Mavzu: Statistik tahlil metodlari Statistik usul

Mavzu: Statistik tahlil metodlari

Statistik usul

Bu usul asosan har xil katta-kichiklikdagi matnlarda ayrim-ayrim lisoniy hodisalsrning ( tovush, harf, bo`gin, so`z, olinma va o`zlashmalar, yangi va eskirayotgan so`z-u qo`shimchalar, har xil qurilmalar v. h. ) qo`llanilish miqdorini aniqlash uchun qo`llaniladi. Bu usul tadqiqotchini qiziqtirgan hodisa, uning xillarining ma`lum bir turdagi matnda ishlatilish miqdorini sanash va mutanosiblik (proporsiya) asosida qo`llanilish chastotasini aniqlashga xizmat qiladi. Uning natijalari til ta`limida lisoniy birliklarning berish tartibini va bosqichlarini belglashda, lug`at, qo`llanma va mashina tarjimasi dasturlarini tuzishda juda ham foydalidir.

Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi.

O`zbek tilshunosligida statistik tahlil usullari bilan jiddiy shug`llangan olimlar Ilya Kissen (adabiy nutqda faol so`zlar chfstotasi), Bahrom Bafoyev (Mir Alisher Navoiy asarlari leksikasi) va Sunnatilla Rizayevlardir (harf, tovush, so`zlar chastotasi). O`zbek tili tarixiy yodgorliklarining, ayrim adiblar asarlarining lisoniy xususiyatlari tavsifiga bag`ishlangan kopgina ishlarda statistik usuldan keng foydalaniladi.

Eksperimental (instrumental) fonetik

STATISTIK METOD
Statistik tahlil tilning barcha qatlamlarida birdek qo’llanishi sababli universal uslub hisoblanadi. Bu uslub transformatsion tahlil kabi tushuntirish qobiliyatiga ega bo’lmasa-da, nutqda til elementlari va til hodisalarining ishlatilish darajasini aniq ko’rsatib beradi. Hozirgi zamon tilshunosligi til hodisalarini faqat sifat tomonidan emas, balki miqdor jihatidan ham chuqur o’rganishni taqozo etadi. Ma’lumki, miqdor o’zgarishi sifat o’zgarishi bilan uzviy bog’liqdir.Til va nutq hodisalarining ishlatilish darajasi bir xil emas. Til hodisalarining statistik xususiyati lug’aviy ma’lumotlarga asoslanadi. Tillardagi so’z turkumi miqdor jihatdan o’rganilganda otlar lug’at tarkibining 50-60 %, fe’l 20-25 %, qolgan so’z turkumlari taxminan 15-20 % ni tashkil etishi aniqlangan.
Nemis tilidagi otlarda jins kategoriyasi borligi ma’lum. Uchta jinsning bu tildagi nisbati quyidagicha:maskulin jinsdagi otlar – 38 %
Feminin jinsdagi otlar – 45 %
Neytral jinsdagi otlar – 17 %
Statistik usul
Bu usul asosan har xil katta-kichiklikdagi matnlarda ayrim-ayrim lisoniy hodisalsrning ( tovush, harf, bo`gin, so`z, olinma va o`zlashmalar, yangi va eskirayotgan so`z-u qo`shimchalar, har xil qurilmalar v. h. ) qo`llanilish miqdorini aniqlash uchun qo`llaniladi. Bu usul tadqiqotchini qiziqtirgan hodisa, uning xillarining ma`lum bir turdagi matnda ishlatilish miqdorini sanash va mutanosiblik (proporsiya) asosida qo`llanilish chastotasini aniqlashga xizmat qiladi. Uning natijalari til ta`limida lisoniy birliklarning berish tartibini va bosqichlarini belglashda, lug`at, qo`llanma va mashina tarjimasi dasturlarini tuzishda juda ham foydalidir.

Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi.

O`zbek tilshunosligida statistik tahlil usullari bilan jiddiy shug`llangan olimlar Ilya Kissen (adabiy nutqda faol so`zlar chfstotasi), Bahrom Bafoyev (Mir Alisher Navoiy asarlari leksikasi) va Sunnatilla Rizayevlardir (harf, tovush, so`zlar chastotasi). O`zbek tili tarixiy yodgorliklarining, ayrim adiblar asarlarining lisoniy xususiyatlari tavsifiga bag`ishlangan kopgina ishlarda statistik usuldan keng foydalaniladi.

Tahlil usuli

X1X asrning oxiri XX asr boshlarida shakllangan va fizikaning akustika, rentgenologiya bo`limlari inkishofi naijasida tovushning baland-pastligini, cho`ziq-qisqaligini o`lchaydigan ossilograf, ogiz bo`shlig`idagi nutq organlari harakatining aksini beradigan palatograf va rentgenograflarnng ixtirosi bilan uzviy bog`liqdir. Bu asboblar yordamida nutq tovushlari, urg`u va ohangning turli o`rinlarda tallaffuz xususiyatlari haqida aniq ma`lumotlar fizikaviy birliklarda olinadi. Bunday tadqiqotlar mohiyatan fizikaning akustika bo`limi tajriba-sinov uslublari asosida ish tutadi.

Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi.

Tilshunosligimizda instrumental fonetika bilan asosan Ahmadjon Mahmudov va Sora Otamirzayeva shug`llanish

. “

“ “

Biz bu yerda tilshunosligimizda keng qo`llanilayotgan va qo`llanilgan ayrim tadqiq va tahlil usulini sanab o`tdik. Aytib o`tganimizdek, tilni turli jihatdan tadqiq etish usul va yo`li juda ko`p. Hozirgi kunda ikki yo`nalishdagi kompyuter lingvistikasida

1. 
   Kompyuter yordamida til ta`limi,
   

2. 
   Kompyuter vositasida matnlarni tadqiq qilish va mashina tarjimasi
   

Yo`nalishlarida katta ishlar amalga oshirilmoqda, yangi-yangi tadqiq usul va vositalari ochilmoqda. Bular haqida ma`lumotni Internet tizimidan olasiz. Bu usullar bilan tanishish va ulardan foydalanish esa zamonaviy dasturlash tizimini chuqur bilishni talab etadi va biz – katta avlodning emas, S I Z – yosh avlodning oldida turgan vazifadir. Sizning bu yo`ldagi intilishingizga biz faylasuf akademik shoir G`afur G`ulomning payg`ambarona so`zlariga o`xshatma bilan:

Ustoz, men yangicha yondashar bo`lsam,

Boshqa usullarni ham kashf etar bo`lsam,

Yangi-yangi yo`llarni ochar bo`lsam,

Sen orqalarda qolib ne deysan?

• 
  Yasha, - deyman, - o`glim!
  

Deb javob beramiz. G`afur G`ulom bashoratlari haqiqatga aylanganidek, bu so`zlarning ham haqqoniyligiga iymonimiz komildir – bilim hosil qilish Kaliti

• 
  M E T O D O L O G I Y A –
  

Qo`lda bo`lsa, qulflar ochilaveradi, yangi-yangi usullar topilaveradi Fanning taraqqiyoti ham shunda!

Tayanch tushunchalar:

Komparativizm, naturalizm, qiyosiy-tarixiy metod, yosh grammatiklar, individual psixologizm, analogiya, semiotik sistema, transformatsiya, sema, integral sema, differensial sema, komponent tahlil, chastota.

Mustahiamlash savol va topshiriqlari:

1.Nega ayni bir manba turli metodlar bilan tadqiq qilinishi zarur?

2.Nega bir manba haqida bir-biriga zid hukm bir-birini to`ldiradi?

3.Tilshunoslikda u yoki bu metodning keng ommalashishi nimalar bilan bog`liq?

4.Fanda nega tadqiq metodlari almashinib turadi?

5.Tilni tadqiq etish usullari o`zaro bog`langanmi yoki har bir metod o`zicha shakllanadi va rivojlanadimi?

6.15-ma`ruzada tavsivlangan tadqiq usullarining o`zaro aloqadorlik zanjirini tuzib, bir butunlik sifatida berish chizmasini tuzishga harakat qiling.

1 Qar. : Учеба в Германии. DAAD. 2001. B.112.

2 Философия. Наука. Методология. М.: Наука, 1980. Б.8.

3 Кедров Б. М. Единство диалектики, логики и теории познания. М.1963. Qiyos.: Koпнин П. В. Диалектика как логика и теория познания. М.: Наука, 1973.

4 РозентальМ. М. Принципы диалектической логики. М.: 1960. Диалектика и логика. Законы мышления. М.: 1962. Диалектика и логика. Формы мышления.  М.: 1962.

5 Jumladan, B. Mengliyev. “Falsafa nechanchi o`rinda turadi?”//Ma`rifat. 2004.

6 Chunonchi, Radiy Fishning “Jaloliddin Rumiy”; Soldatze K. ning “Ibn Sino”; Oybekning “Navoiy”; P. Qodirovning “Bobur”; Б.Кузнецовning “Эйнштейн”,

Б. Кедровning “День великого открытия”; A. Гулыга ning “Гегель”;

В. Асмусning “Иммануил Кант” biografik-badiiy asarlari .

7 Chunonchi, Qori Niyoziy. “Hayot maktabi”; Эйнштейн. “Физика и реальность”; Галилей “Беседы”.

8 Chunonchi, В. Библер. Мышление как творчество. – М.: Мысль, 1995;

Э. Ильенков. Диалектика абстрактного и конкретного в “Капитале”.- М.: 1960; А.Р.Познер.Истины и парадоксы.М.ИПЛ.1977; А.С.Границкая.Научить думать и действовать.М.Просвещение.1981; Ж.Адамер. Исследование психологии процесса изобретения… М.Сов.радио.1970.

9 1-ma`ruzamizda bu masalani kursning uchinchi tarkibiy qismi sifatida berishimizning asosiy sababi shundaki, ilmiy tadqiq va uning jarayoni haqida ilk tushunchlar bakalavriat bosqichining “Ilmiy tadqiq asoslari” o`quv kursida beriladi .

10 Bunday holatda tilshunos boshqa fan tadqiqotchilaridan ancha qulay holatdadir. Zeroki, tilning qonuniyatlari (agar tilshunos shu tilda erkin so`zlasha va fikrlay olsa) uning ongida singgan, mujassamlashgan bo`ladi va u o`z til bilimlaridan va ko`nikmalaridan foydalana oladi.