Mavzu: Pul sektorida beqarorlik omillari Reja

Pul aylanish tezligi
Jadval 4. Pul aylanish tezligi

	2016	2015	2014	2013	2012	2011	2010	2009	2008
GDP	4949,10	4394,20	4850,90	5155,30	6203,4	6157,9	5700,80	5231,50	5037,20
M2	938,62	907,13	874,83	845,97	816,52	796,61	775,39	754,49	734,6
GDP/M2	5,27	4,84	5,54	6,09	7,59	7,73	7,35	6,93	6,85

Manba: https://knoema.ru/atlas/Япония/topics/Экономика/Национальные-счета-Валовой-внутренний-продукт/ВВП
Yuqoridagi ko’rsatgich Yaponiyaning pul aylanish tezligini ko’rsatib beradi. Bunda ko’rsatgichlar qilib YaIM va M2 miqdorlari olingan. Bizga ma’lumki, Yaponiya ushbu yillar davomida YaIMning yuqori ko’rsatgichlarini qayd etgan. Shu bilan birgalikda M2 pul miqdori ham yuqoriligi ma’lum. Shunday ekan Ushbu ikki ko’rsatgichning nisbati ham turlicha bo’lishi mumkin. 2008-yilda bu ko’rsatgich 6,85 ga teng bo’lgan bo’lsa 2016-yilga kelib 5,27 ga teng bo’lgan. Har ikkala ko’rsatgich miqdorlariga qaraydigan bo’lsak, ular o’sish darajalarini ko’rsatgan, ammo M2 miqdori YaIM miqdoria nispatan yuqoriroq darajada o’sganligi sababli bu nisbat darajasi pasayganini ko’rishimiz mumkin. Bu esa mamlakatda pul muomilasi oshganidan dalolat beradi.
Pul massasi oshishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
Jadval 5. Asosiy pul massasi omillari dinamikasi

	2016	2015	2014	2013	2012	2011	2010
NFA	94 435 766	97 649 218	105 572 123	113 389 145	94 124 943	86 265 443	80 485 220
NFA o'zgarishi	-3,29%	-7,50%	-7,30%	20,99%	9,12%	7,18%	6,09%
NDC	1,422,824,342	1,346,094,482	1,303,956,917	1,249,701,583	1,199,410,750	1,159,388,382	1,152,391,477
NDC o'zgarishi	5.70 %	3.23 %	4.34 %	4.19 %	3.45 %	0.61 %	0.76 %
GDP MLN $	4 949 273	4 394 977	4 850 413	5 155 717	6 203 213	6 157 459	5 700 098
NDC/GDP	2.84 %	-0.79 %	6.54 %	5.65 %	6.22 %	8.04 %	6.44 %

Manba: https://knoema.com/atlas/Japan/topics/Economy/Financial-Sector-Assets/Claims-on-central-government-percent-of-GDP
Yuqoridagi jadvalda Yaponiyaning bir nechta ko’rsatgichlari keltirilgan. Ushbu ko’rsatgichlar Yaponiyaning NFA, NDC va YaIM lardan iborat. Jadvaldan ushbu barcha ko’rsatgichlarning bir-biriga bog’liqligini ko’rishimiz mumkin. Bu ko’rsatgichlarning 2010-2016-yillar oralig’idagi o’zgarishiga qaraydigan bo’lsak, NFA ko’rsatgichining yillar mobaynida yuqorilab 2013-yilda uning o’sish miqdori 21%ga teng bo’lgan bo’lsa, keying yillarda pasaya boshlagan. Shu bilan birgalikda NDC miqdori esa yillar mobaynida stabil ravishda o’sib kelgan. Uning 2016-yilda o’sish darajasi 5,7% ni tashkil qilgan. NDCning YaIM ga nisbati esa turli dajarada osib kelgan bo’lsa 2015-yilda 0,79% ga pasayishi kuzatilgan. Bu NDC o’sish miqdorining past darajada bo’lgani bilan bog’liqdir.
Pul massasi va valyuta kursi dinamikasi


Jadval 6. Yaponiyaning pul massasi va valyuta kursi dinamikasi

	2016	2015	2014	2013	2012	2011	2010	2009	2008
M2 o'zgarishi	1,57%	2,09%	2,71%	2,77%	2,74%	2,50%	3,61%	3,41%	3,69%
ER o'zgarishi	-10,12%	14,25%	8,55%	22,31%	-0,02%	-9,08%	-6,19%	-9,47%	-12,22%

Manba: https://knoema.ru/atlas/Япония/topics/Экономика/Финансовый-сектор-Обменные-курсы/Обменный-курс
Yuqoridagi jadval Yaponiyaning M2 va ER ko’rsatgichlari o’zgarishini ko’rsatib beradi. Bu ko’rsatgichlar bir biriga bog’liq hisoblanib, birining o’zgarishi ikkinchisiga albatta ta’sir qiladi. 2008-yil misolidan ko’rsak M2 o’sishi 3,69% ga teng bo’lgan va ER o’zgarishi -12,2% ni ko’rsatgan. Albatta ER yuqori tempda o’sgan va yuqori darajaga ko’tarilgan. Ushbu ko’rsatgich 2016-yilga kelib esa mos ravishda 1,57% va 10,12% ni tashkil qilgan. Bu orada eng kam o’zgarish 2012-yilda kuzatilgan.
Diagramma 3. Pul massasi va valyuta kursi dinamikasi

Manba: https://knoema.ru/atlas/Япония/topics/Экономика/Финансовый-сектор-Обменные-курсы/Обменный-курс
Yuqoridagi grafikda esa Yaponiyaning valyuta kursi va pul massasining umumiy grafigini ko'rishimiz mumkin. Yuqoridagi jadval tahlilida ko’rilganidek, grafikdan ushbu ko’rsatgichlarning turli darajada o’zgarganini ko’rishimiz mumkin. 2016-yilda bu ko’rsatgichlar miqdori turlicha o’zgargan. 2008-2011 yillar oralig’ida esa valyuta kursi o’zgarishi manfiy miqdorda bo’lgan. Ammo pul massasi o’zgarishi stabil ravishda musbat ko’rsatgichda bo’lgan. Bu esa Valyuta kursining o’zgarishi pul massasining o’zgarishiga juda kata kta’sir ko’rsatmaganidan dalolat beradi.


3.Pul aylanishi va uning mohiyati.
Naqd pullarni muomalaga chiqarish va muomaladan olish tartibi.
Naqd pul aylanmasi – bu naqd pullarning doiraviy aylanishining doimiy ravishda takrorlanishidir.
Naqd pul aylanmasi bu pul mablag‘larining naqd ko‘rinishidagi aylanmasidir. Taraqqiy etgan mamlakatlarda naqdsiz pul aylanmalarini yuksak darajada rivojlanganligi, naqd pullarga bo‘lgan talabni keskin pasayishiga olib keldi. AQSH va YAponiyada plastik kartochkalarga asoslangan to‘lovlar rivojlangan. Evropada plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to‘lovlar rivojlangan.
Naqd pullar aylanishining amal qilishiga doir quyidagicha asosiy tamoyillar ajratib ko‘rsatiladi:
moliya muassasalari-emitentlarning mavjudligi;
bozor qatnashchilarining mablag‘larni sarflash yuzasidan iqtisodiy erkinligi;
ta’sis etilgan milliy pul birligining amal qilishi;
nazorat qiluvchi organlar oldida tushumlar va xarajatlar hajmlari uchun hisobotchilikni amalga oshirish mumkinligi pul mablag‘lariga egalik qilishning legitimligi.
To‘lovlar ma’lum ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Xalqaro amaliyotda pullik to‘lovlarni amalga oshirishning 2 xil ketma-ketligi mavjud:
1.Kalendar ketmaketlik.
2.Maqsadli ketmaketlik.
Kalendar ketma – ketlikda qaysi qarzdorlik oldin paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha to‘lanadi. Bu ketma-ketlik taraqqiy etgan mamlakatlarda qo‘llaniladi.
Maqsadli ketma-ketlikda to‘lovlar oldindan belgilangan maqsadlarga qarab to‘lanadi. Bu ketma-ketlik rivojlanayotgan davlatlarda, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida qo‘llaniladi.
Har qanday pullik to‘lovlar pul aylanmasida ishtirok etuvchi subektlarining joriy hisob raqamlaridagi pul mablag‘lari hisobiga to‘lanadi. Joriy hisob raqamlar AQSH bank amaliyotida transaksion depozit hisob raqanlari, Germaniyada jiro hisob raqamlari, Rossiyada “depoziti do vostrebovanie” deyiladi. Fransiyada joriy hisob raqami deyiladi, O‘zbekistonda talab qilib olinadigan depozit hisob raqamlari deyiladi.
Har qanday pullik to‘lovlar pul aylanmada ishtirok etuvchi subektlarning
Naqd pul aylanmasi muomalaga 2 kanal orqali chiqadi:
1. Markaziy Bankning zaxira vakillik tizimi (Tijorat banklarining buyurtmalari asosida). Tijorat banklarida naqd pulga bo‘lgan qo‘shimcha talab yuzaga kelganda ular bu talabni qondirish uchun markaziy bankga naqd pul olish uchun buyurtma beradilar. Markaziy Bank buyurtma qilingan naqd pulni emissiya qiladi va uni inkassatsiya xizmati orqali tijorat banklariga etkazadi. Emissiya qilingan summaga Markaziy Bank balansining passiv qismidagi “Majburiyatlar moddasi” ko‘payadi. Tijorat bankining Markaziy Bankning balansida ochilgan “Vostro” vakillik hisob raqamining qoldig‘i ana shu summaga kamayadi.
2.Davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtrishda. Markaziy Banklarning tuman va shahar filiallari bo‘lmaydi, shu sababli ular davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshirish maqsadida tijorat banklarining xizmatlaridan foydalanishga majbur bo‘ladilar. Moliya vazirligi byudjet tashkilotlari xarajatlarini naqd pulsiz shaklda moliyalashtrib beradi. Moliyalashtrilgan summaning naqd pul ta’minoti Markaziy bank tomonidan amalga oshirilinadi. Markaziy Bank inkassatsiya xizmati orqali naqd pulni tijorat banklariga etkazib beradi. Etkazib berilgan naqd pulning naqd pulsiz ekvivalienti tijorat bankining hisob raqamidan echib oladi.
Pul aylanmasining tarkibi quyidagi qismlardan tashkil topadi:
Markaziy Bank va tijorat banklari o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi.
Tijorat banklari o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi
Banklar va ularning mijozlari o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi. (barcha naqd pul ko‘rinishidagi pullarini tijorat banklariga topshirishlari shart.Tijorat banklari o‘z mijozlariga naqd pul puldagi xarajatlarini moliyalashtrish uchun naqd pullar beradi: (Ish haqi, mukofot, mehnat ta’tili pullari va boshqalar.)
Tashkilotlar bilan tashkilotalar o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi
Tashkilotlar va ularning xodimlari o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi
Fuqarolar o‘rtasidagi naqd pul aylanmasi.
Hozirgi davrda AQSH, Germaniya, Fransiya, Kanada va Braziliyada muomaladagi naqd pul tendensiyasi kuzatilmoqda. Lekin bu davlatlarda naqd pullarning muomladagi pul massasining salmog‘i yuqori emas:
1.Kanada – 3.6%
2.Braziliya – 3.8%
3.AQSH - 4.9%
4.Fransiya – 8.5%
Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu ko‘rsatkichning salmog‘i ancha yuqoridir. Masalan Rassiyada bu ko‘rsatkich 29% ni tashkil etadi. Naqd pul aylanmasi bir qator kamchuiliklarga ega:
Naqd pullarni emissiya qilish tashish va saqlash katta xarajatni talab etadi. Markaziy banklar emissiya xarajatini kamaytrish uchun kupyuralarning nominalini yiriklashtirishga majbur bo‘ladilar.
Naqd pullarni olib yurish xavflidir.
Naqd pullar bilan hisob kitob qilish soliq to‘lashdan qochish imkonini beradi.
Naqd pul aylanamsi terrorizmni moliyalashtrish bilan bog‘liq
Naqd pullar va inflyasiya o‘rtasida bevosita aloqadorlik mavjud.
Naqd pul aylanmasini tashkil qilish quyidagi prinsiplar asosida amalga oshiriladi:
1. Naqd pul aylanmasini tashkil qilish va tartibga solishni me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi. Masalan, Markaziy bankning kassa operatsiyalarini amalga oshirish to‘g‘risidagi yo‘riqnomasi muhim meyoriy hujjat bo‘lib hisoblanadi.
2. Barcha korxonalar va tashkilotlar o‘zlarining naqd puldagi mablag‘larini tijorat banklarida saqlashlari shart.
3. Korxonalar va tashkilotlarga kassada kichik miqdorda naqd pul saqlab turishga ruxsat etiladi. Buning uchun ularning kassasiga tijorat banklari tomonidan limit belgilanadi. Bu limit ko‘zda tutilmagan xarajatlar uchun ajratiladi.
4. Naqd pullardan maqsadli foydalanish prinsiplari
Banklardan korxonalar naqd pullarni pul cheklari orqali oladi. Pul chekida nima maqsadda naqd pul olinayotganligi ko‘rsatiladi.
Naqd pullarning darajasiga baho berish uchun, xalqaro amaliyotda, iqtisodiyotda naqd pullarning etarliligi degan ko‘rsatkich qo‘llaniladi:
M0 / YAIM * 100%
M0 – Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan jami naqd pullar
2012-yilning 1-yanvar holatiga:
Germaniyada – 8.9%; Fransiyada – 8.5%;

1.Markaziy bank naqd pul muomalasi bo‘yicha qisqacha sharh e'lon qildi, unda 2020 yilning yanvar-sentabr oylari bo‘yicha ma'lumot keltirilgan.