Mavzu: Sohaga oid qisqartmalar

Mavzu: Sohaga oid qisqartmalar.

Qisqartma soʻzlar - barqaror soʻz birikmalari komponentlarining bosh harflarini yoki maʼlum qismlarini olib qoʻshish bilan hosil qilingan soʻzlar. Mas, IIV — Ichki ishlar vazirligi, XTB — Xalqtaʼlimi boshqarmasi, fil-fak — filologiya fakulteti. Qisqartma soʻzlar nutqda ixchamlikka erishish zarurati bilan dastlab yozma nutqda paydo boʻladi . Q.s, asosan, ot turkumiga mansub boʻlib, quyidagi yoʻllar bilan hosil 9ilinadi: 1) soʻz birikmasi kompo-nentlarining birinchi harflarini olib qoʻshish bilan (HDP — Xalq demok-ratik partiyasi, DTM — Davlat test markazi, OAK — Oliy attestatsiya komissiyasi); Qs.ning bu turi ilmiy adabiyotlarda abbreviatura deb ham ataladi; 2) soʻz birikmasi tarkibidagi 1-soʻzning 1-boʻgʻinini, qolgan soʻzlarning 1-harflarini olib qoʻshish bilan (OʻzMU — Oʻzbekiston milliy universiteti, "OʻzAS" ("Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼ-ati"). Q.s, asosan, ot turkumiga mansub boʻlib, quyidagi yoʻllar bilan hosil 9ilinadi: 1) soʻz birikmasi kompo-nentlarining birinchi harflarini olib qoʻshish bilan (HDP — Xalq demok-ratik partiyasi, DTM — Davlat test markazi, OAK — Oliy attestatsiya komissiyasi); Qs.ning bu turi ilmiy adabiyotlarda abbreviatura deb ham ataladi; 2) soʻz birikmasi tarkibidagi 1-soʻzning 1-boʻgʻinini, qolgan soʻzlarning 1-harflarini olib qoʻshish bilan (OʻzMU — Oʻzbekiston milliy universiteti, "OʻzAS" ("Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼ-ati"). Qisqartma soʻzlar xalqaro tashkilotlar (BMT, YUNESKO), mamlakat va davlatlar (XXR, RF, AQSH), siyosiy partiyalar, harbiy uyushmalar (OʻzLDP, NATO), ilmiy-oʻquv muassasalari (OʻzR FA, OʻzDJTU, FarDU), vazirlik, idora, muassasa, tashkilot, korxonalar (XTV, DTM, Oʻzmashxolding , Toshshaharyoʻlovchi), mashina, asbob-uskunalar va inshootlar (EHM, ATS, GES) va boshqalarning nomlarini bildiradi. Qisqartmalar tayyor holda boshqa tillardan oʻzlashtirilishi (YUNESKO, FIFA, FIDE, NATO, AES) yoki muayyan til, oʻzbek tili materiallari asosida hosil qilinishi mumkin. Qisqartirish(lot. brevis dan italyancha abbreviatura - qisqa) - so'z yoki iboraning qisqartmasi orqali hosil bo'lgan va bosh harflarning alifbo nomi yoki unga kiritilgan so'zlarning boshlang'ich tovushlari bilan o'qiladigan so'z. Qisqartmalar dunyoning istalgan tilida uchraydi va katta rol o'ynaydi. Ba'zida ingliz tilidagi u yoki bu qisqartmani bilmaslik yoki noto'g'ri ishlatish juda noqulay vaziyatga yoki suhbatdoshning u yoki bu ibora bilan nimani ifodalamoqchi ekanligini noto'g'ri tushunishga olib kelishi mumkin. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bо‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qо‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bо‘g‘inga teng qism bо‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent dav­lat texnika universiteti) kabi. Bosh harflardan yoki bо‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, kо‘p xonali raqamlar satrdan satrga bо‘lib kо‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. A.J.Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib kо‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartma­lar ham oldingi sо‘zdan ajratib kо‘chirilmaydi. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qо‘shiladigan qо‘shimchalar qо‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: О‘zXDP MK (О‘zbekiston Xalq demokratik parti­yasi markaziy kengashi) kabi. Qisqartma so‘zlar (abbrеviaturalar) – turg‘un birikma qismlarini turli ko‘rinishlarda qisqartirish asosida yasalgan so‘zlar: GES, ijroqo‘m, ToshMI, pеdinstitut. Abbreviatsiya usuliga ko‘ra turg‘un so‘z birikmalarini turli usullar bilan qisqartish orqali qisqartma ot hosil qilinadi. Qisqartma otlar abbreviaturalar deb yuritiladi. Bu usul bilan so‘z yasash o‘zbek tiliga rus tilidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, nutqda ixchamlikka erishish maqsadida qo‘llaniladi. Hozirgi kunda rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan bir qator qisqartma otlar bir qatorda rus tilidagi qisqartma otlarning o‘zbek tilidagi shakli ishlatilmoqda. GES, ZAGS – aynan o‘zlashtirilgan, VAK – Visshaya Attestatsionnaya Komissiya, OAK – Oliy Attestatsiya komissiyasi, GA – gosudarstvennaya attestatsiya – DA – davlat attestatsiyasi kabilar o‘zbekcha qisqartma shakli hosil qilingan. Shuningdek, o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida yasalgan yangi qisqartma otlar lug‘at tarkibidan joy olmoqda: DTM, DAN, O‘zFA kabi.
Qisqartma otlar tuzilish jihatdan quyidagicha bo‘ladi:
1.Qisqartirilayotgan so‘zlarning birinchi tovushlaridan tuziladi: BMT (Birlashgan millatlar tashkiloti), XXR (Xitoy Xalq Respublikasi), DTM (Davlat test markazi); DAN (davlat avtomobil nazorati).
2.Qisqartirilayotgan so‘zning bosh qismi va keyingi so‘zlarning birinchi tovushlaridan: ToshDIU (Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti), O‘zFA (O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi).
3.Birinchi so‘zning bosh qismi va keyingi so‘z to‘liq olinadi: pedkolledj (pedagogik kolledj), pedamaliyot (pedagogik amaliyot).
4.So‘zlarning bosh qismlaridan: Toshunivermag (Toshkent universal magazini)
Hayotimizdagi qisqartmalar: Qisqartma so'zlar FHDYo (fuqarolik holati dalolatnomalari) da ro'yxatdan o'tgan tug'ruqxonada (tug'ruqxona) tug'ilishdan boshlab, hayot davomida bizga hamroh bo'ladi. Maktabgacha ta'lim muassasasiga (maktabgacha ta'lim muassasasi) tashrif buyurganimizdan so'ng, biz hali ham MOKU SOSH (shahar ta'lim muassasasi, o'rta umumta'lim maktabi) ga o'n bir yillik sayohatni bosib o'tamiz, u erda biz darslarga, sport seksiyalariga (sport seksiyalari), dramaga qatnaymiz. doiralar (drama to'garaklari) va hokazo.. Keyin biz universitetga (oliy ta'lim muassasasi) yoki kollejga kiramiz, biz mutaxassislik olamiz va tadqiqot institutida (tadqiqot instituti) yoki MChJda (mas'uliyati cheklangan jamiyat) ishlaymiz. Kimdir xususiy korxona (xususiy korxona) ochadi va yakka tartibdagi tadbirkor (yakka tartibdagi tadbirkor) bo'ladi. Biz do'konlar (univermak), ZhEKs (uy-joy texnik xizmat ko'rsatish idorasi) ga boramiz, sport majmualariga (sport majmualariga), dam olish markazlariga (madaniyat uylariga) tashrif buyuramiz, shaxsiy kompyuterda (shaxsiy kompyuter) ishlaymiz. Ayni paytda, Evropa Ittifoqi (Yevropa Ittifoqi), EXHT APEC (Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi) da jiddiy ishtiyoq kuchaymoqda ... Bu qisqartma nima ekanligini ko'rsatadigan bir nechta misollardir. Hammasini sanab bo'lmaydi. Lekin biz har qadamda ularga duch kelamiz. Ixtisoslashgan yaxshi o'rnatilgan atamalar Uzoq so'zlar va iboralar ularni ishlatish va tushunishni qiyinlashtiradi, shuning uchun qisqartmalar siqish maqsadida ishlatiladi: tel. (telefon) - telefon, temp. (harorat) - harorat. Biroq, qisqartirilgan so'zlar va qisqartmalardan foydalanish, agar kontekst atamaning tematik bog'liqligini aniqlashga imkon bermasa, xatolarga olib keladi. Qisqa xabarlar uchun taniqli qisqartma "SMS", stomatolog uchun somatostatin degan ma'noni anglatadi. Dasturiy ta'minot ishlab chiqaruvchisi tab va temp atamalarini mos ravishda "tab" va "vaqtinchalik" deb tushunadi. Shifokor uchun bu tabletka (hap) va harorat (harorat) degan ma'noni anglatadi. Mashhur "Ps." boshqa narsalar qatorida ot kuchini bildiradi (Pferdestaerke). Maxsus atamalarni tarjima qilishda yana bir qiyinchilik tarjima so‘zi va maqsadli tilda o‘rnatilgan atama mavjud bo‘lganda yuzaga keladi. Masalan, Serial - bu seriya raqami bo'lib, ko'pincha tarjimasiz ishlatiladi. Tekshirish uzoq vaqtdan beri qo'llanila boshlandi, garchi buning uchun adekvat tarjimasi ham mavjud. Ko'rib turganimizdek, mavzu juda keng, lekin qo'rqmang! Ingliz tilidagi qisqartmalar va qisqartmalarga bir necha bor duch kelganingizdan so'ng, siz ularni o'ziga xosligi uchun sevib, vaqtingizni tejashga yordam bera olmaysiz. Va biror narsani sevib qolganingizdan so'ng, siz uni albatta va oson eslaysiz!Sizga hozir o'zingiz uchun bir nechta qisqartmalarni tanlashni va yaqinlaringizni yaxshilangan aloqa bilan hayratda qoldirishni taklif qilamiz! BFN va SMS yuborayotganda qadamingizni kuzatib boring! Qoida tariqasida, qisqartmalarni tarjima qilishda lug'atlardan ko'proq foydalaniladi. Ammo hujjatlarda topilgan barcha qisqartmalarni lug'atlarda topish mumkin emas, shuning uchun qisqartmalarni tarjima qilishning asosiy usullarini esga olish kerak.Avvalo, siz kontekstni diqqat bilan o'rganishingiz kerak, bu ko'pincha qisqartmaning umumiy ma'nosini aniqlashga imkon beradi yoki matnning biron bir joyida transkript bilan birga keladimi yoki yo'qligini ko'rish mumkin, uni matnga ma'lumotnoma materiallarida ham topish mumkin - eslatmalar , lug'atlar, mavzu ko'rsatkichi va boshqalar. Agar transkript topilmasa, qisqartmaning tuzilishini diqqat bilan tahlil qilish va uni komponentlar bo'yicha shifrlashga harakat qilish kerak. Bunday holda, murakkab qisqartmalarni ochish uchun quyidagi fokuslar foydali bo'lishi mumkin:
1) abbreviatura komponentlari alohida yoziladi: Arty Bn (Arty - artilleriya, Bn - batalyon) - artilleriya diviziyasi; Inf Ko (Inf - piyoda askar, Co - kompaniya) - piyoda askarlari kompaniyasi;
2) qisqartmaning tarkibiy qismlari birgalikda yoziladi: BATRECON (BAT - jang, RECON - razvedka) - jang paytida kuzatish yo'li bilan razvedka; NUCWPN (NUC - yadroviy, WPN - qurol) - yadroviy qurol; OPORD (OP - operatsiya, ORD - tartib) - jangovar tartib;
3) qisqartmaning tarkibiy qismlari birgalikda yoziladi, lekin katta harflar bilan ajratiladi: WpnTraCen (Wpn - qurol, Tra - trening, Cen - Markaz) - qurollarni tayyorlash markazi; PhotoRon (Foto - fotografik, Ron - otryad) - fotorazvedka otryadi; MoGas (Mo - motor, Gas - benzin) - motor benzini; Mo‑PhotoU (Mo — mobil, Photo — fotografik, U — birlik) — aerofotosuratning razvedka otryadi;
4) qisqartma mustaqil birliklar sifatida ishlatiladigan standart barqaror komponentlarga bo'linadi: AQSh (AQSh) - Amerika Qo'shma Shtatlari, AQSh, Amerika; USAF (Amerika Qoʻshma Shtatlari havo kuchlari) - AQSh havo kuchlari; CINC (bosh qo'mondon) - bosh qo'mondon, qo'mondon va boshqalar - va murakkab qisqartmaning bir qismi sifatida: USAC (United States Army Corps) - AQSh armiyasi korpusi; USEUCOM (Amerika Qoʻshma Shtatlari Yevropa qoʻmondonligi) — AQSh qurolli kuchlarining Yevropadagi qoʻmondonligi; USCINCEUR (Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy Bosh Qoʻmondoni, Yevropa) — AQSh Qurolli Kuchlarining Yevropadagi Bosh Qoʻmondoni;
5) komponentlar faqat murakkab qisqartmaning bir qismi sifatida ishlatiladi: LANT - atlantik, Ron - eskadron, phib - amfibiya va boshqalar; LANTCOM (Atlantika qoʻmondonligi) — NATOning Atlantikadagi qoʻshma qoʻmondonligi; PhibComd (Amfibiya qo'mondonligi) - amfibiya kuchlari qo'mondonligi; USAFLANT (United States Air Forces Atlantic) - Atlantikadagi AQSh havo kuchlari;
6) murakkab qisqartma toponimni o'z ichiga oladi: ISCO-MAZORES (Island Commander, Azores) - Azor orollari mudofaa qo'mondoni; ISCOMICELAND (Orol qo'mondoni, Islandiya) - Islandiya mudofaa qo'mondoni
Asosiy barqaror komponentlarni bilish murakkab qisqartmalarni ochishni ancha osonlashtiradi.Qisqartmalarni rus tiliga o'tkazish quyidagi usullar bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Qisqartmalarni tarjima qilishning to'rtta asosiy usuli mavjud.
1. Rus tilidan tegishli qisqartma tarjimasi. Bu kompyuter (PC), MDH (MDH) yoki NUJ (NUJ) kabi dekodlashsiz auditoriya tomonidan tushuniladigan taniqli umumiy atamalarni tarjima qiladi.
2. Qisqartmaning to‘liq ko‘rinishida tavsifiy tarjimasi. Ushbu usul rus tilida qisqartma degan tushunchaga mos kelmaydigan hollarda qo'llaniladi, ya'ni kontseptsiya faqat boshqa mamlakatga xosdir. Masalan, PhD (falsafa doktori), biz uni DF deb tarjima qilmaymiz, faqat "Falsafa doktori" deb tarjima qilamiz yoki B&B (non-nonushta) - mehmonxona xizmatlari, jumladan yotoqxona va nonushta.
3. Xalqaro qisqartmalar ko'pincha tarjimasiz qoladi. Ayniqsa, kompyuter sohasida bunday misollar juda ko'p: HTML, CDROM, DVD.
4. NATO (Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti) - NATO, UNESCO (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, Fan va Madaniyat Tashkiloti) - UNESCO, NASA (Milliy Aeronavtika va Koinot Ma'muriyati) - NASA kabi siyosiy tashkilotlar va boshqa jamiyatlarning nomlari ko'pincha transliteratsiya qilinadi. .