rivojlanish bosqichlari. Reja: 1.Sotsiologiya fanining predmeti va ob’ekti. 2. Antik dunyo sotsiologiyasi. 3. Sotsiologiyaning strukturasi va metodologiyasi 4.Xulosa Sotsiologiya – insonning ijtimoiy turmushini o‘rganish, guruh va jamiyatlarni o‘rganishdir. Bu yorqin va butun vujudni qamrab oladigan mashg‘ulot bo‘lib, ijtimoiy mavjudot bo‘lgan odamlarning xulq- atvori- uning predmetidir - Sotsiologiya – insonning ijtimoiy turmushini o‘rganish, guruh va jamiyatlarni o‘rganishdir. Bu yorqin va butun vujudni qamrab oladigan mashg‘ulot bo‘lib, ijtimoiy mavjudot bo‘lgan odamlarning xulq- atvori- uning predmetidir
.Sotsiologiya nisbatan yangi fan bo‘lib, u nafaqat yangi zamonaviy jamiyatni o‘rganadi, balki o‘tgan zamon jamiyati bilan taqqoslash va uni rivojlantirish masalalarini ham o‘rganadi. Sotsiologiya fani inson hatti harakatlarini yaqqol tushunish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Inson hatti harakati, hulq atvori jamiyat taraqqiyotini ko‘rsatib berar ekan bu borada Prezidentimiz
“Ma’naviyat — insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir” - deb ta’kidlagan.
Sotsiologiya sosietas, logos (lotincha sosietas – jamiyat va yunoncha logos – ta’limot) – so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. - Sotsiologiya sosietas, logos (lotincha sosietas – jamiyat va yunoncha logos – ta’limot) – so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi.
Bu terminni fransuz faylasufi Ogyust Kont XIX asrning 30 yillarida ilmiy muomalaga kiritgan. Sotsiologiya fani to‘g‘risida bir qator olimlarning fikrlariga e’tibor qaratamiz: Ogyust Kont fan asoschisi deb bilamiz, lekin, bir kishi butun bir fanga asos sola olmaydi, sotsiologiyaning rivojlanishiga ko‘pgina kishilar o‘z hissasini qo‘shgan. O.Kont sotsiologiya fanini yosh, lekin ahamiyatiga ko‘ra eng murakkab va eng muhim fan hisoblarda. Kont fikricha, yangi fan insoniyat baxt- saodatga erishuviga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi deb ta’kidlagan.
Yana bir fransuz sotsiologi Emi Dyurkgeymning fikricha, sotsiologiya fanga aflanishi uchun, “sotsial faktlarni” o‘rganishi, “sotsial faktlarni buyumlar kabi o‘rganish lozim” deb jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarni alohida empirik tarzda o‘rganishni ilgari surgan. Ko’zga ko‘ringan buyuk sotsiologlardan biri Maks Veber sotsiologiya fani to‘g‘risida gapirar ekan, uni shunday tushuntirgan; “...tabiy olamni tadqiq etishda qo‘llaniladigan tartiblardan foydalangan holda, insonlar hayotini ham o‘rgana olishimiz mumkin, deb o‘ylash unchalik ham to‘g‘ri emasdir. Inson- fikrolvchi va mulohaza yurituvchi mavjudotdir; biz qilayotgan ishlarimizga ko‘proq ma’no va ahamiyat beramiz va inson hulq- atvori bilan shug‘ullanadigan har qanday fan, bu omilni albatta hisobga olishi lozim.” deb tushuntirigan. - Yana bir fransuz sotsiologi Emi Dyurkgeymning fikricha, sotsiologiya fanga aflanishi uchun, “sotsial faktlarni” o‘rganishi, “sotsial faktlarni buyumlar kabi o‘rganish lozim” deb jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarni alohida empirik tarzda o‘rganishni ilgari surgan. Ko’zga ko‘ringan buyuk sotsiologlardan biri Maks Veber sotsiologiya fani to‘g‘risida gapirar ekan, uni shunday tushuntirgan; “...tabiy olamni tadqiq etishda qo‘llaniladigan tartiblardan foydalangan holda, insonlar hayotini ham o‘rgana olishimiz mumkin, deb o‘ylash unchalik ham to‘g‘ri emasdir. Inson- fikrolvchi va mulohaza yurituvchi mavjudotdir; biz qilayotgan ishlarimizga ko‘proq ma’no va ahamiyat beramiz va inson hulq- atvori bilan shug‘ullanadigan har qanday fan, bu omilni albatta hisobga olishi lozim.” deb tushuntirigan.
- Aniqroq qilib aytganda u yaxlit tizim sifatidagi jamiyat, alohida institutlar, ijtimoiy guruhlar, jamiyat tuzilmalari va ularda yuz beradigan ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi fan.
SOTSIOLOGIYA
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yaratilgan madaniyatning tarkibiy qismidir. U XVIII asrda kishilik jamiyati va uning qonuniyatlarini o‘rganuvchi mustaqil fan sifatida tarix falsafasida shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi sotsiologiyaning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo‘ydi.
Ma’lumki falsafiy bilimlar doirasi juda keng bo‘lib, ularning - Ma’lumki falsafiy bilimlar doirasi juda keng bo‘lib, ularning
- tarkibiga qo‘yidagilar kiradi:
Ontologiya
Gnoseologiya
Logika
Etika
Sotsiologiya
Demak, biz falsafiy bilimlar doirasidan kelib chiqib, sotsiologiya fani va uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganamiz. - Demak, biz falsafiy bilimlar doirasidan kelib chiqib, sotsiologiya fani va uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganamiz.
- Sotsiologiya XIX asr boshlaridan boshlab o‘ziga xos ilmiy metodlar asosida falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo‘la boshladi. Shunga ko‘ra sotsial sistemaning taraqqiyoti va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil fan sifatida XIX asr 30-yillarida ilmiy muomalaga «Sotsiolgiya» atamasi, so‘zi kiritilgandan so‘ng shakllandi. Jamiyat haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish X1X asr o‘rtalarida yuzaga keldi.
- Sotsiologiyaning asoschisi fransuz mutafakkiri O.Kont sotsiologiyani jamiyat haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. Uning vatandoshi E. Dyurkgeym sotsiologiyaning predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi.
Marksizmda sotsiologiyaning predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyat va uning tuzilmaviy elementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi. - Marksizmda sotsiologiyaning predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyat va uning tuzilmaviy elementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi.
- Hozirgi kundagi adabiyotlarda sotsiologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi va rivojlanishini o‘rganuvchi fandir. Sotsiologiya ob’ekti jamiyat hisoblansada, lekin sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko‘rsatish yetarli emas.
- Sotsiologiyaning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning ob’ekti va predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi.
- Ob’ektni bilish – tadqiqot ob’ekti nimaga yo‘naltirilganligi va ob’ektiv voqelik sifatida unga nima qarama-qarshi turganligini anglatadi.
Har qanday hodisa, jarayon yoki ob’ektiv voqelikning o‘zaro munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, sotsiologiya va hokazolar) ob’ekti bo‘lishi mumkin. - Har qanday hodisa, jarayon yoki ob’ektiv voqelikning o‘zaro munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, sotsiologiya va hokazolar) ob’ekti bo‘lishi mumkin.
- Predmet ob’ekt kabi ob’ektiv voqelikning bir qismi yoki uning elementlari yig‘indisi bo‘lib, umumiy yoki o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z navbatida predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro bog‘liqliklar majmuasi - sotsiologiya fanining ob’ekti vazifasini o‘taydi.
- Ob’ekt va predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Chunki, ob’ekt mohiyatni to‘g‘ri tushunish, ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish imkonini beradi.
Demak, sotsiologiyaning ob’ekti jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, rasional vositalaridir. - Demak, sotsiologiyaning ob’ekti jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, rasional vositalaridir.
- Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z ob’ektiga ega. Uning o‘ziga xos sohasi sotsial reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy-madaniy muayyanligidir. Shu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari sotsiologiyaning ob’ekti bo‘ladi. Insonlar o‘zaro aloqalarga, hamkorlik munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namoyon etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
O.Kont fikricha, ob’ekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi: - O.Kont fikricha, ob’ekt va predmet qarama-qarshiliklardan iborat. Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini 3 bosqichda o‘rganadi:
Aniq- empirik
Xususiy
Umumiy
2. Antik dunyo sotsiologiyasi - 2. Antik dunyo sotsiologiyasi
- Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo uning vujudga kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy hayot rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganishga qaratilgan ta‘limotlar, qarashlar eramizdan avvalgi IV asrdayoq yunon faylasuflari Aflotun (eramizdan avvalgi 427-347 yil) ning “Qonunlar ”, “Davlat to’g’risida”, Arastu (eramizdan avvalgi 384-322 yil) ning “ Siyosat to’g’risida”, “Metafizika”, “Etika”, Protagorning (eramizdan avvalgi 490-420 yil) “Haqiqat” kabi asarlarida yoritilgan
- Antik dunyo sotsiologiyasi,jahon sotsiologiya maktabining nazariy-ma’naviypoydevori va unga doimiy ilhom bag’ishlovchi bebaxooobidasi hisoblanadi.
Antik dunyo sotsialogiyasini yuzaga kelishi taraqiyot tendensiyalari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quydagicha guruhlash mumkin . - Antik dunyo sotsialogiyasini yuzaga kelishi taraqiyot tendensiyalari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quydagicha guruhlash mumkin .
1.Eng qadimgi grek sotsialogiya maktabi .Bu guruhga eramizdan avvalgi
XIIasrda yashab ijod etgan Gomerdan boshlab eramizdan oldingi VI asrgacha amal qilgan Milet (kichik Osiyodagi eng yirik shaxar) maktabi vakillari (Fapes,Anaksimader,Anaksimen) hamda Gretsiyaning turli shaxarlarida yashab faoliyat yuritgan Ksenofan Pifagorning sotsiologik qarashlarini kiritish mumkin.
2.Grek demokratiyasi ravnaqi davri sotsiologiyasi.Bu bosqich jamiyatshunoslari safiga Geraklit,Parmenid,Zenon,Empedokl,Anaksagor,Protagor,Gorgiy va boshqalarni kiritish mumkin.
3.Antik dunyo olamining <>
Bu davrdagi sotsiologik qarashlarni ilgari surgan mutafakkirlar qatoriga insoniyatning buyuk daxolari Sokrat ,Levkipp,Demokrit,Platon,Aristotel va boshqalarni kiritish mumkin.
3. Sotsiologiyaning strukturasi va metodologiyasi - 3. Sotsiologiyaning strukturasi va metodologiyasi
- Struktura bu fandagi asosiy elementlar ularning joylashishi, munosabati va tartibidir. Struktura bevosita fanning rivojlanish darajasn va uning elementlariga bog`liqdir. Fanning rivojlanib borishi davrida uniig elementlari bir tizimga tushlanib, bu sistema orqali esa bilimlarni tashkil qilish vositaligi ta`inlanadi. Buning natijasida esa nazarny, metodologik, metodik va boshqa elementlar o`rganilayotgan voqelikni (reallikni) yaxlit ko`rinishda aks ettiradilar. Fan bir tizim sifatida, qachonki umumiy asoslar, kategoriya va tushunchalarni ishlab chiqgandagina va bilishning har hil darajalari va shakllari orasida mantiqiy bog`lanish bulsagina yuzaga kelishi mumkin.
SOTSIOLOGIYA STRUKTURASI
NAZARIY SOTSIOLOGIYA
METODOLOGIYA
EMO
Tadqiqotlarda qo`llanadigan asosiy metodologik turlarni alohida taxlil qilib chiqishlik muhum ahamiyatga ega. Metodologiya turlarini turli mezonlar asosida ajratish mumkin. Metodologiyaning turlarga ajratishning eng keng tarqalgan mezoni bu taxlil qilish va tadbiq qilish darajasi mezonidir. Bu mezon asosida umumiy metodologiya, maxsus metodologiya va emperik metodologiyani ajratib ko`rsatish mumkin. - Tadqiqotlarda qo`llanadigan asosiy metodologik turlarni alohida taxlil qilib chiqishlik muhum ahamiyatga ega. Metodologiya turlarini turli mezonlar asosida ajratish mumkin. Metodologiyaning turlarga ajratishning eng keng tarqalgan mezoni bu taxlil qilish va tadbiq qilish darajasi mezonidir. Bu mezon asosida umumiy metodologiya, maxsus metodologiya va emperik metodologiyani ajratib ko`rsatish mumkin.
- Umumiy metodologiya fundamental tadqiqotlar (sotsial voqelik mohiyatini, inson borliq va madaniyat muammolari yechimi) asosida shakllanadi. U sotsial jarayonlarning bilishni yalpi prinsiplari va shakllarini ishlab chiqish, nazariy va empirik bilimlarning mohiyati umummetodologik muammolarini hal qilish, bilishning turli shakllari va metodlarining ahamiyatlarini aniqlashga intiladi.
Hulosa - Hulosa
- Hulosa qilib aytganda sotsiologiya fani jamiyat hayotidagi barcha muammolarni insonlar orasidagi hulq atvor qoidalarini o’rgatuvchi fan hisoblanishini ayniqsa bizning jamiyatdagi
- Oila institutlari va ijtimoiy guruhlar haqida barcha ma’lumotlarni yetkazib berishini, davlat ahamiyatiga molik ravishda biz yoshlarga hulq atvor qoidalarini o’rgatuvchi fan ekanligini ko’rishimiz mumkin.Ushbu fan tarixan bizning allomalarimiz tomonidan ham ta’kidlab o’tilgani e’tirofga loyiqdir. Sotsiologiya jamiyat va inson,shaxs omillarini birlashtirib turuvchi fan ekanligini ,ularni rivojlanib borish bosqichlarini belgilab beruvchi fan sifatida eramizdan avvalgi davrlarda ham garchand fan sifatida mavjud bo’lgan bo’lmasa ham uni falsafa tarkibida doimiy rivojlantirib borilgani bizga Aristotel,Sokrat,asarlaridan ham ma’lumdir.
- Sotsiologiya fani asosan jamiyatdagi mavjud muammolar,hodisalar ustida amaliy va nazariy tadqiqotlar olib borishini bilib oldim.
- Sotsilogiya fani bundanda rivojlanib borishi va yanada ko’plab sotsialogik kitoblar va asarlar yozilishini hamda yanada tushunarli tadqiqotlar olib borilishini aytishimiz mumkin.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
Do'stlaringiz bilan baham: |
