Мавзу: Психофизиологиянинг ҳаракати ва фаолияти реферат

Мавзу: Психофизиологиянинг ҳаракати ва фаолияти реферат
Режа

1. Психофизиология ҳақида умумий маълумот

2. Психофизиологиянинг ҳаракати ва фаолияти
3. Психология ва психофизиологиянинг фарқи
4. Хулоса
5. Фойдаланилган адабиётлар


ПСИХОЛОГИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Бошқа фанларни ўрганиш каби, психологияни ўрганишнинг ҳам, аввало, билиш, маълумот олиш учун аҳамияти бор. Биз психологияни ўрганиб, воқеликнинг ғоят катта ва сифат жиҳатдан ўзига хос соҳаси - психик ҳаёт соҳаси ҳақида билим оламиз. Психика қандай келиб чиққан, ҳайвонот дунёсида психик ҳаёт шакллари қандай тараққий этган, одам психикаси тарихан қандай ривожланган, ҳар бир одам туғилиш пайтидан тортиб унинг онги қайси шарт-шароитларга қараб тараққий этади, характер қандай вужудга келади, одамнинг қобилиятлари қандай шаклланади - психологнинг илмий тадқиқотлари ана шу саволларимизга жавоб беради. Одам теварак-атрофдаги дунёни қандай идрок этади, у қандай эсида қолдиради, қандай эсга туширади ва фикр юритади, у қандай ҳисларни кўнглидан кечиради, одам теварак-атрофдаги дунёни ўз эҳтиёжларига мослаштириб, янги моддий ва маънавий бойликларни вужудга келтириб, қандай иш кўради - психологияни ўрганиш билан ана шу масалаларни билиб оламиз. Психологияни ўрганиш одамни психика ҳақидаги ва психик ҳаётнинг хилма-хил ҳодисалари ҳақидаги билимлар билан бойитибгина қолмай, шу билан бирга одам ақлини ҳам ўстиришга ёрдам беради. Одам ақлини ўстириш, жумладан, янги билимлар ва кўникмаларни тезроқ эгаллаш, янги назарий ва амалий вазифаларни тўғри ҳал қилиш қобилиятини такомиллаштиришда, ўз фикрларини нутқда тўғри ифодалай билиш ва бошқаларнинг нутқини тўғри тушуна билишда ҳам ўз ифодасини топади. Албатта, ҳар бир фан билан шуғулланиш одамни камолга етказади. Аммо психология бу соҳада алоҳида ўрин тутади. Одам психологияни ўрганар экан, аввало ўз ақлидрокини, унинг жараёнларини билиб олади, унга диққат-эътибор беради, ақлнинг фаолиятини кучайтирадиган шарт-шароитни билиб олади ва шу билан ўз ақл-идрокининг кўпроқ ўсишига ёрдам беради. 12 И и • , ( . , Психик ҳаёт ҳодисалари ҳақидаги илмий билимларни эгаллаш шахс дунёқарашининг шаклланишида катта аҳамиятга эгадир. Психологияни билиш, психикани чинакамига илмий асосда тушуниш кишилар онгидаги ҳар хиИ диний таассуб ва хурофотларга қарши курашда жуда кучли қурол бўлиб хизмат қилади. Одам психологияни ўрганар экан, ўзидаги психик ҳаётни ва бошқа кишилар психикасини била оладиган бўлиб қолади. Бу билим эса бошқа кишиларни ва ўзини яхшироқ тушунишга имкон беради. Психологиянинг билиш, маълумот олиш аҳамияти шулардан иборатдир. Шу билан бирга психология (жумладан, психология методлари) кишилар амалий фаолиятининг ҳар хиИ турларида - таълим-тарбия, ишлаб чиқариш, меҳнат, тиббиёт, суд-ҳуқуқшунослик, ҳарбий-мудофаа, санъат ва бошқа соҳаларда ҳам катта аҳамиятга эгадир. Педагогика ишида, яъни ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялашда психологиянинг аҳамияти, айниқса, катта. Педагог ўқувчиларга бирон материални тушунтирар экан, шу материални болалар қандай ўзлаштираётганини - кЎрувчилар қандай идрок этаётганини, эслаб қолаётганини, фикрлаётганини, убрда диққат-эътибор. ҳиссиёт қандай намоён бўлаётганини, болаларнинг ёш хусусиятларига қараб бу жараёнлар қандай рўй бераётганини билиш лозим. Ҳозирги пайтда ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш таълими ва рнеҳнарни ташкил этишнинг ҳар хиИ турларида психологиядан кенг фойдаланилмоқда. Ишнинг ҳар бир тури, ҳар бир касб одамдан тегишли билим ва маҳорар ралаб қилиш билан бирга махсус психологик сифатларни ҳам талаб қилади. Шу сабабли. ихтисосга қараб мураккаб ва масъулиятли меҳнат операрцияларини бажаришга тўғн келадиган кишилар ма\сус психологИл\. текширишдан ўтказилади.
Масалан, дастлабки космонавтларни танлашда таббгорлар хотираси жуда яхши, [1ҳми ўткир, диққатини бир нарсадан иккинчи нарсага тез кЎчира оладиган, аниқ лИйғлИн ҳаракатларни тез бажара обдиган кишиларни ажратиб олиш мақсадида текшириб кЎрилди. Корхоналар ва бошқа хўжалик, маданий ва маъл1лурий 11л1лассасаларининг ҳамда ташкилотларнинг раҳбарЖари кадрларни танлай билиши, уларни жойжойига қЎя билиши, уларга раҳбарлик қила олиши керак. Бунинг учун эса уларнинг қобилиятлари, характери, меҳнатга лл1уносабати ва бошқа шу кабиларнинг фарқига бора билиши керак. Психология тиббиёт билан қадилл1дан боғланиб келади. Касалликлар ораслда психик касалликлар бўлади. Бундай касалликларни ҳам, асосан. пси\.ологик воситалар билан даволашга тўғри келади. Шифокор психик касалликбрни я\.- широқ ажрата билмоқ учун одамнинг нормал психологиясини ҳам билиши керак. Бошқа касалликларни. айниқса, нерв касалликларини даволашда ҳам шифокор беморнинг руҳий ҳолатини била олиши ва касалликнинг боришига ИЖ руҳий ҳолатнинг таъсирини назарда тутиши лозим. Шифокор беморга психик таъсир кўрсатиш воситаларини, ишонтириш, маслаҳат бериш ва бошқа шу кабиларнинг аҳамиятини билиши керак. Психология суд ишида ҳам муҳим роль ўйнайди. Суд ходими айбланувчининг руҳий ҳолатини, гувоҳларнинг сўроқда айтган гапларини психологик жиҳатидан таҳлил қила билиши керак. Кишилар бирон айб, жиноят қилганларида нима ният билан шундай қилганликларини суд ходими фаҳмлай билиши керак. Айҳдорларнинг индивидуал хусусиятларини ҳам билиб олишга тўғри келади. Буларнинг ҳаммасида усталик билан иш кўрмоқ учун одамнинг психикасини билиш, психологияни ўрганиш керак. Психологиянинг санъатдаги аҳамиятини ҳам кўрсатиб ўтмоқ керак. Ҳар бир санъаткор (артист, мусиқачи, рассом ва шунга ўхшашлар) кишиларга - томошабинларга, тингловчиларга ўз ижоди билан таъсир кўрсатишни мақсад қилиб қўяди. Бунинг учун эса одамнинг қандай идрок қилишини, қандай фикрлашини ва қандай ҳис қилишини билмоқ керак. Санъат арбоби образ яратиш устида ишлайди, шу образнинг бирор бадиий восита билан гавдалантирадио Бунинг учун санъаткор образни қандай элементлардан қай тариқа яратилишини билиши керак. У ижодий фаолият психологиясини билиши шарт. Психологияни билиш кундалик турмуш учун ҳам фойдали. Ҳар ким доимо бошқа кишилар ўртасида бўлади, муайян муносабатлар - танишбилишлик, ошна-дўстлик ва бошқа шу кабилар туфайли бошқа кишилар биИан алоқа қилади. Ҳар биримизга бошқа кишиларнинг характер, ҳавас, кайфиятларини билиб олишга, кишиларнинг бир-бирини ажратишга ва уларга таъсир кўрсатишга тўғри келади. Бу ерда шуни айтиш керакки, одамзод фаолиятининг турли соҳаларида психологик билимларнинг амалда қўлланиш психик ҳаёт ҳодисалари, уни қонуниятлари ҳақидаги билимларини кенгайтириш, чуқурлаштириш ва ойдинлаштириш учун ҳам кўп материал беради ва шу билан психологиянинг назарий соҳаларини бойитади. Психологиянинг илмий билиш ва амалий аҳамияти шундан ҳам кўринадики, психологиянинг тарихий тараққиётида унда бир қанча махсус тармоқлар ажралиб чиқди. Психологиянинг бу тармоқлари ҳозирги вақтда мустақил фанлар даражасига кўтарилди. Психологиянинг шу тармоқларидан бир қисми кўпроқ назарий характерда бўлса, иккинчиси кўпроқ амалий характердадир. В. ПСИХОЛОГИЯ МEТОДЛАРИ И ~ И, Психологияда текшириладиган психик ҳаёт ҳодисалари жуда хиИ рна-хи И ва И мураккаб ҳодисалардир. Бу ҳодисалар қандай методлар билан, яъни қайси йўллар билан, қандай усуллар билан текширилади, деган савол туғилади. 14 шахсининг амалда бундай «бўИиниб кетиши» мумкин эмас. Ўз-ўзини кузатишда психик ҳодисалами (масалан, шодлик ёки қайғу ҳиссини, тафаккур жараёнини) ҳам бошдан кечириш, ҳам шу ҳодисалами ўрганиш жуда қийин эканИиги, баъзан эса бутунлай мумкин бўлмаслиги кўрсатиб ўтилди. Ўз-ўзини кузатиш методининг чекланганлигини ҳам унинг камчилиги деб билиш керак. Психолог ўз-ўзини кузатиш йўли билан фақат ўз психикасини ўрганадида, ахир.
Ташқи ва ички кузатишнинг бирлиги Лекин одам психикасини фақат ўз-ўзини кузатиш методи билан ўрганиб бўлмаса, фақат ташқи кузатиш йўЖи билан, яъни ўз-ўзини кузатиш маълумотлари билан боғланмаслиги ҳам мумкин эмас. Ўз-ўзини кузатиш методининг аҳамиятини тамомила инкор қилиш - одамнинг юксак даражадаги билиш қобилиятига, ижодий қобилиятига, онгига ишонмаслик демакдир. Бошқа кишиларни кузатишнинг хусусияти шундаки, тадқиқотчи шу кишилар хулқ-атворининг ташқи кўринишларини идрок этар экан, кўнглидан кечаётган ҳисларини бир қадар билади. Шу сабабли психолог ташқаридан кузатиш йўли билан ва ўз-ўзини кузатиш маълумотларига таяниб, одамнинг турли хатти-ҳаракатларини тасвир этиш билангина кифояланиб қолмай, балки умуман психик ҳаёт ҳодисалари ҳақида, уларнинг ташқи ва ички (субъектив) кўринишлари ҳақида хулосалар ҳам чиқариши мумкин. Тадқиқотчи психолог кишилар билан муомала қилишда турмуш тажрибасига ва илмий текшириш ишларида етарли амалиётга эга бўлганида психик ҳаётнинг ташқи кўринишларини кузатар экан, психик жараёнларнинг субек- 18 тив суратда қандай кечишини ҳам озми-кўпми оча олади. Масалан, тафаккурни кузатиш йўли билан текширганимизда кўз, юз мускуУаридаги хилма-хил ҳаракатлами ва юзнинг ўзгаришини қайд қилибгина қолмай, балки, шу билан бирга, шу тафаккур жараёнлари қандай забт ва қандай тезлик билан рўй беришини ҳам бир қадар била оламиз. Модомики, тафаккур жараёнлари ташқи муҳитда ўз ифодасини топар экан, тафаккурнинг мазмунини била оламиз, тафаккур жараёни қай шаклда рўй бераётганини, масала қандай келиб чиқаётгани, масалани ечиш жараёни қандай бораётганини ҳам кузата оламиз. Кузатиш методи психик ҳодисаларни фақат тасвир этиш имконини бериш билангина чекланиб қолмай, балки шу ҳодисалами тушунтириш, яъни уларнинг теварак-атрофдаги муайян тарбияга, одамнинг фаолият характерига, организмнинг умумий аҳволига ва нерв системасининг ишлаш хусусиятларига боғЖиқ эканлигини очиб ташлаш имконини ҳам беради. Одамзод фаолиятининг ҳар хил турларида психикани текшириш учун кузатиш методидан фойдаланилади. Кузатиш ёрдами билан болалар психикаси ҳам уламинг ўйин, ўқиш ва меҳнат фаолиятида бемалол текшириб 0ʼ рганилади. Педагог таълим ва тарбия жараёнида ўқувчиламинг ёш ва индивидуал хусусиятларини текшириб ўрганишда ана шу методдан фойдаланади. Кишиламинг психик сифатлари: ташаббускорлиги, ижодий тафаккур жараёни, янгиликни баён қилиши, ўз олдига қўйган мақсадга етиш йўлида сабрматонат кўрсатишлари кузатиш йўли билан текшириб ўрганилади. Фабриказавод цехларида ва маданиятимизнинг бошқа соҳаларида ишлаётган кишиларда биз шундай сифатлар намоён бўлишини кўрамиз. Психологияда кузатиш методи одам ҳаёти ва фаолиятининг одатдаги шароитидагина эмас, балки шу билан бирга клиника шароитида психиканинг касаллик оқибатида ўзгарганлигини текширишда ҳам қўУанилади. Айни вақтда касалликни текшириш учунгина эмас, шу билан бирга одамнинг нормал аҳволидаги психик ҳодисалами яхшироқ тушуниб олиш учун ҳам клиник кузатиш маълумотларидан фойдаланилади. Эксперимент методи Кузатиш методининг ижобий томони шундаки, бу метод ёрдами биИан психик ҳаёт фактлари уларнинг табиий суръатда рўй беришида, боришида ва ўзгаришида олиб ўрганилади, яъни Ҳақиқатда, кишиламинг кундалик турмушида қандай рўй берса, ўшандай ҳолида текширилади. Аммо бу методдан фойдаланганда баъзи бир ўнғайсизлик ва қийинчиликлами учратишга тўғри келади, масалан, бу ерда тадқиқотчи психологнинг текшириши учун қайси психик ҳодисаламинг юзага чиқиши керак бўлса, ўша ҳодисалар юзага чиққан кишилами қидиришга ёки бирон кишида, баъзан психологнинг ўзида шу ҳодисаламинг юзага чиқишини кутиб туришга тўғри келади. Эксперимент методидан фойдаланганда 19 бу ўнғайсизлик ва қийинчиликлар барҳам топади ёки камаяди. Психологияда экспериментнинг икки тури: лаборатория эксперименти ва табиий эксперимент тафовут қилинади. Лаборатория эксперименти.
Шундай бўлгач, одам психикаси ҳақидаги фан фақат психологламинг ўз психологиясига айланиб кетади. Бундай психология маданий тараққиёт жиҳатидан юксак даражада турган, ўз ихтисосига кўра ўзини-ўзи кузата оладиган ва ўзини-ўзи муҳокама қила оладиган кишилар психикаси ҳақидагина билим беради. Аммо маданий тараққиётнинг пастроқ босқичида турган кишилар психикаси ҳақидаги таълимот ҳам, болалар психикаси ҳақидаги таълимот ҳам психологияга қўшилиши керак. Маданий тараққиётнинг пастроқ босқичида турган кишилар ва болалар эса фан нуқтайи назаридан ўз-ўзини кузата олмасИиги табиий. Демак, ўз-ўзини кузатиш йўли билан одам психик тараққиётининг турли босқичлари ҳақида билим олиб бўлмайди. Ниҳоят, ўз-ўзини кузатиш методининг яна бир катта камчилиги шуки, бу йўл билан олинган маълумотлар психик ҳаёт ҳодисаларини турли йўсинда бир томонлама, субъектив талқин қилишига олиб кеИиши мумкин. Масалан, одамнинг характерини текшираётган психологнинг ўзи эгоист бўлса, ўзўзини кузатиш натижаларидан, эгоизм - ҳар қандай характеминг муҳим белгисидир, деб хулоса чиқариши мумкин. Дунёда сахий, олийжаноб характерли кишилар борлигини бундай психолог фақат ўз-ўзини кузатиш йўли билан била олмайди. Зоҳиран кўринадиган нарса бу ерда Ҳақиқат бўлиб туюИиши, якка ҳодиса умумий ҳодиса бўЖиб туюлиши мумкин. Ҳолбуки, ҳар қандай илмий билим объектив ва чин билим бўлиши керак. Ўз-ўзини кузатиш йўИи билан субъектив равишда кўнгилдан кечадиган фактлами аниқлаш, тасвирлаш мумкин, аммо уларни ҳар томонлама тушунтириш мумкин эмас. Психик ҳодисани тушунтириш - унинг сабабини, нерв-физиологик асосини топиш ва одам яшайдиган ижтимоий шароит билан боғланганлигини аниқлаш демакдир, буламинг ҳаммаси эса ўзўзини кузатиш доирасидан ташқаридадир. Фаннинг вазифаси фактларни тасвир этишдангина иборат эмас, балки асосан шу фактларни тушунтириш, уларнинг қонуниятларини кашф этишдан иборат. Объектив методдан фойдалангандагина бунга эришиш мумкин. Аммо, ўз-ўзини кузатиш методининг юқорида айтилган камчиИиклари бу методни психологияда кераксиз, ғайриилмий метод деб бутунлай рад этишга асос бўлмаслиги керак, албатта. Бу камчилик ва қийинчиликларнинг ҳаммаси ҳам ўз-ўзини кузатишда учраши мумкин, лекин улар ҳамиша, ўз-ўзини кузатишнинг.,.т:9Ж1аЙида бўлавермайди. Аwало, одам ўз-ўзини кузатиш объекти бўлолмайди, деган даъвони асоссиз деб билиш керак. Одам онги тараққий этган бўлса, маълум психик жараёнларни бараварига бошдан кечириши ҳам, кузатиши ҳам мумкин, одамнинг хусусияти ҳам шундан иборат. Одам кузатиш билангина чекланиб қолмай, психик жараёнларга таъсир ўтказиши, турли психик жараёнларни юзага чиқариши, ўзгартириши, кучайтириши ва тўхтатиши мумкин. Бу ҳар кимга яхши маълум бўлган фактдир. Ҳар қандай ишда учрайдиган қийинчиликлар каби ўз-ўзини кузатишда учрайдиган қийинчиликлар ҳам ҳамиша бартараф қилиб бўлмайдиган қийинчиликлар эмас, албатта. Кучли эмоционал ҳолатлардагина ўз-ўзини кузатиш мумкин бўлмай қолиши мумкин. Бундан ташқари, психик ҳаёт ҳодисаларини дастлаб бош дан кечириш пайтидагина ўрганиш шарт эмас, уларни эсга тушириб, кўнгилдан кечириш ҳам мумкин. КЎпинча ҳозир бошдан кечаётган ҳодисалар эмас, балки илгариги ҳодисалар ўзўзини кузатиш объекти бўлади. Бўлиб ўтган ҳодисалар дастлабки пайтдагидай тўла ва равшан гавдаланмайди, албатта. Узил-кесил хулоса чиқарганда буни ҳисобга олиш шарт. Ўз-ўзини кузатиш методини илмий асосда татбиқ этмоқ учун махсус тайёргарлик керак, албатта. Илмий тадқиқотлардан биронтасини ҳам махсус тайёргарликсиз олиб бориш умуман мумкин эмас. Психология ўз-ўзини кузатиш методидан ягона метод сифатида фойдаланса ва психик ҳаётнинг субъектив ҳодисалари уларнинг ташқи ифадаларидан, уларга асос бўладиган нерв-физиологик жараёнлардан алоҳида, одамнинг фаолиятидан алоҳида кўздан кечириладиган бўлса, фақат шундагина ўз-ўзини кузатиш метод ида бир томонлама хулоса чиқариш ва субъективизм рўй бериши мумкин.
Лаборатория экспериментининг моҳияти шундаки, текширувчи киши текшириладиган психик ҳодисани қачон керак бўлса ўша вақтда атайлаб вужудга келтиради. Бунда текширилаётган психик ҳодиса табиий шароитда биргаликда содир бўладиган бошқа психик ҳодисалар комплексидан ажратиб олиниши мумкин.
Хулоса
Эксперимент методи Кузатиш методининг ижобий томони шундаки, бу метод ёрдами биИан психик ҳаёт фактлари уларнинг табиий суръатда рўй беришида, боришида ва ўзгаришида олиб ўрганилади, яъни Ҳақиқатда, кишиламинг кундалик турмушида қандай рўй берса, ўшандай ҳолида текширилади. Аммо бу методдан фойдаланганда баъзи бир ўнғайсизлик ва қийинчиликлами учратишга тўғри келади, масалан, бу ерда тадқиқотчи психологнинг текшириши учун қайси психик ҳодисаламинг юзага чиқиши керак бўлса, ўша ҳодисалар юзага чиққан кишилами қидиришга ёки бирон кишида, баъзан психологнинг ўзида шу ҳодисаламинг юзага чиқишини кутиб туришга тўғри келади. Эксперимент методидан фойдаланганда 19 бу ўнғайсизлик ва қийинчиликлар барҳам топади ёки камаяди. Психологияда экспериментнинг икки тури: лаборатория эксперименти ва табиий эксперимент тафовут қилинади. Лаборатория эксперименти. Лаборатория экспериментининг моҳияти шундаки, текширувчи киши текшириладиган психик ҳодисани қачон керак бўлса ўша вақтда атайлаб вужудга келтиради. Бунда текширилаётган психик ҳодиса табиий шароитда биргаликда содир бўладиган бошқа психик ҳодисалар комплексидан ажратиб олиниши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Беар, М.Ф., Cоннорс, Б. и Парадисо, М. (2008) Неуросcиенcэ: мияни ўрганиш (3-нашр) Барcэлона: Wолтерс Клуwэр.
2. Карлсон, Н.Р. (2014) Хулқ-атвор физиологияси (11 нашр) Мадрид: Пеарсон Эдуcатион.
3. Cаcиоппо, Жон; Тассинарй, Луи; Бернтсон, Гари (2007). «25».Психофизиология қўлланмаси (3-нашр). Кембриж университети матбуоти. пп. 581–607.
4. Глинн, Лаура; Кристенфелд, Николай; Герин, Уилям (2002). «Реактивликни тиклашда нурланишнинг ўрни; Ҳиссий ҳолатларнинг юрак-қон томир оқибатлари ».Психосоматик тиббиёт. 64 (5): 714–726.
5. Пурвес, Д., Аугустине, ГЖ, Фитзпатриcк, Д., Ҳалл, ВC, Ламантиа, А-С. Мcнамара, Ж.О. Мен Уилямс, С.М. (2006) Неуросcиенcэ (3-нашр) Мадрид: Таҳририят Медиcа Панамериcана.