Mavzu: rossiya imperiyasi va sovet hukmronligi davrida o‘lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jarayonlar tayanch so‘z va iboralar

O`zbekistonda “madaniy inqilob” va uning oqibatlari: XX asr 20-30 
yillardagi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyat respublika ma’naviy-madaniy hayotida 
ham o`z aksini topdi. SHo`rolarning “madaniy inqilob” tadbiri jamiyatning barcha 
jabhalari qatorida ilm-fan, madaniyat, san’at, maorif, oliy ta’lim sohalarini ham o`z 
izmiga solgan edi. Ta’lim-tarbiyaning o`choqlari bo`lgan milliy maktablarga ham 
bu siyosat o`zining salbiy ta’sirini o`tkazmasdan qolmadi. Sovet hokimiyatning 
dastlabki yillaridanoq an’anaviy ta’lim tizimini yo`q qilish avj oldirildi. 
Mana shunday sharoitda mahalliy ziyolilar zamonaviy milliy oliy ta’lim 
tizimini yaratish, dunyoviy bilimlardan dars bera oladigan o`qituvchilar tayyorlash 
davr talabi ekanligini teran his etib, zamonaviy milliy universitet yaratish ishiga bel 
bog’ladilar. Munavvar Qori Abdurashidxonov tashabbusi bilan Musulmon Xalq 
Universiteti (dorilfununi)ni tashkil etish guruhi saylanadi va 1918 yilning 9 aprelida 
uning hovlisida shu dorilfununining 9 kishidan iborat tashkiliy hay’ati ta’sis etiladi. 
Musulmon Xalq Dorilfununi 1918 yilning 12 mayida Toshkent shahrining eski 
shaharida tantanali ravishda ochildi. Uning 13 ta maktabi 14 maydan ochila 
boshladi, eng oxirgisi esa 17 iyunda tarkib topdi. Ulardan 4 tasi ayollar maktabi edi.
1918 yilning 31 mayida esa, Musulmon Xalq Dorilfununning oliy ta’lim bosqichi - 
Musulmon Dorilmuallimini tashkil etiladi.

---

Kompartiyaning madaniy merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin 
grafikasiga almashtirish haqidagi qarorida ham o`z aksini topdi. Buning sababini 
sho`rolar ”madaniy o`sishda texnik xususiyatga ega to`siqlardan biri bu qoloq 
transkripsiyadir” hamda ”an’anaviy arabcha yozuv faqatgina diniy musulmon 
an’analari nuqtai nazaridangina qimmatlidir” deb uqtirib, arab yozuvining mavqeini 
pasaytirishga 
harakat 
qiladilar. 
SHu 
munosabat 
bilan 
O`zbekiston 
kommunistlarining III-qurultoyi: (1927 yil noyabr) “YAngi lotin alifbosiga yanada 
shiddatliroq yo`l bilan o`tish kerak” deb ta’kidladi va 1929 yilda o`zbek yozuvi lotin 
grafikasiga o`zgartirildi. CHunki, O`rta Osiyoni arablar istilo qilgan VIII asrdan 
boshlab nafaqat diniy kitoblar, balki fanning barcha sohalarida o`n uch asr 
mobaynida yaratilgan yozma madaniyat yodgorliklari, o`lka aholisi amal qilib 
kelgan huquq manbalari ana shu yozuvda yaratilgan edi. SHu sababdan bu mahalliy 
xalqni nafaqat dinidan balki madaniyatidan, o`ziga xos huquqidan ajratib, sovet 
qolipiga majburan solish edi. 
1940 yilda esa lotin grafikasining kirillitsa bilan shoshilinch almashtirilishi, 
O`zbekiston aholisining bilim darajasining o`sishiga, o`zbek tilining rivojiga salbiy 
ta’sir ko`rsatdi.
Sovet hokimiyati yillarida, ayniqsa, 20-yillarda adabiy-madaniy hayot qizg’in 
tus oldi. Jadid adabiyoti asr boshidan 20 yillik rivojlanish tajribasiga tayangan holda 
taraqqiyotning yangi bosqichiga ko`tarilgan, ham shaklan, ham mazmunan 
barkamollik kasb etgan hamda mazmun mohiyatiga ko`ra 20-yillarda yangi bir 
bosqichga ko`tarilib, umumturkiy badiiy tafakkurning zabardast siymolari sifatida 
etirof etilgan Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, CHo`lponni ma’naviyat maydoniga 
chiqardi. 
Oktyabr to`ntarishidan so`ng, respublikamizda bir qancha ilmiy va o`quv 
muassalari tashkil etildi. Xususan, 1918 yilda tashkil etilgan Turkiston Xalq 
Universiteti qoshida bir qancha ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko`rsata 
boshladilar. Tuproqshunoslik va geobotanika, biologiya, zoologiya, pedagogika va 
psixologiya, fizika-matematika, ekologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shular 
jumlasidandir. 
1930 yillarda respublikamiz hamda mintaqada ilm-fan ravnaqiga munosib hissa 
qo`shgan mahallliy millatga mansub olimlar etishib chiqdilar. Ular: T.Qori-Niyoziy, 
T.Sarimsoqov, S.Sirojiddinov, O.Sodiqov, T.Zohidov, U.Oripov, S.Umarov va 
boshqalardir. 
Ilmiy-tadqiqot muassasalari tarmog’i va ilmiy kadrlar sonining jadal o`sishi, 
olimlar oldiga yangi vazifalarning qo`yilishi, ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik 
qilish va ularni muvofiqlashtirib turish ishlarini takomillashtirishni taqozo qildi. 
1932 yilda Fan qo`mitasi ta’sis etilib, 1940 yilda uning negizida Ittifoq FA 
O`zbekiston filiali (O`zFAN) tuzildi. SHu davrdan O`zFAN O`zbekistonning ilmiy-
tadqiqot markaziga aylandi. Uning tarkibiga geologiya, botanika, kimyo, suv 
xo`jaligi muammolari, tarix, til va adabiyot institutlari; tuproqshunoslik, zoologiya, 

---

fizika va matematika sektorlari; Toshkent astronomiya observatoriyasi; iqtisodiy 
tadqiqotlar va kartografiya byurosi kiritildi.
1943 yilda SSSR FA asosida O`zbekiston Fanlar Akademiyasi (O`zFA) 
tashkil etildi, uning birinchi prezidenti etib akademik Toshmuhammad Niyozovich 
Qori-Niyoziy saylandi.
O`zbek matematika atamashunosligi asoschisi, taniqli matematik Toshmu-
hammad Qori Niyoziy zamonaviy o`zbek matematik tafakkurining shakllanishi va 
rivojiga bebaho hissa qo`shgan olimdir. Uning Beruniy mukofotiga sazovor bo`lgan 
uch jildlik “Asosiy matematik analiz kursi” nomli asarining ilmiy qimmati oliy 
matematikadan birinchi o`zbek tilidagi original qo`llanma ekanligidadir. 
O`zbekiston xalqlarining madaniy hayoti tarixiga oid ilmiy ishlar, o`zbek 
matematika va astronomiya ilmlari tarixi, xususan, Ulug’bekning astronomiya 
maktabiga oid asarlar ham Qori Niyoziy qalamiga mansubdir.