Mavzu: so‘nggi urug‘ jamoasining moddiy madaniyati reja: kirish I. Asosiy qism

So‘nggi paleolit uzoq davom etgan qadimgi tosh asrining oxirgi bosqichi bo‘lib, nisbiy tarzda mil. avv. 40-12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Bu davr yodgorliklari mustye madaniyati yodgorliklari madaniyatiga nisbatan kamroq o‘rganilgan. Hozirgi kunga qadar O‘rta Osiyoda bu davrga oid 30 dan ziyod makonlar ochilgan. Samarqand (shaharning o‘zida), Xo‘jag‘or (Farg‘ona vodiysi), Shug‘nov (Pomir etaklari), Ko‘lbuloq (Toshkent viloyati), Qorakamar (Tojikiston), Achisay (Qozog‘iston) yodgorliklari shular jumlasidandir.
Toshkent viloyatida (Ohangaron) joylashgan Ko‘lbuloq makonining eng tepadagi uchta qatlami so‘nggi paleolit davriga oiddir. Bu qatlamlardan nisbatan takomillashgan tosh qurollar hamda ko‘plab hayvon suyaklari topilgan. Shuningdek, so‘nggi yillarda Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv I makoni ham so‘nggi paleolit davriga oid ekanligi aniqlangan.
Samarqand shahrida 1939-yilda ochilgan yodgorlik mintaqadagi so‘nggi paleolit davriga oid dastlabki makon hisoblanadi. Samarqand makoni ko‘p qatlamli bo‘lib bu qatlamlardan ko‘p sonli (7,5 ming) xilma-xil topilmalar topilgan. Ular orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, ushatgichlar, boltalar kabilar bor. Shuningdek, madaniy qatlamlardan gulxan qoldig‘i, ko‘mir parchalari va gulxan atrofidan hayvonlar hamda o‘simliklar qoldiqlari aniqlangan. Bu topilmalar bu yerda yashagan kishilarning ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi.
Umuman olganda, ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit davrini asosan uchta - Samarqand, Xo‘jag‘or va Ko‘lbuloq madaniyatlariga ajratadilar. Bu davrga oid madaniyatlardan faqat Samarqand shahridan so‘nggi paleolit davri odamining qoldiqlari, ya’ni, yelka suyak qismlari, pastki jag‘ va tishlar topilgan bo‘lib, tadqiqotchilar bu suyaklarni 25-30 yoshli kromanyon qiyofali ayolga tegishli bo‘lgan deb hisoblaydilar.
So‘nggi paleolit davriga kelib odamlarning hayoti va turmush tarzida ham turli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Xususan, odamlar g‘orlardan chiqib yengil turar joylar, chayla va yarim yerto‘lalarda yashay boshladilar. Ular endi faqat tog‘li hududlarda yashab qolmay vohalar bo‘ylab tarqalib, tekisliklarda, daryo va ko‘llar bo‘ylarida joylashadilar hamda qarindosh-urug‘chilik jamoalariga bo‘linadilar. Natijada jamiyatda juft oilalar paydo bo‘ladi hamda ular ayrim urug‘larni birlashtirib urug‘ jamoasini tashkil etadilar.
Urug‘chilik (matriarxat) qadimgi jamiyat tarixining alohida bosqichini tashkil etib, bu jarayon ijtimoiy hayotdagi qator o‘zgarishlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Lekin dastlabki urug‘chilik tuzumi nisbatan rivojlanishning yuqori bosqichiga ko‘tarilgan bo‘lishiga qaramay, bu davr odamlari ovchilik, termachilik va baliqchilik bilan kun kechirar edilar.
Paleolit davriga xulosa yasab, shuni aytish mumkinki, bu davrda odamning paydo bo‘lishi jarayoni (antropogenez) asosan tugadi. Qadimgi odamlar xo‘jalik yuritishning eng oddiy yo‘llaridan (terib-termachlab) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, baliqchilik)ga o‘tdilar. Olov kashf etildi. Insoniyat to‘da davridan urug‘chilik tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, ularning turlari ko‘paydi va sifati yaxshilanib bordi.
Bu davrda qadimgi odamlar orasida dastlabki diniy qarashlar paydo bo‘ldi. Teshiktoshda murdani maxsus qabr qazib ko‘milishi, uning yoniga tog‘ echkisining shoxlari va tosh qurollar qo‘yilishi mutlaqo tasodifiy hol emas edi. Bu jarayon paleolit davri neandertal odamlari garchi sodda bo‘lsada, ko‘mish marosimlariga rioya qilganliklaridan dalolat beradi.
Inson mehnatining dastlabki qurollari tosh va tayoq edi. Odamlar tirikchilikni birgalikda olib borgan ovchilik va terimchilik orqali topgan. Insoniyat jamoalari kichik edi, ular koʻchmanchi turmush tarzini olib borishgan, oziq-ovqat izlab harakat qilishgan. Ammo eng qulay sharoitlarda yashagan baʼzi odamlar jamoalari qisman yashashga oʻtishni boshladilar.
Insoniyat taraqqiyotining eng muhim bosqichi tilning paydo boʻlishi edi. Ov qilishda ularning muvofiqlashuviga hissa qoʻshadigan hayvonlarning signal tili oʻrniga, odamlar tilda „umuman tosh“, „umuman hayvon“ mavhum tushunchalarini ifodalash imkoniyatiga ega boʻldilar. Tilning bunday qoʻllanilishi insonlarni ov paytida emas, balki faqat misol bilan emas, balki soʻzlar bilan oʻrgatish imkoniyatiga olib keldi.
Dastlab ibtidoiy odamlar olovdan, chaqmoq urishidan va hokazolardan olingan olovdan foydalanganlar. Ular hali ham olovni qanday yoqishni bilmaganliklari sababli, olovni doimo saqlab turish kerak edi, lekin vaqt oʻtishi bilan ibtidoiy odamlar oʻzlari olov qilishni oʻrgandilar (batafsilroq, qadimgi odamlar tomonidan olovni oʻzlashtirish maqolasiga qarang).
Har qanday oʻlja butun jamoaga boʻlingan. Mehnat qurollari, uy-roʻzgʻor buyumlari, bezak buyumlari alohida odamlarning foydalanishida boʻlgan, lekin bu narsaning egasi uni boʻlishishi shart edi, bundan tashqari, har kim boshqa birovning narsasini olib, soʻramasdan foydalanishi mumkin edi (buning qoldiqlari hali ham topilgan alohida xalqlar orasida).
1870-yilda 20 yil davomida AQShning gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy qismidagi hind qabilalarini oʻrgangan L. G. Morgan („Iroquois Ligasi“, 1851-yil) „Inson oilasining qarindoshlik tizimlari va xususiyatlari“ monografiyasini nashr etdi. Bu yerda u birinchi marta oila va nikoh munosabatlari evolyutsiyasining eskizini ishlab chiqdi. Bu gʻoyalarni amerikalik etnograf olimi „Antik jamiyat, yoki insoniyat taraqqiyot yoʻnalishlarini vahshiylikdan vahshiylik orqali sivilizatsiyaga oʻrganish“ (1877, ruscha tarjimasi-L,1933) kitobiga kiritgan. Ushbu asarida Morgan ibtidoiy jamiyat tarixini oʻrganishga asos solgan; oila va nikoh munosabatlari evolyutsiyasini taqdim etdi va keyinchalik tarix fanida ham, tarix falsafasida ham muhim rol oʻynagan.
Koʻp avlodlar uchun ota-bobolarimiz, agar ularning ota-onalari turli jamoalarga (turlarga) mansub boʻlsa, bolalar sogʻlom tugʻilishlariga amin edilar. Turli ajdodlar jamoalari aʼzolari oʻrtasida jinsiy aloqaning oʻrnatilishi har bir yaqin qarindosh boʻlgan ajdodlar jamoasi (ekzogamiya) aʼzolari oʻrtasidagi jinsiy aloqani toʻliq taqiqlash (tabu) imkonini berdi. Shunday qilib, har bir ajdodlar jamoasi urugʻga aylandi va ikki urugʻli nikoh egalladi. Ikkilik tashkilotni tashkil etgan urugʻ aʼzolari alohida yashagan. Bunday sharoitda inson butun umri davomida oʻzi tugʻilgan jamoaga, yaʼni onasi mansub boʻlgan jamoaga tegishli edi. Shuning uchun, dastlabki tugʻilishlar onalik edi. Ikki yoki undan ortiq eng yaqin urugʻlar qabila boʻlib birlasha boshladi. Qabilanioqsoqollar boshqargan.
Insonning tabiiy boquvchisi uning onasi edi — dastlab u uni suti bilan boqdi, keyin uni oziq-ovqat va hayot uchun zarur boʻlgan barcha narsalar bilan taʼminlash mas’uliyatini oʻz zimmasiga oldi. Bu ovqatni erkaklar — onaning oilasiga tegishli boʻlgan akalari ovlashi kerak edi. Shunday qilib, bir nechta aka-uka, bir nechta opa-singillar va ularning bolalaridan iborat oilalar shakllana boshladi. Ular mukammal uylarda yashashgan.
Shundan keyingina juftlashgan oila paydo boʻldi — koʻproq yoki kamroq uzoq vaqt davomida doimiy juftliklar paydo boʻldi. Bu monogam oilaga aylandi — individual juftliklarning umrbod monogamiyasi^[5].
Mutaxassislar, odatda, paleolit va neolit davrida 50-20 ming yil oldin — ayollar va erkaklarning ijtimoiy mavqei teng boʻlgan deb hisoblashadi, garchi ilgari matriarxiya, yuqorida aytib oʻtilgan.
Asta-sekin ovchilik hayvonlarni xonakilashtirishga olib keldi, ibtidoiy chorvachilik paydo boʻldi. Dehqonchilik terimdan oʻsgan: odamlar tomonidan yigʻilgan va toʻliq foydalanilmagan yovvoyi oʻsimliklarning urugʻlari turar-joy yaqinida unib chiqishi mumkin edi. Qishloq xoʻjaligi birinchi marta Gʻarbiy Osiyoda paydo boʻlgan deb ishoniladi. Bu oʻtish neolit inqilobi (miloddan avvalgi X-III ming yilliklar). Tirikchilik vositalarining taʼminlanishining natijasi aholining umumiy sonining sezilarli darajada koʻpayishi boʻldi: miloddan avvalgi 5-4 ming yilliklarda Yerda allaqachon 80 millionga yaqin odam yashagan^[6]. Keyinchalik odamlar metallarni (avval mis, keyin temir) eritishni oʻzlashtirdilar, bu esa yanada ilgʻor metall asboblarni yaratishga imkon berdi.
Lekin bir qancha qabilalar juda uzoq vaqt qabilaviy tuzumda yashashni davom ettirdilar. Hozirda ham bunday qabilalar mavjud (qarang: "Aloqa boʻlmagan xalqlar" maqolasi).
Iqtisodiyotning sof oʻzlashtirishdan ishlab chiqarishga oʻzgarishi jamiyatning oʻzgarishiga olib keldi. Qishloq dehqon qabilalari ichida bir jamoa yashab, qabila jamoasidan qoʻshni jamiyatga aylangan turar-joy turiga aylandi. Katta kommunal uylar oʻtmishda qoldi, endi har bir uyda bitta patriarxal oila yashaydi. Yerga egalik jamoaviy edi. Jamoa tarkibida jismoniy shaxslar yoki oilalar ekilishi mumkin boʻlgan, lekin foydalanish uchun boshqasiga oʻtkazib boʻlmaydigan yer uchastkalariga ega edi. Baʼzi jamoalar uchun yer uchastkalari har yili qayta taqsimlangan, boshqalar uchun qayta taqsimlash bir necha yilda bir marta amalga oshirilgan, boshqalar uchun, ehtimol, yer uchastkalari umrbod foydalanish uchun taqsimlangan. Mehnat qurollari, uy-joy, uy-roʻzgʻor anjomlari, kiyim-kechak, zargarlik buyumlari, uy-roʻzgʻor anjomlari xususiy mulkda boʻlgan, biroq bizning davrimizgacha kommunal foydalanishning qoldiqlari saqlanib qolgan.
Dehqonlar va chorvadorlar sonining koʻpayishi, qoida tariqasida, ishlab chiqaruvchi xoʻjalikning yuqori mahsuldorligi tufayli ovchi-terimchilarnikidan yuqori edi. Shunga koʻra, xuddi shu hudud koʻproq odamlarni boqishi mumkin edi. Ilgari ovchilar bilan toʻldirilganidek, agrar jamoalar Yerni toʻldirishni boshladilar.
Shu bilan birga, soʻnggi arxeologik maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, taraqqiyot hamma narsada soʻzsiz emas edi. Choʻpon qabilalarining ovqatlanishi ovchi-yigʻuvchilarnikiga qaraganda kamroq muvozanatli edi; qishloq xoʻjaligi mehnati oʻzini oʻzi taʼminlash uchun juda koʻp mehnat talab qildi (ovchi-terimchilarning ish haftasi haftasiga taxminan 20 soat edi). Natijada, qishloq xoʻjaligidan oldingi neolit davrida erkaklar uchun 5’10" (178 sm) va ayollar uchun 5’6" (168 sm) boʻlgan odamning oʻrtacha boʻyi bir necha ming yil ichida 5’5" gacha kamaydi. 165 sm) va 5' 1" (155 sm) mos ravishda va faqat oxirgi 100 yil ichida oldingi qiymatlarga qaytdi^[7]. Neolit inqilobidan keyin odamlar anemiya va vitamin etishmasligidan koʻproq azob cheka boshladilar; orqa miya deformatsiyalari va tish kasalliklari tez-tez uchraydi^[8].
Erkaklar uyushmalari ijtimoiy tashkilotning muhim elementi edi. Jamoaning erkak qismi shaxsiy isteʼdodlari, bilimi, boyligi va saxovatliligi bilan keng omma orasidan ajralib turadigan erkaklar orasidan rahbarni tanladi. Dastlab, bunday odamlar (katta odamlar deb ataladigan) shaxsiy fazilatlari tufayli taʼsirchan boʻlgan, keyin esa rahbarlarning kuchi meros boʻla boshlagan. Ushbu jarayonlarning natijasi jamiyatning imtiyozli qatlamlari — rahbarlar, ruhoniylar, shuningdek, iqtisodiy faoliyatda eng muvaffaqiyatli boʻlganlarning paydo boʻlishi edi. Boylikda tengsizlik bor edi. Rahbarlar jamiyatning oddiy aʼzolaridan oʻzlariga qurbonlik talab qila boshladilar. Qabilalar oʻrtasidagi urushlarda asirga olinganlar qul boʻlishgan .
Birinchidan, qoʻshni urugʻlar va qabilalar tabiat ularga bergan narsalarni almashishdi: tuz, noyob toshlar va boshqalar. P. Sovgʻalar ham butun jamoalar, ham alohida shaxslar tomonidan almashtirilgan; bu hodisa sovgʻa almashinuvi deb ataldi. Uning turlaridan biri „jim almashinuv“edi. Keyinchalik dehqonlar, chorvadorlar va dehqonchilik va chorvachilik xoʻjaligiga rahbarlik qilgan qabilalar ajralib turdi va turli iqtisodiy yoʻnalishdagi qabilalar oʻrtasida, keyinchalik qabilalar ichida ularning mehnati mahsuloti almashinuvi rivojlandi.
Baʼzi tadqiqotchilarning fikricha, agrar turmush tarzini qabul qilmagan ovchilar qabilalari oziq-ovqat va mol-mulkni tortib olib, dehqon jamoalarini „ov qila boshladilar“. Shunday qilib, qishloq jamoalari va ularni talon-taroj qilgan sobiq ovchilar otryadlarini ishlab chiqarishning ikki tomonlama tizimi mavjud edi. Ovchilarning etakchilari — ovchilarning rahbarlari asta-sekin dehqonlarni talon-taroj qilishdan muntazam tartibga solinadigan rekvizitlarga (oʻlponlarga) oʻtdilar. Oʻzini himoya qilish va fuqarolarni raqobatchilarning bosqinlaridan himoya qilish uchun mustahkam shaharlar qurilgan. Jamiyatning davlatgacha boʻlgan rivojlanishining soʻnggi bosqichi harbiy demokratiya deb nomlangan.