Mavzu: Standart tarmoq protokollari. Reja: Kirish

Mavzu: Standart tarmoq protokollari.
Reja:

Kirish:

O‘zbеkistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuqori natijalarga erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to‘laqonli shеriklik asosida o‘rinni egallay borishi, inson faoliyatining barcha jabhalarida axborot kommunikatsiya tеxnologiyalaridan kеng foydalanishning ko‘lamlari qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘lmoqda. Iqtisodiyotda bozor munosabatlarigao‘tish jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining barcha sohalariga axborotlashtirish sohasida erishilgan eng so‘nggi yutuqlarni tadbiq etish sur’atlarini g‘oyatda tеzlashtirib yubordi. “Axborotlashtirish”, “kompyutеrlashtirish”, “elеktron hukumat”, “elеktron boshqaruv”, “ochiq ta’lim” kabi atamalar hayotimizga kеng kirib kеldi. Axborot tizimlari va tеxnologiyalari yildan-yilga kishilikfaoliyatining turli sohalarida yanada kеng qo‘llanilib borilmoqda. Ularni loyihalashtirish, yaratish, ishga tushirish va kеng qo‘llashdan maqsad – jamiyat va inson butun hayot faoliyatini axborotlashtirish borasidagi muammolarini hal etishdir. Kun sayin avtomashinalar soni ortiq bormoqda. Xuddi shunday taksilar soni xam ko'paymoqda. Albatta xar-bir taksiparkning Malumotlar bazasi xam bo'lishi shart. Shu asnoda men ushbu kurs ishida taksipark malumotlar bazasini yaratdim.
Hozirgi vaqtda olib borilayotgan iqtisodiy, tashkiliy va boshqa o‘zgarishlarni amalga oshirish natijalari mamlakatimizda axborotlashtirish sohasidagi muammolarning hal etilishiga ham bog‘liqdir. Axborotlashtirish sohasidagi asosiy yo‘nalishlar O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonunlari, mamlakatimiz prezidentining farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlarda ham o‘z aksini topgan.
O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni
Davlat boshqaruvi tizimini yanada takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari va sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini, “elektron hukumat” tizimi hamda axborot tizimlarini jadal tatbiq etish, telekommunikatsiya infratuzilmasini va ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarini modernizatsiya qilish maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil qilinsin.
Belgilab qo‘yilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasining barcha majburiyatlari va shartnomalari, shu jumladan, xalqaro shartnomalari bo‘yicha huquqiy vorisi hisoblanadi.
2. Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining asosiy vazifalari hamda faoliyat yo‘nalishlari etib belgilansin:
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalar sohasida, “elektron hukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash, axborot texnologiyalarini rivojlantirishning jahon darajasidan kelib chiqqan holda milliy axborot-kommunikatsiya tizimini tatbiq etish va rivojlantirish yuzasidan kompleks dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
Telekommunikatsiya infratuzilmasini yanada rivojlantirish va modernizatsiya qilish, shu jumladan, Internet tarmog‘iga keng polosali ulanishni kengaytirish, telefon aloqasi, televideniye va radioeshittirishning raqamli tizimlariga to‘liq o‘tishni ta’minlash, aloqa va telekommunikatsiyalar sohasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo‘li bilan boshqarish, litsenziyalash va nazorat qilish borasidagi funksiyalarni amalga oshirish;
“Elektron hukumat”ni tatbiq etish, vazirliklar, idoralar, kompaniyalar va uyushmalarning, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborotlashtirish va interaktiv davlat xizmatlarini takomillashtirish borasidagi faoliyatini idoralararo muvofiqlashtirish, monitoring qilish, baholash va nazorat qilish bo‘yicha davlat dasturlarining amalga oshirilishini ta’minlash, shuningdek, davlat axborot resurslari hamda ma’lumot bazalarini shakllantirish, saqlash va foydalanishning yagona tizimini vujudga keltirish, idoralararo axborot tizimlarini yaratish va boshqarish;
Internet tarmog‘ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash, mamlakatimizning turli yo‘nalishlardagi zamonaviy veb-resurslarini, shu jumladan, aholining, xususan, yosh avlodning axborotga bo‘lgan va intellektual talab-ehtiyojlarini qondirish maqsadida tarmoq resurslarini rivojlantirish uchun zarur texnik va qulay shart-sharoitlarni yaratish;
Raqobatdosh dasturiy mahsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini hamda ularga ko‘rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish va uning muvofiqlashtirilishini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarida va iste’molchilarda zamonaviy dasturiy mahsulotlar, axborot tizimlari va axborot resurslarini joriy etish;
Axborot xavfsizligini ta’minlash va kommunikatsiya tarmoqlari, dasturiy mahsulotlar, axborot tizimlari va resurslarini himoya qilishning zamonaviy texnologiyalarini tatbiq etish chora-tadbirlarini amalga oshirish, axborot resurslarini himoya qilish bo‘yicha texnik infratuzilmani yanada rivojlantirish;
Zamonaviy kommunikatsiya vositalari sohasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish, dasturiy mahsulotlar, axborot tizimlari va ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqish va tatbiq etish, axborot xavfsizligini ta’minlash va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining boshqa sohalarida shunday ishlarni tashkil etish;
Aloqa, axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalar sohasida xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, ustuvor loyihalarni amalga oshirish, radiochastotalik spektrdan samarali foydalanish uchun hamda vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha xorijiy investitsiyalarni jalb etish.
3. Quyidagilar belgilab qo‘yilsin:
O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlari vazirliklar, idoralar, kompaniyalar, uyushmalar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi;
Vazirliklar, idoralar, kompaniyalar va uyushmalarning, mahalliy davlat hokimiyati organlarining rahbarlari axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha kompleks dasturlarning o‘z vaqtida va to‘la-to‘kis amalga oshirilishi, “elektron hukumat” xizmatlari va axborot tizimlari joriy etilishi uchun shaxsan javobgar bo‘ladilar;
Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hamda interaktiv davlat xizmatlari tatbiq etilishi darajasi, samaradorligi va sifatiga baho berish natijalari vazirliklar, idoralar, kompaniyalar, uyushmalar, yirik korxonalar va birlashmalar, mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlarining egallab turgan lavozimlariga munosib ekanliklarini ko‘rib chiqish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
4. Vazirlar Mahkamasi ikki hafta muddatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi faoliyatini tashkil qilish to‘g‘risidagi qarori loyihasini o‘rnatilgan tartibda tasdiqlash uchun kiritsin.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida” 2012-yil 16-oktabrdagi PF-4475-sonli Farmoni o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin, 4, 5 va 8-bandlari bundan mustasno.
Ushbu qarorlarni amalga oshishida xar birimiz javobgarmiz. Shu asnoda men xam taksipark malumotlar bazasini yaratdim.

Nazariy qism:

2.1 Malumotlar bazasi xaqida tushuncha.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma’lumotlar hajmining tеz suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) dab ataluvchi dasturiy komplеksning yaratilishiga olib kеldi.
Ma'lumotlar bazasi - bu o`zaro boglangan va tartiblangan Ma'lumotlar majmuasi bo`lib u qurilayotgan ob'еktlarning xususiyatini, xolatini va ob'еktlar o’rtasidagi munosabatni ma'lum soxada tavsiflaydi.
Darxaqiqat, xozirgi kunda inson xayotida MBda kеrakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muxim ro'l o’ynaydi. Sababi jamiyat taraqqiyotining qaysi jabxasiga nazar solmaylik o`zimizga kеrakli ma'lumotlarni olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir.
Ma'lumki, MB tushunchasi fanga kirib kеlgunga qadar, ma'lumotlardan turli ko’rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma'lumotlarni shunday tashkil qilar edilarki u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Xar bir yangi masalani xal qilishda Ma'lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu xol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi.
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni xisobga olmoq, zarur:
Birinchidan, Ma'lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga bog`liq, bo’lmasligi lozim, ya'ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma'lumotlar turini o`zgartirganda, dasgurlarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim.
Ikkinchidan, MBdagi kеrakli ma'lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga xojat qolmasin.
Shuning uchun xam MBni tashkil etishda ma'lum qonun va koidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma'lumot so`zidan farqlaymiz, ya'ni axborog so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma'lumot dеganda aniq, bir belgilangan narsa yoki xodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
Bugungi kunda ma'lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa xozirgi zamon kompyutеrlaridir. Kompyutеrlarda saqlanadigan MB - bu maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl dеmakdir. Kompyutеr xotirasida xar bir fayl, yozuv dеb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. Yozuv - o`zaro boglangan ma'lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma'lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon dеb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma'lumotlarning. imkoni boricha, qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi ifodalaydigan ma'lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimida xar bir MB modеli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
1. Ma'lumotlar tuzilmalarining turi.
2. Ma'lumotlar ustida bajariladigan amallar.
3. Butunlikning chеklanganliga.
Bu xususiyatlarni e'tiborga olgan xolda ma'lumotlar bazasi modеllari quyidagi turlarga bo’linadi:

1. 
   Daraxtsimon (iеrarxik) modеllar.
   
2. 
   Tarmoqli (turli) modеllar.
   
3. 
   Rеlyatsion modеllar.
   

Yana shu narsani ta'kidlash lozimki, ma'lumotlar bazasi modеllarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modеli mavjud dеyish noto’gri. Chunki, bulardan tashqari yana ma'lumotlar bazasining binar munosabatlar modеli, ER -modеllari, sеmantik modеl kabi boshqa turlari xam mavjud. Lеkin amalda asosan dastlabki ta'kidlangan 3 turli modеllar ko’proq qo’llanilib kеlinmoqda. Shuning uchun xam biz ushbu modеllarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.


Daraxtsimon (iеrarxik) modеlda ob'еktlar yozuvlar.
Iеrarxik modеlda ikki yarusdagi elеmеntlar bog`langan bo`lsa, unday ma'lumotlar tarmoqli (turli) modеlda ifodalangan dеyiladi. Tarmoqli modеllarda xam ob'еktlar daraxtsimon modеllardagi kabi yozuvlar ko`rinishida tasvirlanadi. Ob'еktlarning o`zaro aloqalari yozuvlar o`rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.
Rеlyatsion modеllarda esa ob'sktlar va ularning o`zaro aloqalari ikki o`lchovli jadval ko`rinishida tasvirlanadi. Ma'lumotlarning bunday ko`rinishda tasvirlanishi ob'еktlarning o`zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo`ldi.
MBBT asosiy xususiyatlari – bu protsеduralar tarkibi bo’lib, ular faqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl, oldin ma’lumotlar banki dеb atalib, kеyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasii” dab yuritila bosladi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
- fayllar to’plami mantiqiy kеlishuvni quvvatlaydi;
- ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi;
- har xil to’xtalishlardan kеyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
- MBBT bir nеcha foydaloanuvchilarning parallеl ishlashini ta’minlaydi.
MBBT funktsiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan:
- Tashqi xotirada bеvosita ma’lumotlarni boshqarish.
Bu funktsiya MBga bеvosita kiruvchi ma’lumotlarni saqlash uchun kеrakli strukturani ta’minlab tashqi xotiraga qo’shadi. MBBT ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Rivojlantirilgan MBBTda foydalanuvchi istalgan holda MBBT fayl tizimini ishlatayapdimi bu haqda bilishi shart emas, va agar ishlatsa, u holda fayllar tashkil qilingan bo’ladi. Xususiy holda MBga bеrkitilgan ob’еktlarni MBBT quvvatlaydi.
-Tuzkor xotirani bufеr bilan boshqarish.
MBBT odatda ancha katta hajmdagi MB bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda tеzkor xotiraning mumkin bo’lgan hajmidan yеtarli darajada katta bo’ladi. Ma’lumki, agar ma’lumotlarning biror elеmеntiga murojaat qilish kеrak bo’lsa tashqi xotira bilan aloqa o’rnatiladi, lеkin barcha tizim tashqi xotira qurilmasi tеzligida ishlaydi. Bu tеzlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu opеrativ xotiraga ma’lumotlarni bufеrizatsiya qilishdir.
-Tranzaktsiya bilan boshqarish
Tranzaktsiya – bu qaralayotgan MBBT MB ustida kеtma-kеt opеratsiyalarni bajararishidir, ya’ni ma’lumotlar bilan monipulyatsiya qilib kеtma-kеt opеratsiyalar yordamida MBBTga ta’sir etishdir. Tranzaktsiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o’tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko’ra tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan bo’lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bеrsa, ma’lumotlar bazasi boshlang’ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kеrak.
- Jurnalizatsiya
MBBT ga bo’lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi dеganda har qanday apparatli yoki dasturli to’tab qolishdan (sboydan) kеyin MBBT MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli to’xtab qolish holati ikki xil bo’ladi: еngil to’xtab qolish, ya’ni bunda kompyutеr ishlashi kutilmaganda to’xtashi (masalan, elеktr toki manbaining o’chishi), ikkinchisi qattiq to’xtab qolish, bu tashqi xotirada ma’lumotlarning yo’qolib kеtishi bilan xarakterlanadi. Dasturli to’xtab qolishlarga quyidagilarni kеltirishi mumkin: MBBTning to’satdan buzilishi bilan ishni tugatishi (dastur xatosi bo’yicha yoki qaysidir apparatning to’xtab qolishi natijasida) yoki foydalanuvchi dasturining avariya bilan tugallanishi bo’lib natijada ayrim tranzaktsiyalar tugallanmasdan qoladi. Har qanday holda ham MB qayta tiklash uchun qo’shimcha ma’lumotlarni joylashtirish kеrak. Boshqacha qilib aytganda MB da ma’lumotlarning butunligini saqlash uchun saqlanadigan ma’lumotlarning to’liqligi talab qilinadi. Ma’lumotlarning ishlatilayotgan qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli saqlanishi lozim. Bunda to’liq ma’lumotlarni quvatlash uchun kеng tarqalgan usullardan biri MB ning o’zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.
Jurnal – MBning asosiy qismi bo’lib hisoblanadi va va u barcha rivojdagi MBBT da (pratakol Write Ahead Log – WAL) dеb nomlanadi.
Qattiq to’xtab qolishdan kеyin MBni qayta tiklash uchun jurnal va MBning arxiv nusxasi ishlatiladi. Arxiv nusxa – bu MBning to’liq nusxasi bo’lib, jurnalni to’ldirish momеntidan boshlanadi.
2.2 Predmet soha tahlili
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:

• 
  predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
  
• 
  ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
  

Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilish dasturiy va texnik vositalarga bog’liq emas.