Мавзу: ривожланиш фалсафаси

Моҳият ва ҳодиса. Инсон кундалик ҳаётида минглаб турли туман ҳодисаларга дуч келади. Масалан, эрталаб уйдан ташқари чиқсангиз, ер сатҳининг хўл бўлганини, дарахтларда майда сув заррачалари ялтираб турганини кўрасиз. Бу ҳодиса бўлиб, унинг моҳияти кечаси ёмғир ёққанлигидир. Бирор жойда қуюқ тутун буралиб чиқаётганини кўрасиз. Бу ҳодиса бўлиб, моҳияти эса ёнғиндир.Ҳодиса моҳиятнинг сезгилар ёрдамида билиш мумкин бўлган юзасида яшовчи белги ва хусусиятларидир. Ҳодисада моҳият яширинган бўлади. Моҳият эса нарса- ҳодисаларнинг мазмунини ташкил этувчи ички, зарурий, барқарор боғланишлар мажмуидир. Масалан, истиқлолнинг моҳияти - миллатнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ғоявий, маданий-маънавий мустақиллигидир. Фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий-демократик давлатнинг моҳияти - халқ иродаси, эркин-эмин сайловларда ва давлатни бошқаришдаги иштирокидир.
Моҳият ва ҳодиса алоқаси шундайки, ҳодиса моҳиятли, моҳият ҳодисалидир. Моҳият ҳодисада ифодаланади. Аммо ҳамма вақтда ҳам ҳодиса ва моҳият бир-бирига мос тушмаслиги мумкин. Ҳодиса юзада яшайди, уни пайқаш осон, моҳият яширин бўлади, шунинг учун уни очиш ва билиш қийин. Ҳодиса моҳиятга қараганда хилма-хил ва ўзгарувчан бўлади. Моҳият турғунроқ, нисбий барқарордир. Аммо у ҳам ўзгариб туради. Масалан, одамнинг кийиниши, ташқи кўриниши унинг моҳиятини ифодаламаслиги, алдаши ҳам мумкин. Шунга қарамай одамнинг моҳияти унинг хатти-ҳаракати, юриши, кийиниши, дўстлар даврасида намоён бўлади. «Сен дўстларингнинг кимлигини айт, мен сенинг кимлигингни айтиб бераман», деган мақол моҳиятнинг ҳодисада намоён бўлишини яққол кўрсатади. Моҳият нарсани нарса, буюмни буюм қилиб турган нарса, моҳият ўзгарса буюм ҳам ўзгаради.Фаннинг вазифаси моҳиятни очишдан иборат. Билим ҳодисани ўрганишдан бошланади, сўнг моҳият билиб олинади. Биринчи тартибдаги моҳиятдан иккинчи тартибдаги моҳият била бориш туфайли билим чуқурлашади. Моҳиятни билиш нарса, жараённинг пайдо бўлиши, ривожланиши сабабини, унинг муҳим ҳусусиятларини билиб олишга ёрдам беради.
Имконият ва воқелик. Имконият юзага чиқмаган воқеликдир. Воқелик юзага чиққан имкониятдир. Воқелик мавжуд ҳодисадир. Имконият мавҳум ёки реал бўлади. Мавҳум имкониятнинг воқеликка айланиши учун шарт-шароит бўлмайди. Кексаларни ёшартириш - ҳозирча мавҳум имкониятдир.Реал имконият зарур шарт-шароитда воқеликка айланади. Бунда одам омили, илм-фаннинг роли ҳам катта. Мустақил республикамиз гуллаб - яшнаши учун реал имкониятга эга. Юртимиз бойликлари, одамлари, фан-техника, истиқлол афзалликлари реал имконият бўлиб, уларни тадбиркорлик билан ишга солинса, келажаги буюк давлат ғояси воқеликка айланади.Республика мустақиллигини мустаҳкамлашда тараққиёт назариясининг аҳамияти беқиёс каттадир. Бунда синергетика таълимотидан ҳамда шарқона фалсафий таълимотлардан фойдаланиш фан ва амалиёт иши муҳим вазифадир.
Ҳозирги замон фалсафаси бир қатор муаммоларга янгича тафаккур андозаси нуқтаи-назардан баҳо бермоқда. Инсон, унинг билими, моҳияти, қадрият, борлиқ каби масалаларга янгича қараш вужудга келмоқда. Шу билан бирга муроса фалсафаси деб юргизилаётган синергетика ҳақидаги қарашлар ҳам катта қизиқиш туғдираётир. Бу тушунча XX асрнинг 70 йилларида илмий таомилга кириб келди. У дастлабки даврда физика, химия, биологияга оид ҳодисалардаги, кейинчалик иқтисодий-техникавий, ижтимоий жараёнлардаги ўз-ўзини ташкил қилиш, ўз-ўзини бошқариш, тартибсизлик каби ҳодисаларнинг умумий йўналиши қонуниятларини ўрганишга қаратилган эди. Бу таълимотни белгиялик физик Илья Пригожин, сўнгра немис физиги Генрих Хакин ва бошқа олимлар яратган. Ҳозирги вақтда унга қизиқиш кучайди. Синергетика ва диалектиканинг муносабати ҳозирги замоннинг энг муҳим муаммоси сифатида майдонга чиқаётир. Фалсафа соҳасида фикр юритаётган олимлар диалектика илмига нисбатан муқобил назариялар яратиш соҳасида иш олиб бормоқдалар. Синергетика фан ва ижтимоий тараққиёт омухтали(синтези)ги натижасида вужудга келди. У янги тафаккур усули сифатида талқин қилинмоқда.
Синергетика диалектиканинг қонунларини тараққиётнинг доимий, универсал қонуни деб қарамайди. Синергетика ҳозирги тамаддун /цивилизация/ тараққиётига хос бош тамойил - узлуксиз /эволюция/, босқичма-босқич ривожланиш /коэволюция/, мувозанатсозлик, беқарорликнинг барқарор сифат касб этиши каби қонунларни шарҳлаб беришга ҳаракат қилади.
Синергетика борлиқни ҳам барқарорлик, ҳам беқарорликнинг ўзаро муштараклигидан иборат, деб қарамоқда. Давлат тизими тартиб қонун устиворлигини талаб қилса, эркин бозор тартибсизлик - нарх-навонинг эркинлашувини тақозо этади. Синергетика эркинлик ва зарурият категорияларига ҳам янгича ёндашади. Шу асосда ''эркин фикрлаш'' деган тушунчани янгича таҳлил қилиш имконини беради. Инсон заруриятни англайди, шу асосда фикр юритади, деган қоидада инсоннинг эркин фикрлашига йўл қўйилмайди. Синергетикада эса, эркинликни маълум қоида ва андозалардан халос бўлиш эркинлиги тарзида ҳам тушунади.
Шундай қилиб фалсафий тафаккурнинг янги усули синергетикага қизиқиш ортиб бормоқда

1¹Фалсафа. Маърузалар матни. Т., 2000, 169-170-б.

2²Файзуллаев О. Диалектик тафаккур маъсули. - Тафаккур, 1998, 2-сон, 12-б.

1¹И.А.Каримов Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т. Ўзбекистон, 2000, 16, 22, 28-б.