Mavzu: Sanoatda titrashdan va shovqin saqlanish Reja

Mavzu: Sanoatda titrashdan va shovqin saqlanish
Reja:
1. Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish.
2. Shovqinga qarshi kurash usullari.
3. Shaxsiy himoya vositalari.
4. Titrashni kamaytirish yo’llari va ultra va infratovushdan himoyalanish.
Turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda kushilib eshitilish shovqin deb ataladi. Tovush fizik xolat sifatida havoda, suvda va boshka tarang muxitdan kelib chiqadigan to’lqinsimon xarakatlardan iboratdir. U tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida xosil bo’ladi va bizning eshitish organimiz tomonidan kabul qilinadi. Shovqin kasbiy kasallikka olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib, miyada ogrik turgizadi va kulok shangib asab sistemasiga xam yomon ta’sir kiladi. Ayniksa fikrni tuplab, akliy ish bilan shugullanishiga imkon bermaydi, bo’tun dikkat-e’tiborni berib ishlash lozim bulsa, ish kobiliyatini (10-60% ga) pasaytirib yuborishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta’sir qilishi asab sistemasini ishdan chiqishga olib kelishi mumkin. Ayniksa kattik va kuchli tovushlar, shunigdek tuxtovsiz ravishda bir xilda chikib turadigan tovushlar odamga yomon ta’sir kiladi. Shovqin ta’srida turli a’zorlar va sistemalarning, masalan xazm qilish (oshkozon shirasi sekretsiyasining uzgarishi), kon aylanishi (kon bosimning ko’tarilishi) va shunga uxshashlarning normal faoliyati buziladi. Shovqin kelib chiqishi bo’yicha asosan uch xil bo’ladi: 1. Sanoat shovqin. 2. Transport shovqini. 3. Maishiy shovqinlar. Shu bilan birga gaz va suyukliklarning xarakati natijasida xam shovqin chiqishi mumkin. Bunday shovqinlar aerodinamik shovqinlar deb ataladi. To’qimachilik sanoati korxonalari xam bundan mustasno emasdir. Shovqin darajasi yukori bo’lgan sexlarda ishlovchi ishchilarda kasbiy kasallik “shovqin kasalligi” uchrab turadi. Shu bilan birga ayrim ish joylarining surunkali titrashni natijasida “vibratsion kasalik” xam uchrab turadi. Shovqin, titrash va ultra-infratovush kattik jism, gaz hamda suyuklik moddiy qismlarning mexaniq tabranishlaridir. Ruxsat etilgan chekli sanitariya talablaridan ortik bo’lgan ishlab chiqarish shovqinlari, titrashlari va ultra-infratovushlari muntazam ravishda ta’sir etganda odam organizmiga zararli ta’sir qilib, keyinchalik ogir kasbiy kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Sukunatni buzadigan yoki foydali tovushni eshitishga xalakit beradigan xar kanday tovush shovqin deb ataladi. Kuchli, keskin va uzoq davom etadigan shovqinlar odamning axvoliga yomon ta’sir kiladi, tez charchatadi, asab va yurak-tomir sistemasi ishini buzadi. Pilla pishitish fabrikalarida baland shovqin texnologik uskunalar sistemasidagi barabanli MSH-3, M-170 SHL, M-210-SHL, TKM-8, TK-2, TK-136-SHL, KE2-145- SHL, KE-175-SHL, DM-3, MG-2 kalibrlash mashinalari, dvigatellari va konditsioner ishlayotganida yuzaga keladi. Xavfsizlikning umumiy talablari, “GOST 12.1.003-88 MXSM”. Shovqindan himoyalash vositalari va usullariga barcha shovqinlar mexaniq aerodinamik elektromagnit, gidrodinamik, havo va tuzilishdagi shovqinlarga ajratiladi. Eshitish infratovush bilan ogrikning boshlanishi urtasidagi oralik bulib, u taxminan 140 dB ni tashkil etadi ( rasm). Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexaniq tebranishidir. Bu tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarkalib kishi kulogiga borib yetadi va kulok pardasini bosadi, natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin ma’lum kuchga ega bo’lishi kerak. Bu kuch esa tovush to’lqining paskalda (Pa) uchlanadigan bosimi bilan belgilanadi. Kishi kulogi tovush bosimining 2x10 -5 dan 2x10 2 Pa gacha bo’lgan diapazonini kabul kila oladi. Pastki chegara ya’ni (R 0 =2x10 -5 Pa) kishi kulogi ilgay oladigan minimal tovush bosimi - eshitish chegarasi deb ataladi. Yukorigi chegara, ya’ni (R max =2x10 2 Pa), kishi kulogi ogrik sezguncha chiday oladigan maksimal tovush bosimi -ogrik chegarasi deb ataladi. Ogrik chegarasidan yukorida kuloklardan kon sizib chiqishi va kulok pardasining yirtilishi xollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining uzaro suxbati odatda 0,1 Pa bosimda kechadi. Chastotalari bo’yicha kishi kulogi 20 dan 20000 Gers oraligidagi tovushlarni kabul kiladi. Bu kichik va urta yoshdagi odamlarga xos. Kishi kariganda esa yukorigi chegara 15000 Gs larga tushib koladi, shuning uchun kupchilik kishilar kariganda yomon eshitadigan bulib koladi. Kishi kulogi ayniksa 37,5-9600 Gs oraligidagi diapazonini yaxshi kabul kiladi. 20 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta chastotali tovushlar infratovush va ultratovush deyiladi. Bu olastlardagi tovushlarni kishi kulogi eshita olmaydi. Kishi kulogining eshitish kobiliyatini tovush bosimining absolyo’t uzgarishi bo’yicha emas, balki uning nisbiy uzgarishi bo’yicha olish kabul kilingan. Tovush bosimning bunday nisbiy uzgarishi shovqin kuchining boshlangich darajasi (nulevoy uroven) deb ataladi va etalon sifatida kabul kilingan. Boshlagich darajada (etalon) qilib tebranish chastotasi 1000 Gs, tovush bosimi 2x10 -5 Pa kabul kilingan. Bu eshitish kobiliyati normal bo’lgan kishilardagi eshitish chegarasi bilan mos keladi. Bu chastotasi 2000 Gs bo’lganda tovush kuvvati 10 -12 Vt/m 2 mos keladi. Shovqin kuchini ulchash uchun logarifmik shkala kabul kilingan, xar bir keyingi pogona, oldingi pogonadan un marta kattadir. Shovqinlarning bunday nisbati shartli ravishda bel (B) atalib, kuyidagi formula bilan ifodalanadi: Б J J l  lg 0 (5.1) bu yerda J j - tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J 0 - tovush bosimining etalon kiymati, 2x10 -5 Pa. Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan, ya’ni asos qilib olinganigdan 10 marta katta bulsa, J j /J 0 =10. Bunda shovqin 1 B ga katta deb olinadi, chunki 1g10=1. Agar J j /J 0 =100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g 100=2 va xokazo. Bel ancha katta kiymat. Odamning kulogi odatda tovush kuchi uzgarishning 0,1B ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining ulchov birligi qilib amaliyotda Belning undan bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul kilingan. Eshtishning yukorigi maksimal chegarasi 13 B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori shovqinlarda kulokda ogrik paydo bo’ladi. Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi: past chastotali-350 Gs gacha; urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha;
yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri bo’yicha yukori chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi. Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli) va ta’sir qilish vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi. Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar bir urta geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l kuysa bo’ladigan meyori belgilangan. Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta kiymatga teng bo’lgan intervalidir, ya’ni f юко и f пастки р  2 (5.2) Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning kuyidagi oktava chiziklari kabul kilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs. Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha aniqlanadi: f f юко и f пастки   р (5.3) Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup tovush chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal turlariga ulinadi. Tonal shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan, ventilyatorlardan ajralib chikayotgan shovqin. Tonal shovqin keng polosali shovqinga nisbatan kishi organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi 003-76 bo’yicha ishlab chiqarish korxonalarining domiy ish joylarida va korxonalar xududida shovqining kuyidagicha yo’l kuysa bo’ladigan darajali kabul kilingan. To’qimachilik sanoati korxonalarida shovqinni umumiy darajasiga karab chamlab baxolash mumkin. Buning uchun shovqin ulchash asbobining A shkalasidan foydalaniladi va bu dBA da ulchanadigan standartlashtirilgan va barcha shovqin ulchash asboblarida mavjuddir. Shovqin meyorlariga, uning ta’sir qilish vaqtining uzunligiga karab tuzatishlar kiritiladi. Bu tuzatishlar kuyidagi ( jadval) da keltirilgandir. Jadval Yo’l kuyish mumkin bo’lgan tovush bosimiga tuzatishlar. Shovqin ta’siri vaqtining uzunligi, soat Shovqin xarakteri keng mintaqali tonal 4 dan 8 gacha 0 -5 1 dan 4 gacha -6 -1 15 min. dan 1 s gacha -12 -7 5 min. dan 15 min. gacha -18 -13 5 mino’tgacha -24 -19 To’qimachilik korxonalarida ajralib chiqadigan shovqinlarning xaraktristikasi umumiy tarzda kuyidagi jadvalda berilgan. Shunday qilib, yukoridagi jadvaldan ko’rinib turiptiki, to’qimachilik sanoatining kupgina mashina va dastgoxlarning shovqin darajali gigiyena meyorlaridan 10-20 dB yukoridir.
Shovqinni ulchash va taxlil qilish xar xil tuzilishdagi shovqin ulchagichlar, analizatorlar, uziyozar uskunalar, magnitofonlar hamda ossillograflardan foydalaniladi. Ulchash yo’nalish bo’yicha shovqinni ulchash usullarini nazorat va muxandis usullariga ajratish mumkin. Nazorat usuli - asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo’lgan analizatorlar va shovqin ulchagichlardan foydalaniladi. Muxandis usuli - shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini taxlil qilish, shovqini sundirish vositalarini ishlab chiqish. Bu usulda ulchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlari hisoblash asbobi va boshka asboblar ishlatiladi. Respublikamizda keng qo’llaniladigan turli xil shovqin ulchagichlar va shovqin spektri analizatorining akustik ulchashlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan texnik ko’rsatkichlari 15-va 16 jadvallarda keltirilgan. “FT” hamda “Bryo’l va Kyer” firmalarida chiqarilgan asboblar aniqrok vibroakustik ulchovlar doirasi kengdir. Ulchashni boshlaridan oldini xamma akustik asboblar graduslarga bulib chiqilishi hamda standartlar, ulchovlar va ulchash asboblari bo’yicha davlat kumitasi tashkilotlarida kamida uch yilda bir marta tekshirilib turishi kerak. jadval Shovqin ulchagichlarning asosiy texnik ko’rsatkichlari Turi Chastota lar doirasi, kGs Ulchanadi gan shovqinin g darajalari doirasi, dB Xarorat doirasi, t 0 S Ruxsat etiladigan namlik, % Tashki ulchamlar i, sm Ogirligi, kg SH-3M 0,040-10 30-140 10 dan 35gacha 65-75 27x20x14 5,5 ISHV-1 0,022-12 30-150 -20dan 50 gacha 80 gacha 22x36x36 12,0 2203(Bry u l va Kyer) PSI - 202 0,020-18 22-140 -10 dan 60 gacha 90 gacha 31x12x9 2,7 (RET- Germaniy a) 0,020-12 17-135 -10 dan 10 gacha 90 gacha 26x12x18 3,6 5.3. Shovqinga qarshi kurash usullari. Shovqinga qarshi kurashish kuyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin : okilona akustik rejalashtirish ( shovqinli uskunalarni to ’ g ’ ri joylashtirish ); manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish ; shovqinni ixotalash ; shovqinni yo ’ tish ; shovqinga qarshi to’siqlar qo ’ llash ; shovqinni buguvchi moslamalar qo ’ llash ; shovqinga qarshi shaxsiy himoya vositalari qo ’ llash . Ratsional akustik rejalashtirish . Korxona obyektlarini rejalashtirish , bosh rejani loyihalashda shovqin chiqaruvchi obyektlarni lokallashtirish , ma ’ lum joylarga , ya ’ ni boshka obyektlarga shovqinning zarari tegmaydigan qilib joylashtirish talab qilinadi . Bunda birinchi navbatda “ shamollar guldastasi ”, ya ’ ni shu axoli punktida shamolning asosiy yo ’ nalishi hisobga olinadi . Shovqinli sexlar bilan “ tinch ” xonalar ( idoralar , konstruktorlik byurolari , ko ’ tubxona , tibbiyot xonasi va x . k . lar ) orasidagi masofa shovqinni kerakli mikdorda kamaytira oladigan darajada bo ’ lishi kerak . Agar korxona shaxar xududida bulsa ( to ’ qimachilik korxonalari aksar shaxar xududi ichida joylashgan bo ’ ladi ), shovqinli sexlar axoli yashovchi uylardan uzoqrokda , ya ’ ni korxona xududining ichkarasida joylashtirilishi kerak . Agar bunday sexlar bir binoning ichida joylashtirilishi kerak bulsa “ tinch ” xonalar shovqinli xonalardan shovqinni yaxshi ixotalovchi to’siqlar bilan ta ’ minlanishi yoki boshka , odam kam bo ’ ladigan xonalar , sanuzel va koridorlar bilan ajratilgan bo ’ lishi kerak . Umuman shovqin manbasidan L , m uzoqlikda qanchaga sunishini kuyidagi formula bilan aniqlash mumkin ( rasmga karang ). Masalan , tukuv sexidan 30 m uzoqlikda korxona xovlisida joylashgan sartaroshxonadagi shovqinning kuchini aniqlash . Shovqin manbaidan 1 m masofadagi kuchi 94 dB . L x = L shm -20 lg L -8= 94-20 lg 30-8=56,4 dB . bu yerda L-shovqin manbai bilan biror obyekt orasidagi masofa, m; L shm - shovqin manbaining shovqin chiqarish kuchi darajasi, dB (odatda undan 1 m masofada ulchanadi); L x - shovqinni L masofada sunishi, dB. Shovqin kup chiqaradigan sexlar atrofi yaxshi kukalamzorlashtirilgan, bargi kalin daraxt va bo’talar bilan koplangan bo’lishi kerak. M a n b a n i n g sh o v k i n ch i k a r i sh i n i k a m a y t i r i sh. Manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish usuli eng radikal usullardan hisoblanib, u shovqinni keskin kamaytirish imkonnini beradi. Bu shovqinli mashinaning konstruksiyasini yoki texnologik jarayonni uzgartirish yoki amalga oshiriladi. Masalan, mashina va uskunalardagi zarbalixarakatlarni zarbasiz xarakatlarga almashtirish, agregatlarning kichik tezlanishi kinematik sxemelarini yaratish va x.k. Manbadagi shovqini pasaytirishda eng kulay usullardan biri detallarning titrashini kamaytirishdir. Buning uchun, metaldan detallarni ichki ishkalanish koeffitsiyenti katta bo’lgan materiallar (rezina, bitum, bo’tumlashtirilgan kigiz, karton) bilan koplanadi. Plastmassadan yasalgan shersternyalarni qo’llash va shesternyalar yuzasini rezina bilan koplash shovqinni sezilarli darajada pasaytiradi. Pnevmatik yigiruv mashinalarida xalkali yigiruv mashinalariga nisbatan shovqin 10-20 dB kamdir.
Keyingi yillarda kupgina fabrikalarda shovqinni kamaytirish maksadida T- 150 kushib urash mashinasining ekssentrik mexanizmi arikchali barabancha bilan almashtiriladi. Bunda asosiy shovqin manbai bo’lgan ip yunaltirgich, ekssentrik va uning vali kerak bo’lmay koldi va ular olib tashlanadi. To’qimachilik sanoatida shovqin, asosan mexaniq va avtomatik tukuv dastgoxlaridan chiqadi. Dastgox mexanizmlarining zarbali ish prinsipi ayniksa tepki mexanizmi xarakat uzatuvchi shesternyalar, batanning va mokining urilish paytlarida shovqin oshib ketadi. AT-120-5 avtomatik dastgoxning ish paytidagi shovqin darajasi 98 dB bulsa, moksiz ishlaganda esa 83 dB ga, batan va pogonyalkasiz ishlaganda 79 dB, tepki mexanizmisiz ishlaganda 79 dB, tepki mexanizmisiz ishlaganda esa 65 dB gacha kamaygan. Avtomatik tukuv dastgoxlari ishining zarbali prinsipining uzgarishi, mokisiz dastgoxlarga almashtirish shovqin darajasini sezilarni kamaytirish imkonini beribgina kolmay, shu bilan birga uning ish unumdorligini oshirishga imkon beradi. Fakatgina mexaniq tukuv dastgoxlaridan to’g’ri tishli xarakatlantiruvchi shesternyarni kiyshik tishlilarga almashtirishning uzgina shovqin darajasini 60-75 % ga kamaytiradi. Shesternyalarni sifatli va aniq qilib tayyorlash 3-4 dB, xarakat uzatuvchi qismlarning sifatli moylanishi esa shovqin darajasini 2-3- dB ga kamaytiradi. Shovqinni ixotalash. Shovqinni manbada ixotalash, uni pasaytirishning ta’sirchan tadbirlaridan biridir. Xozirgi paytda ixotalashning texnik darajasi shovqinni 20-40 dB kamaytirish imkonni beradi. Shovqinni ixotalovchi vositalarga kabinalar, to’siqlar va himoya kobiklarini hamda mashina va mexanizmlarni yerga o’rnatish joylariga rezina kistirmalar, pukak va pulat prujanalar orqali o’rnatish misol bo’lishi mumkin. Masalan, kalinligi 40 mm li namat va rezina-namat kistirmalar ishlatiganda tukuv dastgoxlaridan ajralib chiqadigan shovqin 1-2- dB, yukori chastolarda esa 5- 7 dB ga kamayadi. Bulardan tashkari, ayrim korxonalarda sex devorlari va shiftlarini shovqin yo’tuvchi materiallar bilan pardozlash joriy qilinadi. Bunda sexning balandligi juda xam yukori bo’lmagan xollarda (4-6 m) yukori samaraga erishishi mumkin. Sex shiftlari baland bo’lgan xollarda bunga kushimcha ravishda shovqin manbai bilan ish joylari oralariga govaklashtirilgan shovqin yo’tuvchi materiallar hamda koplangan shovqin ekranlar (ular metaldan, oyna, yogoch, plastmassa va boshka materiallardan tayyorlanishi mumkin) o’rnatiladi. Yukorida aytib o’tilgan pardozlash materiallarining shovqin yo’tish hisobiga umumiy shovqin kuchining kamayishi kuyidagicha hisoblanadi (dB). L S S 101 2 2 11 lg dB (5.9.) bu yerda 2 S 2 - xonalarda pardozlash hisobiga shovqin yo’tilish ekvivalentining yigindisi, dB;   2 S 1 - xonalarda shovqin yo’tuvchi pardozlash kulmagandagi shovqin yo’tilishi ekvivalentinig yigindisi, dB;  1  2 - devor, shift yoki panellarning tovush yo’tish koeffitsiyeti; S 1 ;S 2 - devor, shift yoki panellarning yuzalari, m 2 . Kupincha to’qimachilik korxonalarida aerodinamik shovqinlar, ya’ni kuchli havo okimi hisobiga ajralib chiqadigan shovqinlar uchraydi. Bu xollarda shovqinni kamaytirish maksadida xar xil konstruksiyali glushitellar ishlatiladi. Bular, naysimon ( rasm), ari iniga uxshash govak ( rasm) plastinkali, kamerali va boshka shakllarda bo’lishi mumkin. Bularning umumiy xususiyati shundaki, ichki devorlari tovush yo’tuvchi materiallar bilan koplagan bo’ladi. Naysimon sundirgichlar uchun tovushni sundirish kobiliyati kuyidagicha hisoblanadiL p D 10 lg , dB (5.11.) bu yerda D - nayning diametri, m. r - tovush yo’tish koeffitsiyentining hisoblash uchun ishlatiladigan kiymati, dB m 0,5 . Naysimon sundirgichlarda doira shaklidagilar, turtburchak shakldagilarga nisbatan shovqinni kamrok sundiradi. Sundirgichlar tovushni bugib, uning spektral tarkibini keskin uzgartiradi. Ayniksa odam kulogiga yokimsiz bo’lgan urta va yukori chastotali tovushlarni intensiv ravishda bugadi. Tovush yo’tuvchi plastinkalar - orasi tovush yo’tuvchi materiallar bilan tuldirilgan, tur bilan koplangan yogoch yoki metall govlardir. Bunda tovush yo’tuvchi materiallar sifatida, paxta va lub tolasi, gisht kukuni va shunga uxshash materiallar qo’llanishi mumkin. Jadval. Tovush yo’tish koeffitsiyentining hisoblash uchun ishlatiladigan kiymatlari. Materiallar Sundirgichlardagi tovush yo’tish koeffitsiyentlarining hisoblash uchun ishlatiladigan urta geometrik chastotalardagi kiymatlari, Gs. 63 125 250 500 1000 2000 4000 8000 Lub, kapron tolalari, paxta, shisha tolasi 0,22 0,30 0,51 0,61 0,70 0,72 0,60 0,50 Gisht kukuni 0,20 0,26 0,42 0,50 0,53 0,52 0,50 0,48 Shovqinni sundirish uchun sexlarda bundan tashkari labirintlar ( rasm) qo’llaniladi. Aerodinamik shovqinlarda sundirgichlarning turlari va ulchamlari ulardan o’tayotgan havoning hajmi, tezligi va shovqinning talab qilinadigan darajasi va boshka sharoitlar boglik. Bundan sundirgichning kundalang kesim yuzasi kuyidagi formula bo ’ yicha hisoblanadi : S Q Vйкб
Bu yerda Q - sundirgichdan o ’ tadigan havoning hajmi , m 3 / s ; V ykb - sundirgichda havoning yo ’ l kuysa bo ’ ladigan tezligi , m / s ; jamoat va ma ’ muriy binolarda V ykb =4-10 m / s va to ’ qimachilik sanoati korxonasi binolarida - 12 m / s gacha kabul kilingan ( tezlik 12 m / s bo ’ lganda glushitelning uzunligi 1 m qilib olinadi ). Umuman sundirgichning uzunligi kuyidagicha hisoblanadi : L L L у тд р ,    m (5.14) bu yerda  L td - sundirgichda shovqinning talab qilinadigan darajadagi kamayishi , dB ;  L - sundirgichda shovqinning xar bir metriga to ’ g ’ ri keladigan kamayishi , dB . Ma ’ lumki , sexlardagi shovqin darajasi fakatgina manbalardan to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri kelayotgan tovushlar hisobigagina emas , balki aks - sado ( ya ’ ni , kaytgan tovushlar ) hisobiga xam oshishi mumkin . Bunday xollarla , manba shovqinini kamaytirish imkoni bo ’ lmasa , kaytgan tovushlar energiyasini sundirish sexning ichki devor va shiftlari tovush yo ’ tuvchi koplamalar bilan koplanadi hamda shiftlarga kub , konus va boshka shakllarda tovush yo ’ tuvchi materiallar osib kuyiladi . YA ’ ni xonalarga akustik ishlov beriladi . Odatda xamma qurilish materiallari tovush yo ’ tish xususiyatiga ega , lekin ularning tovush yo ’ tish koeffitsiyentlari (  ) xar xil . Gisht, beton va shunga uxshash qurilish materiallarida  =0,01-0,05 bulib, bu juda kamdir. Xonalarga akustik ishlov berishda  urta chastotalarda 0,2 dan yukori bo’lgan materiallar ishlatiladi. Kupincha xonlarga akustik ishlov berishda rasmda ko’rsatilgan materiallar va shakllar qo’llaniladi. Akustik plitalar (4) shiftlarga to’g’ridan-to’g’ri yoki ma’lum masofa koldirib biriktiriladi. Bu plitalar, shisha, kapron, minearl tollardan hamda xar xil biriktiruvchi moddalar bilan korishtirilgan yogoch kipiklari, polivinilxlorid va shunga uxshash govak materiallardan yasalib, ularni buyab yoki ma’lum formalarda ishlab chiqariladi. Bu plitallarning tovush yo’tish xususiyatlari govak materiallarning kalinligiga, tovushning chastotasiga va plita bilan devor orasida havo katlami bor yoki yukligiga boglikdir. Ayni paytda bu koplama 20-200 mm ni tashkil kiladi, bunda asosan urta va yukori chastotalardagi tovushlar yo’tiladi. Ishchilarni shovqindan saqlashning samarali turlaridan yana biri, shovqin manbalari bilan ish joylari orasiga o’rnatiladigan ekranlar. Ekranlarning akustik afzaligi ularning orqasida tovush to’lqinlari qisman o’ta oladigan zona xosil qilishdan iboratdir. Shovqinning ekrandan ktish darajasi ekranning ulchamiga va tovushning to’lqin uzunligiga boglikdir eKranning bir xil ulchamida tovush to’lqin uzunligi qancha katta bulsa, ekran ortida tovush o’ta oladigan zona shuncha kichik bo’ladi. Shuning uchun ekranlar asosan urta va yukori chastotali shovqinlardan tusish uchun ishlatiladi. Past chastotalarda ekranlar kam samaralidir. Shovqin darajasi yukori bo’lgan ayrim sexlaridagi ish joylari, masalan, operatorlarning boshkarish pultlari shovqindan himoyalangan kabinalarga joylashtiriladi. Shovqinning zararli ta’siridan himoyalanish uchun kuyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: -shovqinli uskunalar past shovqinli uskunalar bilan almashtiriladi; -shovqinli uskunalar sexda eng kam odam ishlaydigan vaqtda ishlatiladi; -korxona xududi kukalamzorlashtiriladi; -shovqin manbaidan chiqadigan shovqin pasaytiriladi; -shovqinning tarkalishini cheklash choralari quriladi; -shovqin sundirgichlardan foydalaniladi; -shovqinni tusadigan dastgoxlar (ekranlar) qo’llaniladi; -tovush o’tkazmaydigan gifloflar yordamida shovqinning atrofga tarkalish kamaytiriladi; -shovqin ta’sirlaridan himoyaladigan yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydaniladi. Ishlab chiqarishda shovqinni pasaytirishga shovqin manbaining uzidayok shovqin sabablarini bartaraf etish va uning tarkalish darajasini kamaytirish yo’li bilan erishish mumkin. Shovqinga qarshi kurash maksadida tovush yo’tadigan hamda tovush o’tkazmaydigan ashyolar va konstruksiyalarda foydalaniladi. Havo yo’llari buylab tarkaladigan aerodinamik shovqin xar xil tuzilishdagi sundirgichlar yordamida paysaytiriladi. Rasmda shovqin sundirgichlarning eng kup tarkalgan sxemalari keltirilgan. Naychasimon shovqin sundirgichlari kvadrat yoki turtburchak kesimli qilib tayyorlanadi. Tovush yo’tadigan katlamning kalinligi 700 mm. Shovqin sundirgich turi havo sarfiga, ruxsat etilgan tezliklarga karib tanlanadi. Shovqinga qarshi kurashning asosiy usuli kushni xonadagi shovqin darajasini pasaytirdigan tovush o’tkazmaydigan uskunalar o’rnatishdir. Devor va pardevorlarning tovush o’tkazmaslik xossasi oshirish yoki ularning ogirligini kamaytirish uchun oraligida havo tirkishi bo’lgan xar xil to’siqlarni qo’llash tavsiya etiladi. Zichlovchi ashyolar sifatida yushmok rezanilar, toshpaxta (asbest) chilviridan, bitum shimdirlagan losdan, ruberoid foydalanish mumkin. jadval Shovqin analizatorlarining asosiy texnik ko’rsatkichlari. Turi Polosaning eni, oktava Ish chastotalari doirasi, kGs Tashki ulchamlari, sm Ogirligi, kg ASH-2M 13 0,040-10 34x21x16 7,5 SI-1 11;13 0,002-45 45x54x26 120 komplektda 2123 (Bryo’l va Kyer) 11;13 0,002-45 38x35,5x20 17,5 1613 (bryo’l va Kyer) 11 0,032-31,5 15,5x11,5x8 2,5 OG-101 11 0,032-16 26x6, 2x17,5 2,9 (Germaniya) TOG-101 (Germaniya) 11;13 0,025-40 54x44x27,5 28,3 Shovqinni susaytirish uchun tovushni yaxshi yo’tadigan va bu bilan tovush to’lqinlari jadalligini pasaytiradigan tovush yo’tuvchi ashyolarda foydaniladi. Tovush energiyasini yo’tish prinsipiga kura xamma ashyo va konstruksiyalar uch guruxga: govakli, rezonans va donali tovush yo’tkichlarga bulinadi. Govakli tovush yuritgichlarga yogoch tolasidan, mineral paxtadan, shisha toladan kilingan plitalar, sementli fibralit, ftoroplast, kapron va minearl tolalardan yasalgan tushaklar, shisha tola kiradi. Tovush yo’tadigan ashyolarning tovushni yo’tish koeffitsinti ularning xossalariga, kalinligiga va joylashtirilish usuliga boglik. Jadvalda tovush yo’tuvchi koplamalarning texnik ko’rsatkichlari keltirilagn. Rezonans tovush yo’tkichlar ikala tomoniga mato yopishtiririlib, shovqin manbaidan ma’lum masofada joylashtirilshan teshik-teshik ekrandan iborat. Ekran sifatida yogoch kipigidan va toshpaxatadan ishlangan plitalar, faner ishlatiladi. Donali tovush yo’tkichlar tovush hajmiy jismlarda iborat bulib, ular xonaga bir- biridan 1500-2000 mm oralikda osib kuyiladi. Ular asosan govakdor ashyolardan tayyorlanadi. Donali tovush yo’tkichlarning afzalligi shundaki, ularni shovqin manbaining yong’inasiga o’rnatish mumkin. jadval Tovush yo’tadigan koplamalarning texnik ko’rsatkichlari Nomi, GOST, TU Tashki ulchamlari, mm Zichligi, kg/m 3 Namga chidamlik darajasi O’tga chidamlik darajasi Mineral paxtadan ishlangan akustik PA/O plitasi, TU 21.24.16-63 Akmirang, TUMBI 300x300x20 300 Namga chidamsiz Yonmaydi 1.368-67 PPM- 80 plitasi TU 21.24.8-68 500x500x60 80 Namga chidamsiz Yonmaydi PPM-80 plitasi Tu 21.24,8-68 (shisha mato bilan birga) “ “ “ “ E-O (GOST 8481-61), stellit, TU 81- 63 500x500x700 150 Yarim namga chidamli Yarim yonmaydigan Gipsdan yasalgan plita, IV 283-67 500x500x10 - - - Tikma mineral paxtalar, TV 21.24.10-68 500x500x100 100 Namga chidamli Kiyinlik bilan yonadi Shisha tola, TV 21.01.224-69 500x500x10 15 Namga chidamsiz Yonmaydi Titrashni kamaytirish yo’llari va ultra va infratovushdan himoyalanish. Titrash kishi organizmiga salbiy ta’sir kiladi, natijada ish unumdorligini pasaytiradi, kupincha ogir kasbiy kasallik - titrash kasalligiga olib keladi. Shuning uchun titrashga qarshi tabbirlarga aloxida axamiyat beriladi. Titrash kasalligi kasbiy kasalliklarga kiradi. Bu kasallikni boshlangich davridagina yaxshilab davolash mumkin. Titrash kasalligini davolash, ayniksa, kasallik ruju kilgan xolatlarda uzoq muddatda davolanadi. Kup xollarda kasallik o’tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin. Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish kuyidagi usullarda olib boriladi: -titrashni keltirib chiqarayotgan manbaga ta’sir qilish; -rezonans xolatidan chiqarish; -titrashni dempferlash; -titrashni dinamik sundirish; -mashina va qurilish elementlarining konstruktiv elementlarini uzgartirish; -titrashni ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo’llash. Mexanizatsiyalashgan, elektr yoki havo asboblari yordamida ishlaganda, kulni titrashdan saqlash uchun maxsus kulkoplar, kistirma va plastinalardan tashkil topgan shaxsiy himoya vositalaridan foydalaniladi. Shaxsiy himoya vositalariga kuyiladigan umumiy talablar GOST 12.4 002-74 da belgilangan. Titrash kasalligini oldini olish uchun titrash mavjud bo’lgan ishlarda maxsus ish tartibi qo’llaniladi. Masalan, titrash mavjud bo’lgan mashinalarida umumiy ish vaqti semenaning 2-3 qismidan oshmasligi kerak. Bunda tinmasan ishlash vaqti 15-20 min va dam olish vaqtlari bo ’ lishi kerakligi kuzda to ’ tilgan . Ishni tashkil qilishda titrashli operatsiyalarni titrash bo ’ lmagan ishlar bilan almashtirib turish kerak . Titrashni ulchash ST SEV 1931-78 “Titrash. Ulchov o’tkazish uchun umumiy talablar” da belgilanadi. Titrashni ulchash uchun kupgina asboblar mavjud, bulardan standart oktava filtrli ISHV-1 hamda VIP-2., VR-1 va bokalar. Chet elda chiqaraladigan asboblardan RFT (Germaniya) hamda “Bryo’l va Kyer” firmasining (Daniya) asboblaridir. Texnologik uskunaning ashyoviy sigimi kamaytirilganni xolda uning tezligi oshirilganda ularning titrashi kuchayadi. Titrash (vibratsiya) tebranishlar chastotasi, titrashdagi siljish amplitudasi va titrash tezligi bilan ifodalanadi. Uzoq vaqt mobaynida titrash ta’sirida bo’lish ishlovchining sogligi va mexnat unumdorligiga yomon ta’sir etibgina kolmasdan, balki ogir kasbiy- titrash kasalligiga olib keladi. Inson organizmiga ta’sir ko’rsatish tarzigan kura titrashlar maxaliy va umumiy bo’ladi. Titrashdan himoyalanish uchun armotizatorlar va yakka tartibda himoyalash vositalari sifatida titrashni sundiruvchi kulkop hamda poyabzal qo’llaniladi. Amortizatorlar sifatida kigiz, rezina, pulat prujinali titrov izolyatorlari va shu kabilardan foydaniladi. Binolarning tarkibi qismlariga motorlar, mashinalarning titrashini kamaytirish maksadida, motorlar poydevorlarining ostiga rezinadan, polivinil smolalardan tayyorlangan, shisha tola bilan kuchaytirilgan kistirmalar kuyiladi. Titraydigan mashina va asboblar bilan ishlaydigan ishchilarrni xizmat vaqtidan tashkari ishlatish man etiladi. 16 yoshga tulmagan yoshlar, xomilador ayollar, oshkozoni ogriydigan va kon bosimi bor kishilarga bunday uskunalarda ishlash etiladi. Ultratovush muxit 11200 dan 10 9 Gs gacha doirada mexaniq tarzda tebranmada yuzaga keladi. Sanoatda detallarni tozalash va yogsizlantirish, metallarga mexaniq ishlov berish uchun 18000-30000 Gs chastotali ultratovush tebranishlari keng qo’llaniladi. Ultratovush odamga havo muxiti orqali, shunigdek, suyuk muxit va kattik jismlar orqali ta’sir kiladi. Ultratovushli kurilmalarda ishlaydigan ishchilarning boshi ogriydi, tez charchaydi, yaxshi uxlay olmaydi, kuzi xiralashdagi, ogzi kurib kolaveradi, korni ogriydi, ishtaxasi bo’lmaydi, tanasi va terisining xarorati ko’tariladi, yurak urishi susayadi, kon bosimi pasayadi hamda termoregulyatsiyasi buziladi. Ultratovush bilan ishlayotganda yakka tartibdagi himoya vositalari sifatida shovqin sundirgichlar va maxsus kulkoplardan foydalanish lozim. Xozirgi vaqtda ishlab chiqarishda va transportda infratovush chastotali tovush keng tarkalgan. U katta ventilyatorlar, ichki yonuv dvigatellari ishlayotganida paydo bo’ladi. Shaxsiy himoya vositalari. Eshitish a’zolarini himoya qilish vrsitalari uz vazifasi va konstrusiyasi bo’yicha uch turga bulinadi: naushniklar-kulok suprasini yopib turadi, tikinlar- tashki eshitish kanalini yopib turadi, tikinlar-tashki eshitish kanalini yopib turadi, shlemlar -kallaning bir qismini va kulok suprasini berkitib turadi. Bularni qo’llash ayrim oktava chiziklarida tovush bosimi satxini 35-40 dB mikdorda kamaytiradi. Shunisi dikkatga sazovorki, ular ayniksa kishi organizmi uchun xavfli bo’lgan yukori chastotali shovqinlarni pasaytirishda yaxshi samara beradi. To’qimachilik sanoatining shovqinli sexlarida eshitish a’zolarini himoya qilishga zarurat seziladi. Ularni tanlash shovqinning jadalligiga va ishchining shaxsiy xususiyatlariga boglik. Tovush bosimi satxi 120 dB gacha bo’lgan jadal shovqinlar ta’sir kilayotgan sharoitda VSNIIOT - 2M turiga mansub naushniklarni qo’llash tavsiya etiladi ( a rasm). Tukuv, kalavalash va kayta urash sexlarida kichik gabaritli VSNIIOT - 4A turiga mansub naushniklarni qo’llash maksadga muvofik ( b rasm). VSNIIOT - 2M naushnigi ishlatishga kulay va spektrning yukori chastotali qismida samaralidir, VSNIIOT - 4A naushnigi ulchamlari kichik va yengil, lekin ularning akustik samaradorligi biroz past. Jadval. Naushnik va tikinlarning akustik samaradorligi Shovqinga qarshi himoya vositalari Oktava chizigining urta chastotalardagi ishlash samaradorligi, Gs 125 250 500 1000 2000 4000 Naushniklar: 1. VSNIIOT - 2M 7 11 14 22 35 45 2. VSNIIOT - 4A 4 - - 16 - 35 Tikinlar: 1. O’TV markali o’ta ingichka shisha tolasidan yasalgan tampon 5 5 10 18 24 27 2. FPP-15 markali o’ta ingichka toladan yasalgan tampon 8 8 15 22 25 31 3. Kattik tikinlar 10 10 12 13 24 29 To’qimachilik korxonalarining tovush bosim satxi 100-105 dBdan kam bo’lgan sexlarda O’TV markali o’ta ingichka shisha tolasidan yasalgan tampon, FPP-15 markali o’ta ingichka tolada yasalgan tampon (Berushi) va yezinadan yasalgan kattik tikinlar bilan ta’minlanadir. Shovqinga qarshi qo ’ llaniladigan himoya vositalariga bir kator gigiyenik talablar kuiyladi . Tozalab turish imkoniyati bo ’ lgan , kulay ishlatiladigan , uzidan zararni va terini kichishtiruvchi moddalar chiqarmaydigan , terini ifloslantirmaydigan bo ’ lishi kerak . Bulardan tashkari ular bo ’ tun ish kuni davomida kulokni ogritmasligi va kishining gashiga tegmasligi lozim . Himoya vositalarini tanlash ish joyidagi shovqining chastota bo ’ yicha spektoriga , mikroiklim sharoitlariga va ishchining shaxsiy xususiyatlariga boglik . Ular shovqinni GOST 12.1. 003-76 da ko ’ rsatilgan , yo ’ l kuysa bo ’ ladigan kiymatlarigacha pasaytira olsagina , to ’ g ’ ri tanlangan hisoblanadi . Tikinlar turiga tolali, govak va yushmok plastik materiallardan yasalgan zaglushkalar, vtulkalar, tamponlar va probkalar mansubidir. Ular yushmok va elastikligi tufayli eshitish kanaliga kirib u yerni zichlab berkitadi. Ular kuzoynak takishga, bosh kiyim kiyishiga xalakit bermasligi bilan kulaydir, yengil va ixcham, gigiyena nuqtai nazaridan toza va ishlatilishda kulay. Lekin ularni odatda, ish joylarida umumiy shovqin satxi 100 dB dan katta bo’lmagan xollarda ishlatiladi. Bir marta ishlatishga yaraydigan (O’TV va FPP tolali materiallardan yasalgan “Berushi”) tikinlar, bilan odatda, bir varakayiga kup ishchilar bo’tun ish smenasi davomida ta’minlanadi. O’TV tolasidan kilingan tikinlar kuyidagicha tayyorlanadi: ulchamlari 4x4 sm li tola katlamini diagonali bo’yicha bir necha marta ketma-ket buklab konus xoliga keltirilgan va kulokning tashki kanaliga tikib kuyiladi. Kulokning tashki kanal terisi yalliginlagan paytda bu tikinni qo’llash mumkin emas. Bunday xollarda naushniklar qo’llagan ma’kul. tolali materiallaridan kilingan bir marta ishlatiladigan “Berushi” tikini oxirgi paytlarda keng qo’llanilmokda. Bu tikining ulchamlari 40x40-1,4 mm, massasi 140-220 mg bulib, terini kichitmaydi va antiseptik xossalari bilan ajralib turadi ( rasm). Kup marrta ishlatiladigan tikinlar “Antifonlar” eshitish a’zolarini yukori chastotali ishlab chiqarish shovqinlaridan himoya kiladi rasm. Ular yumshok rezina kapsula shaklida bulib, ichki urta qismiga kichkina plastmassa uzak kirgizib kuyilgan bo’ladi. Kamida bir xaftada ularni sovunli ilik suv bilan yuvib turish tavsiya etiladi. Xozirgi paytda ilgor to’qimachilik korxonalarida monoton va bir xil ritmli ishlarda (tukuvchi, yigiruvchi, kalavalovchi va sh.u) ishchilarni shovqin ta’siridan saqlash uchun radiolashtirilgan naushniklar qo’llanilmokda. Bu ishlarda funksional muzika dasturlarini qo’llash asab, psixik kuchlanish, xolatini kamaytiradi, charchokni oladi, ishchining kayfiyatini yaxshilaydi va ish unumdorligini oshiradi. Radiolashtirilgan “Melodiya” uskunalari VSNIIOT - 2M turidagi naushniklarga o’rnatilgan bulib, uning himoya xususiyatini saqlagan xolda, past chastotalarda beriladigan muzikali ridioeshittirishlarni xam olib boradi. Xozirgi paytda ishlab chiqarish sexlarida 90 dB gacha va 90-120 dB gacha qo’llanadigan radioshtirilgan VSNIIOT - 4FM va VSNIIOT - 2FM naushniklari keng qo’llanilmokda. Ishlab chiqarish operatsiyasi doimo yurib bajariladigan ishlarda maxsus ixcham priyomnikli “Orfey-1” ridionaushniklardan foydalanish tavsiya etiladi. Ishchini shovqinning to’g’ridan-to’g’ri ta’siridan himoyaladigan ekranlar shovqinning yukori chastotali tarkibiy qismlarini pasaytiradi. Tovush soyasi yuzaga kelishi natijasida ekran ortida shovqin pasayadi. Bu soya tovush to’lqini uzunligining ekranning kundalang ulchamiga nisbatiga boglik. Agar texnik usullar bilan shovqinni sanitariya meyorlariga kadar pasaytirib bo’lmasa, u xolda shovqindan yakka tartibda himoyalag vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday vositalarga kulok tikmalari (vkladishlar), kulok kopkoklar (naushniklar) shlyomlar kiradi.