’ekti bo‘lgan faoliyat qonuniyatlari va mavjud
aloqalari to‘g‘risidagi to‘laqonli tasavvurni bera oluvchi ilmiy bilimlarning eng yuqori, eng
taraqqiy etgan tashkiliy shakli».
Pedagogik texnologiya mohiyatini anglab olish uning tarkibiy tuzilmasi, vazifasi, nazariy
tuzilmalarini ko‘rib chiqish hamda bir guruh tayanch tushuncha va kategoriyalarning mazmunini
tushunishga imkon beradi. Demak, pedagogik texnologiya nazariyasi deduktiv-xulosaviy
tavsifga ega va uning mohiyatini ishonarli, aniq ifoda etuvchi ilmiy nazariya sifatida namoyon
bo‘ladi

UMUMIY XULOSALAR

Tadqiqot natijalariga tayanib quyidagi umumiy xulosalarga keldik:
1. O‘zbekiston ta’lim tizimini isloh qilishning dasturiy hujjatlarida - respublikada ta’lim
raqobatbardosh kadrlarni ilgarilab tayyorlashni ta’minlash darajasiga yetishi kerak - degan
maqsad qo‘yilgan. Yoshlarning yangi avlodi istiqbol masalalarni qo‘yish va yechish, interaktiv
usullar asosida fikr yuritishning yuksak madaniyati, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotda
mustaqil yo‘l topa olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
2. Ma’lumki, ilg‘or ijodkor pedagoglar, an’anaviy ta’lim texnologiyasidagi
kamchiliklarga javob topish, talabaning aqliy mehnatini amalga oshirish usullarini izlanishlari
natijasida o‘ziga xos ta’lim usuli vositalarini yaratadilarki, buning oqibatida yangicha pedagogik
fikrlash tarzi vujudga keldi. Mana shu izlanishlar zamirida zamonaviy pedagogik texnologiyaga
asos solgan pedagogik texnologiyalar yaratila boshlandi. Qo‘llanadigan pedagogik
texnologiyalarni bir tizimga solish, unga maqsadli yo‘nalish berish ta’limni amalga oshirishdagi
shakl va mazmun yaxlitligi ta’minlangan holdagina kutilgan zarur natijani berishi mumkin.
Ta’limga testlar, diagnoz va diagnostik tahlilning olib kirilishi, bilimlarni ko‘p balli baholash
tizimida aniqlashga o‘tish, bo‘lim mazmunini yaxlit holda o‘zlashtirishni modellashtirish,
tizimga solingan nazorat turlarida, talabalarning ishlashi va an’anaviy dars shakllarining vujudga
kelishi, biz shu paytgacha o‘rganib qolgan an’anaviy ta’lim o‘rniga vujudga kelgan pedagogik
texnologiyalar bo‘lib, ular yangicha fikrlash tizimidagi ta’limga o‘tishni taqozo qiladi.
3. Ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan har qanday pedagogik texnologiya, uning
komponentlari xoh ta’lim mazmuni, xoh o‘quv dasturi yoki darslik, xoh o‘qituvchi faoliyati
orqali o‘tishidan qat’iy nazar, o‘quvchining jonli tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal
rivojlantirishga xizmat qilishiga erishish talab qilinadi. Bunda pedagogik texnologiyalar, birinchi
navbatda, har bir o‘quvchi-talabaning boshqa o‘quvchi-talabalar, dars materiallari hamda
o‘qituvchi (pedagog) bilan erkin tarzda muloqot qilishini, fikr almashishini ta’minlaydi.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar pedagogik amaliyotning o‘quvchi yoki talaba shaxsiga
qonunlar majmuini, tabiat va jamiyat hodisalarini, kishilik madaniyati va axloq-odobini,
muayyan fan asoslarini tanituvchi shakli sifatida namoyon bo‘lishi lozim. Bu sohada nazariy
jihatdan qat’iy asoslangan, har tomonlama sinovdan o‘tgan hamda aniq amal qiluvchi
qonuniyatlarga tayanish maqsadga muvofiqdir.
4. Ta’lim jarayonini rivojlantirish maqsadida tashkil etilayotgan pedagogik faoliyat
samaradorligi – ushbu jarayonda ta’lim oluvchining mantiqiy, tanqidiy fikrlashiga undovchi
ta’lim metodlari uyg‘unligini ta’minlash asosida kechadi.
5. Ta’lim tizimida o‘qitishda interaktiv texnologiyalarni joriy etish, talabaga majburiy
tarzda bilimlarni berish emas, balki ularda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan ichki ehtiyoj,
50
qiziqish hamda rag‘batni yuzaga keltirish, ularning mustaqil, erkin harakat qilishlariga imkon
yaratish, mantiqiy fikrlashga undash, ta’limiy faolliklarini yuzaga keltirishga yo‘naltirilgan
pedagogik-didaktik faoliyat sanaladi.
6. Ta’lim ta’limdagi islohotlar zamonaviy bosqichi demokratik yuksak rivojlangan
mamlakatlar darajasida O‘zbekistonning ilg‘or ilmiy-texnik-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
rivojlanishini ta’minlashga qodir va ma’naviy, madaniy va axloqiy sifatlarga yega yuksak
malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashni talab etadi. Ta’lim mazmuni mutaxassislar
shaxsini rivojlantirish, yoshlarning chuqur fundamental bilimlarini va amaliy
tayyorgarliklarining asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
7. Ta’limni yo‘lga qo‘yishning an’anaviy, noan’anaviy usullari, shakllari, ta’lim
tarbiyadagi ierarxik tartib, o‘qitishning tizimli usuli, o‘quv maqsadlarini aniqlash imkoniyatlari,
talaba mustaqil bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yish, bilish usullarini aniqlashda o‘ziga xoslik,
pedagogik jarayonlarni oldindan loyihalash, o‘quv maqsadlarini nazorat topshiriqlariga
aylantirish, test topshiriqlarini tuzish metodikalar va boshqalar to‘g‘risida yo‘nalishlar, tizimli
ko‘rinish beradi.
8. Uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish nafaqat ta’lim sifati va samaradorligini
oshiruvchi, shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotini ta’minlovchi omillardan
biridir. Shu bois ta’lim jarayoniga fan, texnika va texnologiyaning ilg‘or yutuqlari va innovatsion
yondashuv tamoyillarini tadbiq etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Binobarin, rivojlangan
xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi tajribasining ko‘rsatishicha, mazkur jarayonga nisbatan
texnologik yondqshuvni qaror topedagogik texnologiyairish kutilgan natijalarni qo‘lga kiritishni
kafolatlaydi.
9. So‘nggi yillarda respublika ta’lim muassasalarining faoliyatiga innovatsion
texnologiyalarni keng joriy etish asosida ta’lim oluvchilarda mantiqiy, ijodiy fikrlashning
rivojlanib bormoqda. Bu borada interfaol usullar katta ahamiyat kasb etmoqda.
10. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning
ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlarni
shakllantirish, rivojlantirish sanaladi. Bu o‘rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi va
rivojlanishi uchun muhit sanaladi. Shuning uchun ta’lim mazmuni insonparvarlikka
yo‘naltirilgan gumanistik g‘oya va me’yorlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim.
11. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosidagi
pedagogik texnologiya yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi bo‘lib, pedagogik
jarayonda hamkorlik, g‘amxo‘rlik, o‘quvchi-talabalar shaxsini hurmat qilish, e’zozlash orqali
shaxsni rivojlantirish va ijod qilishga qulay muhit yaratadi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi
(pedagog) ta’lim mazmunining sub’ekti, o‘quvchi-talabalar pedagogik jarayonning ob’ekti deb
qaralsa, hamkorlik pedagogikasida o‘quvchi-talaba o‘z o‘quv faoliyatining sub’ekti sanaladi. Shu
sababli hamkorlik pedagogikasida yagona ta’lim jarayonining ikkita sub’ekti hamkorlikda o‘quvtarbiya vazifalarini hal etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI

1. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni. Barkamol avlod –
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., «Sharq», 1997 yil.
2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori. T., «Sharq», 1997 yil.
3. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T-5. T., «O‘zbekiston », 1997 y.
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008. -176 b.
5. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O‘zbekiston, 2011. –
440 b.
6. Prezident I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash
– mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”
mavzusidagi Halqaro konferensiyada so‘zlagan nutqidan. – Toshkent, 2012 yil, 17 fevral.
7. Azizxo‘jaeva N.N. O‘qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. –T.: TDPU,
2000. – 52 b.
8. YO‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yo‘nalishlari, muammolari, yechimlari.
«Xalq ta’limi», 1999 yil, 4-son, 4-11 betlar.
9. Mahmudov M. O‘quv materialini didaktik loyihalash tizimi. «Pedagogik mahorat», 2002
yil, 3-son, 3-11 betlar.
10. Mahmudov M. Ta’lim natijasini loyihalash. // «Pejagogik mahorat», 2003 yil, 1-son, 8-10
betlar.
11. Oliy pedagogik o‘quv yurtlarining o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiq
etishning ilmiy asoslari. Respublika ilmiy-metodik konferentsiyasining materiallari. – T.:
Nizomiy nomidagi TDPU, 2000. 111 b.
12. Sayidahmedov N. Ta’limda harakatlant iruvchi kuch. «Ma’rifat», 1998 yil, 16 yanvar.
13. SOROS xalqaro ochiq jamiyatining «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asoslari» fanlararo
dasturi.
14. Tolipov O‘.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. –T.: Fan,
2006.
15. Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. «O‘qituvchi» 1997 y. 382 b.
16. Farberman B.L., Musina R.G., Jumaboeva F.A. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning
zamonaviy usullari. T., 2002 yil.
17. Falsafa. T., «Sharq» 1999 y. 495 b.
18. Hasanboev J., Hasanboeva O.,.To’raqulov X.A, Haydarov M.. Pedagogika fanidan izzohli
lug‘at. T-2008y.

1^ Иноятов У.И ва б.қ. Педагогика.1000 саволга 1000 жавоб/ Методик қўлланма.-Т.: ТДПУ, 2012.Б-130