Mavzu: Shashmaqom Reja: Buxoro musiqa madaniyati Shashmaqomning shakllanishi

Mavzu: Shashmaqom


Reja:
1.Buxoro musiqa madaniyati
2.Shashmaqomning shakllanishi
3.Maqomlarni notaga olish
4.Samaqanddagi instituti faoliyati

XVI asrning boshida (1505-y) Hirot Shayboniyxon tamonidan qo’lga kiritilgan so'ng Temuriylar imperiyasi yirik uchta bo'lakka ajralib ketdi: Mavaraunnaxr , Eron va shimoliy Xindiston (Boburiylar) davlatilari. tarixning anashunday murakkab burilish davrida Temuriylar davri xususan, Samarqand va Xirot boy madaniy ananalarning munosib vorisi sifatida Buxoro maydonga chiqdi. O'zbek xonlari Shayboniylar davlatiga aylangan bu shaxri azimda zamonasining ko'zga ko'ringan ilmu - mar'rifat, adabiyot va san'at ahli intila boshladi hamda unda yangi tarixiy sharoitlarda sheriyat , musiqa, va tasviriy san'atning “Buxoro maktabi ” deb nom olgan uslubi taraqqiy etdi. Xirotdan Buxoroga muxojirlik qilgan ilm va san'at ahli orasida olim va sozanda N.Kavkabiy xav bor edi. A.Fitrat, Kavkabiyning o'zbek xonliklari madaniy hayotidagi o'rni A.Maroqining Temuriylar zamonidagi ahamiyatiga tengladi.

Kavkabiyning bir qancha musiqiy risolalar muallifi ulardan bizgacha saqlanib qolganlari orasida birinchi nasrda ikkinchi nazmda yozilgan. Musiqa risolasi va “12-maqom haqida ” asarlarini tilga olish mumkin.
Kavkabiyning shogirdi va jiyani D.Changiyning yaratgan asarlari alohida ahamiyatga ega.
1746-yilda Ashtarxoniylar o'rniga boshqa bir o'zbek sulolasi Mang’itlar Buxoro tahtiga o'tirdilar. Aynan shu davrlarda Buxoro shashmaqomi qaror topa boshladi.
Samarqand va Hirot madaniyatining bevosita meroshuri Buxoro maqomchiligining yuksak ananalari yo'qolib ketmadi ular musiqaning yangi nomi bo'lmish shashmaqom asarlariga singa boshladi.
XIX asr ohiri XX asr boshlarida shashmaqom haqidagi ma'lumotlarni A.Donish, Fitrat va boshqalar asarlarida ko'rim mumkin. Shu davrda K.Karomat , D.Qalim, Qori Najmi, Yahudiylardan Dovudga, Yusufi Gurg, Leviga va boshqa shashmaqomni mohir ijrochilaridandir.
Maqomlarning o'tmishida ijro etilib kelingan namunalari (nota yozuvi bo'lmaganligi sababli ) bizgacha etib kelmagan bo’lsada, qadimiy yozma manbalardan ma'lum bo'lishicha , ular maqollar bo'lib, shashmaqom shakllanishiga hal etuvchi rol bo'lib o'ynagan. O'n ikki maqom O'rta Osiyo halqlarida tahminan IX-XIII asrlarda yashagan bo'lsa shashmaqom XVII-asr boshlarida Buxoroda shakllandi. Buxoroda musiqa risolalarida XVII-asrgacha shashmaqom haqida hech gap bormaganligi, faqat XIX-asr boshlarida shashmaqom qismlari nomlangan va ularga aytigan she'r tekstlarni o'z ichiga olgan to'plamlar yuzaga kelgan. Kavkabiy (XVI) va ayniqsa etuk sozanda D.Changiy (XVII asr) ham o'z risolasida shashmaqomni hatto eslatib o'tmaganligi, shashmaqomni hali shakllanmaganligidan yaqqol dalolat beradi.
Shashmaqom XVII asrning birinchi yarmida uzil - kesil, o'zbek - tojik halqlarining mustaqil musiqa janri sifatida yuzaga keldi.
Qadimiy madaniyat markazlaridan biri Buxoro bir qancha dinastiya va davlatlar poytahti bo'lib kelgan. Musiqa madaniyati ham Buxoro O'rta Osiyo halqlarini musiqa boyliklarini o'zida mujassamlashtirgan markaziy shahar vazifasini o'tadi. Shuning uchun shashmaqom Buxoroda shakllandi va Buxoro shashmaqomi deb nomlandi.
SHashmaqom olti turli pardalarga moslab olingan va olti hilladga asoslangan kuy va ashula yig’indisidan iboratdur. SHashmaqomga Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh, va Iroq kiradi . maqomlarni ijroetishda asosan musiqa asboblaridan tanbur va doira etakchi so’zlardan hisoblanadi.

Har bir maqom ikki qismdan iborat: