Mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalari, shahar yo‘llari va ko‘chalari tasnifi, shaharlarni rejalashtirish sxemalari

3. Metropoliten va uning ahamiyati. Shaharlarda transport qatnovini tashkil qilishning asosiy xususiyatlari.
Harakat tezligini keskin oshirish maqsadida ayrim shahar yo`lovchi transportlari ko`cha yo`llaridan tashqarida ishlatiladi. Bularga metropoliten, yer osti tramvayi, vertolet, monorels transporti kiradi.
Dunyoning 50 dan ortiq shahrida metropoliten mavjud. Hamdo`stlik mamlakatlari ichida metropoliten Moskva, Sank-peterburg, Kiev, Toshkent, Xarkov, Tbilisi, Boku va Yerevan shaharlarida ishlab turibdi.
Metropoliten transporti yordamida xozir Toshkentda umumiy shahar yo`lovchilarining 12,6 % tashilayotir. Metropoliten inshootlarini qurish jo`da katta kapital mablag` talab etadi. Shuning uchun ham metropoliten axolisi 1 mln. dan ortiq shaharlarda va bir soatdagi yo`lovchilar oqimi 25-30 ming kishi bo`lgan yo`nalishlardagina quriladi.

13-rasm. A.Navoiy metro bekati.
Metropoliten yo`llari asosan yer ostida quriladi. Ayrim joylarda metropoliten yo`llari yer ustida bo`ladigan bo`lsa, ular shahar qurilishlari va ko`cha harakatidan mutlaqo ajratib quyiladi. Metropoliten izlari oralig`i temir yo`llardagi kabi 1520 mm bo`lib, ular avtomatik blokirovka bilan jihozlanadi. Metropoliten harakatlanuvchi tarkib birligida 4 ta dan 8 ta gacha vagon bo`lib, u ertalabki va kechqurungi «dolzarb» vaqtlarda 90 sekundli interval bilan ishlashi mumkin. Moskva shahridagi metropoliten bir soat ichida 48 juft poezdni aniq va muntazam ravishda tez xarakat bilan o`tkazishi mumkin. Agar Frantsiya poytaxtidagi metro poezdi xarakat tezligi 26 km/soat bo`lsa, Moskvadagi metro poezdlari 60- yilda 48 km/soat tszlik bilan harakat qilgan. Toshkent metropoliteni bugungi kunda uchta «Chilonzor», «O`zbekiston» va «Yunusobod» yo`nalishlariga ega.



14-rasm. Toshkent shahar metropoliteni sxemasi.
Shahar yo`lovchi transporti bir-biridan hajmiga, transport vositalarining qarashligi, o`lchamiga va yuk tashish turiga qarab quyidagilarga bo`linadi:

• 
  Ommaviy (elektrlashtirilgan temir yo`l, metropoliten, monorels, tramvay, trolleybus, avtobus);
  
• 
  shaxsiy (yengil avtomobillar, mototsikl, velosiped).
  

Ommaviy shahar transportiga ehtiyoj yirik shaharlar maydoni ancha kengaygan davrda sezila boshlandi. Shahar transporti (ot-arava), ot kuchi bilan harakatlanuvchi transportdan hozirgi zamonaviy shahar transportlariga (metropoliten, tez yurar tramvay va boshqalar) bo`lgan rivojlanish davrini o`tadi.
Yengil avtomobil bilan ommaviy shahar transporti o`rtasidagi raqobat shundan iboratki, yengil avtomobil qulayligi, tezligining yuqoriligi, eshikdan eshikka xizmat ko`rsatishidir. Shuningdek yo`lovchi tashish hajmining kichikligi bilan va foydali transport maydonining ko`pgina qismini egalash bilan birga samarali ishlayotgan ommaviy transportdan yo`lovchilarning bir qismini o`ziga og`diradi.