Mavzu: pul oqimilari tahlili. Reja: kirish asosiy qism pul oqimlari to’g’risidagi hisobot tahlilining maqsadi vazifalari va axborot manbaalari

3. Pul oqimlari tahlilining to’g’ri va egri uslubi.
To‘g‘ri usulda tahlilning metodologik asoslari.
To‘g‘ri usul – xo‘jalik faoliyatidan pul mablag‘lari harakatini ijobiy va salbiy farqlanishlarini aniqlashning kassa usulida hisob-kitob qilinishidir⁷².
Pul mablag‘larini to‘g‘ri usulda tahlil etishning metodologik asosi balans usuli hisoblanadi. Uning mazmunini quyidagilar tashkil etadi:

• 
  pul qiymatliklarining davriy qiymatini hisobga olmaslik
  
• 
  pul mablag‘larini qoldiq qismini aniqlash quyidagi tenglikka
  

teng:
Bu yerda:


PM_db + PM_k - PM_ch = PM_do

PM_db, PM_do – pul mablag‘larining davr boshi va oxiriga qoldig‘i; PM_k – pul mablag‘lari kirimi;
PM_ch – pul mablag‘lari chiqimi.
-jadval
Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobot qatorlari

Ko‘rsatkichlar	Kod
Pul mablag‘larining davr boshiga qoldig‘i	010
Asosiy (joriy) faoliyatdan pul mablag‘larining harakati
Xaridor va buyurtmachilardan olingan pul mablag‘lari	120
Boshqa kirimlar	130
Mahsulot (ish, xizmat)larni, xomashyo va boshqa aylanma aktivlarni olib kelishga yo‘naltirilgan pul mablag‘lari	150
Ish haqiga	160
Dividendlar, foizlar to‘loviga	170
Soliqlar va turli yig‘imlarga	180
Boshqa xarajatlarga	190
Asosiy (joriy) faoliyatdan pul mablag‘larining sof kirimi	020
Investitsion faoliyatdan pul mablag‘larining kirimi
Asosiy vositalar va boshqa oborotdan tashqari aktivlarni sotib olishdan tushumlar	210
Olingan foizlar	240
Asosiy vositalar olib kelishga, moddiy va nomoddiy aktivlarga daromadli qo‘yilmalar	290

Qimmatli qog‘ozlar va boshqa moliyaviy qo‘yilmalarni olish	300
Boshqa korxonalarga berilgan qarzlar	310
Investitsion faoliyatdan sof pul mablag‘larining harakati	340
Moliyaviy faoliyatdan pul mablag‘larini harakati
Boshqa korxonalardan olingan qarz va kreditlar	420
Qarz va kreditlarni qoplash (foiz to‘lovisiz)	430
Moliyaviy faoliyatdan sof pul mablag‘lari harakati	040
Pul va pul ekvivalentlarining sof o‘sishi (kamayishi)	050
Pul mablag‘larining davr oxiriga qoldig‘i	060

Pul oqimini asosiy faoliyat bo‘yicha ijobiy natijasi moliyaviy
salohiyatning yaxshiligini ifoda etadi


Faoliyat turlari bo‘yicha pul oqimi

№		Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yilning shu davrida			Hisobot davrida			O‘zgarishi (+,-)			O‘sish daraja si, %
			Sum ma, ming so‘m	Salmo g‘i, %	Sum ma, ming so‘m		Salmo g‘i, %	Sum ma, ming so‘m		Salmo g‘i, %
1		Davr boshiga pul mablag‘lari qoldig‘i	124.5	-	171.9		-
2		Pul mablag‘larining jami kirimi:	4 828.0	100	6 280.0		100	1 452		-	130.0
		Shu jumladan faoliyat turlari bo‘yicha: -asosiy faoliyatdan	3 062.0	63.4	4 821.0		76.7	1 759.0		13.3	157.4
		-investitsion	1 260.0	26.0	889.0		14.2	-370		-11.8	175.6
		-moliyaviy	506.0	10.6	570		9.1	64		-1.6	112.6
3		Pul mablag‘larining jami chiqimi	4 780.7	100	5 983.0		100	-		-	125.1
		Shu jumladan faoliyat turlari	2 180.4	45.6	3 168.0		52.9	987.6		9.2	145.3
		bo‘yicha: -asosiy faoliyatdan
		-investitsion	1 767.2	37.0	2 256.0		37.7	488.8		-2.3			127.6
		-moliyaviy	833.1	17.4	559.0		9.4	274.1		-8.9			67.1
	4	Davr oxiriga pul mablag‘lari qoldig‘i	171.9	-	468.9		-	297.0					273.6

Korxonada pul oqimini tahlilidan shuni qayd etish lozimki, joriy davrda pul oqimining davr boshiga qoldigi 171.6 ming so‘mni, pul mablag‘lari kirimi (operatsion, investitsion, moliyaviy faoliyatdan) 6 280 ming so‘mni, pul mablag‘lari chiqimi 5 983.3 ming so‘mni tashkil etgan. Pul mablag‘larining davr oxiriga qoldig‘i 468.9 ming so‘mni tashkil etgan. Pul mablag‘lari kirimi va chiqimida asosiy ulushni asosiy faoliyatdan daromad va xarajatlar, investitsion faoliyatdan xarajatlar tashkil etgan.

To‘g‘ri usulda tahlil etishning imkoniyatlari. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi ma’lumotlar asosida pul mablag‘larining kirimi va chiqimini hisoblashni nazarda tutadi. Ya’ni, joriy manbasi buxgalteriya hisobining schyotlar rejasidagi axborotlar hisoblanadi. Pul mablag‘lari schyotidagi debet va kredit aylanmalari hajmi tahlilning zaruriy manbasi hisoblanadi.
Barcha schyotlar bo‘yicha debet va kredit aylanmalari hajmi faoliyat turlari bo‘yicha qayta tarkiblanadi.
To‘g‘ri usulda pul mablag‘larini tahlil etish quyidagi savollarga aniq javob topish imkonini beradi⁷³:

• 
  joriy faoliyatdan keladigan pul mablag‘larini faoliyat uzluksizligini va rejalashtirilgan investitsion faoliyatni ta’minlashga yetarlimi yoki yetishmasligini baholash;
  
• 
  moliyaviy faoliyatdan keladigan pul mablag‘larining balanslangan sifatiga erishish uchun qancha mablag‘;
  
• 
  asosiy, investitsion va moliyaviy faoliyatdan xarajatlar va ularning kelish manbalarini korxona bo‘yicha jamlangan holda baholash;
  
• 
  pul mablag‘lari kirimi va chiqimining ularning davr oxiriga qoldiq summalariga qay darajada ta’sir etishini baholash;
  
• 
  faoliyat turlari bo‘yicha pul mablag‘lari tarkibiga, har bitta faoliyat turi bo‘yicha sof pul mablag‘lari sof kirimi (chiqimi)ni baholashga imkon beradi.
  

Joriy faoliyatdan sof pul mablag‘lari kirimi (chiqimi) ijobiy va salbiy holatlari kuzatiladi.
Ijobiy holat – korxona faoliyatining va kelgusidagi rivojlanish strategiyasining o‘z mablag‘lari hisobiga to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligidan dalolat beradi. Investitsion faoliyatdan pul mablag‘larining salbiy holati uzoq muddatli aktivlarga investitsiya kiritish holatlarida kuzatiladi. Bu holat samaradorligi va natijaviyligida strategik qarorlar to‘g‘ri belgilangan bo‘lsa, joriy davr bo‘yicha xarajatlarni ko‘paytiradi va kelgusi davrlar bo‘yicha pul tushumlarining oshishiga olib keluvchi holat sifatida baholanadi. Moliyaviy faoliyatdan pul mablag‘larining sof harakatida ijobiy holat korxonaning kengaytirilgan faoliyatini tashqi manbalar hisobiga moliyalashtirilayotganligini bildiradi. Yuqoridagilarning aksi salbiy holatni ifoda etadi.
Pul mablag‘larini egri usuldagi tahlili. Egri usulda pul mablag‘larini tahlil etishning axborot ta’minoti sifatida buxgalteriya balansi, metodologiya asosi tahlilning balans usuli hisoblanadi.
Mazkur usulda pul mablag‘larining kirimida balans passivi moddalarining o‘sishi va aktiv moddalarning kamayishi, pul mablag‘lari chiqimida balans aktiv moddalarining ko‘payishi va passiv moddalarining kamayishini xarakterlaydi.
Pul mablag‘lari ko‘payishida asosiy manba joriy davr foydasi va amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi.
Umumiy ko‘rinishda pul mablag‘lari harakatini, hisob-kitobini quyidagi formula asosida topish mumkin
SPX = SF + AA - (ΔA + AA) + (ΔP - SF)
Bunda:
SF – joriy davr sof foydasi;
AA – amortizatsiya ajratmalari; ΔA – aktivlarning o‘zgarishi; ΔP – passivlarning o‘zgarishi.

1. 
   Joriy faoliyatdan pul mablag‘larining sof harakati hisob-kitobi:
   

PMj.f. = SF+ AA - ΔZ - ΔDM + (ΔKjamg‘. -SF) + ΔKM
Bunda:
ΔZ – zaxiralarning o‘sishi;
ΔDM – debitorlik majburiyatlarining o‘sishi;
ΔKM – kreditorlik majburiyatlarining o‘sishi
(ΔKjam. - SF) – jamg‘arilgan kapitalning o‘sishi (taqsimlanmagan foyda va rezerv kapitalining) joriy davr foydasidan farqi (farq – joriy davrda ishlatilgan foyda summasi)ni xarakterlaydi.
Joriy faoliyatdan sof pul mablag‘lari harakati:
“+” sof foyda summasi amaortizatsiya, kirimga olingan schyotlardagi kamayish, kelgusi davr xarajatlarining o‘sishi, nomoddiy aktivlarni sotishdan zararlar, soliqlar bo‘yicha majburiyatlarning ortishi qo‘shiladi.
“-” qimmatli qog‘ozlarni sotishdan tushumlar, avans to‘lovlari ortishi, TMZ o‘sishi, to‘lovga qabul qilingan schyotlarning kamayishi, majburiyatlarning kamayishi, bank kreditlarining kamayishi.

2. 
   Investitsion faoliyatdan sof pul mablag‘lari harakati hisob-kitobi: