Mavzu: Suv va tuproq resurslari va ularni muhofaza qilish Reja

Suv resurslarini davlat, foydalanish va himoya qilish. Orol dengizi havzasini o'z ichiga olgan qurg'oqchil iqlim sharoitida suv zonalari suv va inson hayotini qo'llab-quvvatlash, ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyat hamda davlat iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy manbaidir.
Sirdaryo va Amudaryo quyi oqimida aholisi tez-tez suv tanqisligi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlaridan aziyat chekmoqda, deb ko'rsatadi 45 yil, - bu so'nggi 40 dan ziyod Markaziy Osiyoda suv resurslaridan foydalanish borasida amaliy tajribaga tomonidan ko'rsatilgan. suv resurslaridan xo'jasizlarcha foydalanish, ularning sifat va miqdoriy kamayish Orol dengizining uy egasi bilan, sug'orish, tuproq degradatsiyasi, transchegaraviy Amudaryo va Sirdaryo vodiylari butun ekotizimiga buzilishi uchun suv tanqisligi, shu jumladan, bir qator muammolarni, yaratdi.
Shu bilan birga, O'zbekistonda sug'oriladigan katta maydonlari (4,3 million gektar) va aholining eng yuqori zichligi (kvadrat kilometrga 64 kishidan ortiq) bo'lgan suv resurslari mavjudligi jihatidan eng maqbul shart-sharoitlar mavjud.
O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, shuningdek, atrof-muhitning barqaror va maqbul holati suv resurslarining mavjudligi va sifati bilan bog'liq. Shu bilan birga, transchegaraviy suv resurslaridan foydalanish respublika uchun alohida ahamiyatga ega.
Amudaryo va Sirdaryoning asosiy suv oqimlarining umumiy o'rtacha yillik oqimi 116,48 km3 ni tashkil etadi, shundan 79,28 km³ Amudaryo havzasida va 37,2 km³ Sirdaryoda shakllanadi. O'zbekiston hududida to'g'ridan-to'g'ri tuzilgan suv resurslarining ulushi Amudaryoning havzasida 4,74 km3 (6,0%) ni tashkil etadi. 2.2.1). Sirdaryo havzasining ichki suv resurslari 6,17 km3 (16,6%), umuman muzlik suv zahiralari va O'zbekiston hududida 10% dan kamroq ko'llar tashkil etilmoqda.
Amudaryo va Sirdaryoning asosiy suv oqimlarining umumiy o'rtacha yillik oqimi 116,48 km3 ni tashkil etadi, shundan 79,28 km³ Amudaryo havzasida va 37,2 km³ Sirdaryoda shakllanadi. O'zbekiston hududida to'g'ridan-to'g'ri tuzilgan suv resurslarining ulushi Amudaryoning havzasida 4,74 km3 (6,0%) ni tashkil etadi. 2.2.1). Sirdaryo havzasining ichki suv resurslari 6,17 km3 (16,6%), umuman muzlik suv zahiralari va O'zbekiston hududida 10% dan kamroq ko'llar tashkil etilmoqda.
Orol dengizi qurigan tubining hozirgi holati
Orol dengizi, ming kub kilometrdan ortiq suvni o'z ichiga olgan sayyoramizning to'rtinchi ichki suv havzasi edi. Orol dengizining kamyob ekotizimi yuzlab turdagi dengiz hayvonlari va o'simliklarini o'z ichiga oldi. O'rta asrlarning 60-yillaridan boshlab, Orol dengizi tez quriy boshladi va bugungi kunga kelib, to'rt yarimga kamaydi, shundoq ham toza suv, chanqoq va dengiz organizmlari deyarli butunlay g'oyib bo'lgan suv havzasiga aylandi.
216 kvadrat kilometrlik Uyg'onish orollari Orol dengizining yirik orollariga tegishli edi. Orol dengizining davomli sayozlanishi bilan, orol o'sib, yarim orolga aylandi va u sayoz suv bilan materik bilan birlashdi.
Amudaryo Markaziy Osiyoning eng yirik daryosi. O’zandan 100 km uzoqlikda daryo qirg'oqqa singib ketib, katta delta hosil qiladi. Amudaryoning deltasida ko'plab kanallar, kichik ko'llar, to'qay tog'lari, sho'r va botqoqli joylar mavjud. Sug'oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi daryo o'zanlarini to'g'onlar bilan tartibga solish va suv resurslarining katta qismini qishloq xo'jaligi uchun egallash zarurligiga olib keldi.
Orol dengizi va unga qo'shni bo'lgan hududlar Markaziy Osiyo mintaqasi ijtimoiy-iqtisodiy tizimining shimolida joylashgan. Umumiy maydoni 473 ming kvadrat metrni tashkil etadi. km, aholi soni 3 milliondan oshadi.
Sobiq Sovet Ittifoqi davrida ilgari ko'chmanchi chorvachilik va sug'oriladigan qishloq xo'jaligi mavjud bo’lgan Orolbo'yi hududi katta sug'orish inshootlari asosida yirik qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish maydoniga aylandi.
Buyuk miqyosdagi melioratsiya ishlari va sanoatni rivojlantirish ushbu hududlarni yirik agrosanoat komplekslariga aylantirdi. Viloyatda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 1950 yilga nisbatan 4 baravar ko'paydi. 1950 yilda Orol havzasida 2,9 million gektar maydon sug'orildi. Bugungi kunda sug'orish maydoni 7 million gektargacha o'sdi.
Bu yer mamlakatga paxtaning 95 foizini, guruchlarning 40 foizini, meva va uzumlarning uchdan bir qismini, sabzavot va poliz ekinlarining chorak qismini berdi. Orol dengizi gidrologik siklining odatdagiga yaqin bo'lgan vaqt bilan taqqoslaganda qishloq xo'jalik mahsulotlarining yillik hajmi 3,8 dan 15,8 mln. Hisoblarga ko’ra, aholi jon boshiga tushgan daromad esa mahalliy demografik portlashni hisobga olgan holda - 1,8 marta.
Shu bilan birga, ayni paytda sobiq sug'oriladigan yerlarning sug'orish-meliorativ tizimlarini rekonstruktsiya qilish, tuproq unumdorligini oshirish va fermer xo'jaliklarini kompleks qurishga e'tibor berilmadi. Ijtimoiy ob'ektlar (uy-joy, madaniyat muassasalari va boshqalar) qurilishida bir kechikish bo'ldi. Bularning barchasi qishloq xo'jaligining samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
Orol dengizi xususiyati dengiz va gölsel cher¬ty ega, suv Nanning tuz katta ichki organi hisoblanadi. Bu Qozog'iston va Uzbekistan Respublikasi hududida cho'l zo’nasida vodiy Turon joylashgan. Dengiz Amudaryo va Sirdaryo suvlari bilan to’yinadi. Dengiz rejimi bir tomonidan iqlimi, geotektonik va inson omillarga bogliq bo’lgan yuqorida aytilgan daryolardan keladigan suvlar bilan belgilanadi, boshqa tamondan esa hajmi suv yuzasidagi bug’lanishga bog'liq bo’lgan iqlim sharoitlariga va dengiz morfoparametrik ko’rsatkichlariga bog'liqdir.
. Qadimgi gidrografik tarmog'i tomonidan tasdiqlanganidek, Turonning alyuminiy tekisliklari, Orol dengizi o'z daryolari bilan mustaqil havza emas, balki Kaspiy dengizi havzasining bir qismidir. Orolni, Amudaryoni va Sirdaryoni boqadigan daryolar Kaspiy dengiziga tushgan vaqt keldi. tirilgan Zatem Ridge Nura-Tau tog tog'larni Tomdi pregradili yo'l Sirdaryo mahmuzluyor, va u Ustyurt Upland uchun Kara-Tog narida tizmasining uchun uning yo'lini ochib berdilar, Shimoliy Ferganskoy uchun vodiysi chiqib olish uchun o'girildi. U yerdan Sariqamish depressiyasidan suv bilan to'lgan Zapadny Uzboyga quyildi va uning suvlarini Kaspiy dengiziga tashladi.
1960 yillarga qadar Orol dengizi nisbatan barqaror bo'lib, Amudaryo va Sirdaryo (56 km3 / yil) daryolari va atmosfera yog'inlari (9 km3 / yil) suvining buzilishi tufayli dengiz sathidan (65 km3 / yil) bug'lanib ketganligi uchun kompensatsiya qilindi. Dengiz sathining o'rtacha uzunligi 53 m bo'lgan, suv sathining maydoni 67 ming km2, hajmi 1,064 km3, eng katta chuqurligi 69 m, sho'rlik darajasi 9,6-10,3% atrofida jiddiy darajada o'zgarib turardi. Shimoliy qirg'oq asosan tik, g'arbiy yuqori (250 m gacha), quyi va sharqiy banklar past.
Pastki orol va suv osti balandliklari tomonidan havzalar qatoriga bo'linadi. 1100 dan ortiq orol va katta orollar bor edi: Barsakelmes, Uyg'onish. Iqlim qit'a.
O'tgan o'n yilliklar davomida sug'orish va sanoatni rivojlantirish, shuningdek bir qator quruq yillar uchun qayta tiklanmaydigan suv iste'molining o'sishi Orol dengizi suvining oqimini bosqichma-bosqich qisqartirishga, uni to'liq to'xtatishga olib keldi.
1990-yillarning boshlarida dengiz sathidan 39 metrga tushib, suv miqdori 400 km³ ga kamaydi. Oyna maydoni 40 ming km² ga teng, mineralizatsiya esa 21 soatgacha ko'tarilgan. Shu bilan birga, er usti oqimi 1981-1986 yillarda kamaydi. yiliga 1-5 km³gacha. Yiliga yog'ingarchiliklar sababli 4-6 km³ ga pasayishi va 36-39 km³ ga qadar bug'lanib ketishi kuzatilgan.
Paxta plantatsiyalarini sug'orish uchun suvdan qaytarilmasdan foydalanish so'nggi yillarda Amudaryo va Sirdaryo daryolarining Orol dengiziga oqib o'tishi keskin pasayishiga olib keldi.
Uning miqdori 14 metrdan oshdi, suv maydoni 60-yillarning boshiga nisbatan uchdan bir qismga, suvning hajmi esa 60 foizga kamaydi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimidagi daryo suvlarining sifati katastrofik tarzda yomonlashdi va ular ichishga yaroqsiz holga keldi. Ushbu daryolarning deltasida, Orol dengizi va unga tutash hududlardagi ekologik tizimlarning, flora va faunaning chuqur degradatsiyasi, zemelning sho'rlanishi va sho'rlanishi mavjud.
Mintaqadagi yuz minglab gektar sug'oriladigan yerlar sel va sho'rlanish oqibatida yuzaga keldi. Paxta yetishtirishga olib keladigan yerning muhim sohalari o'simliklar patogenlari va zararkunandalari bilan kasallangan. Sug'oriladigan yerlarning ko'plab tumanlarida tuproq unumdorligi kamayib bormoqda va asosiy ekinlar hosildorligi pasaymoqda.Natijada, Orolbo'yi mintaqasida, ayniqsa Qoraqalpog'iston Respublikasi, Qizilo'rda va Tashauz viloyatlarida aholi salomatligi uchun xavfli ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va sanitariya-epidemiologiya holati sezilarli.
Orol dengizining ijtimoiy va ekologik inqirozining asosiy sabablari va oqibatlari.
Orol dengizi va Orol dengizi inqirozining asosiy sababi - mavjud ishlab chiqarish tuzilmalari va Markaziy Osiyo mintaqasining ekol/gak tiximi imkoniyatlarining ahuqur ziddiyati.
Bu o'tmishda suvi va boshqa resurslarni cheklanmagan ekspluatatsiya qili­hæu namoyon bo'ladigan tabiat qonunlarining qo'mndonlik-ma'muriy tizimiga e'tibor bermashi{#natijasida sodir bo'ldi. Orol ekotizimlarini va Amudaryo vi!Sirdaryo deltalarini muhgfsza qilish bo'yicha sug'orisè ñubklishi sxemalari amaliyotfa0ta`biq etilmadi.
O'tgan asrning o'rtalarida Orol dengizi havzasidagi ekologik vaziyat va dengizning o'zi nisbatan barqaror edi. 1950 yillar va 1960 yillarning boshlarida Markaziy Osmyoda va Qozog'istonda sug'orishni kengaytirish bo'yicha yangi qaror qabul qilindi.
O'zbekistonda 1960 yillarning joshida sug'oriladigan yerlarnhnw |aydoni 1,5 barobar, Qozog’istonda 1,7 barobar, Turkmanistonda esa 2,4 baravar oshdi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari asosiy ishlab chiqarish a+tIv|dri 5-7 barobar o'sdi. Fevmada quvvati 6 baravargacha. ma3hi/alar parki 3,2 barobar, trakuor motorlarining quvvati asi ',6 barobar oshdi. Shu bilan birga mineral o'g'itlarni qo'llash 3,5-6 marta ko'paydi. Markaziy Osiyoning respublikalaridagi gektar yerlarni o'g'itlashning aniq iste'moli hozirgi kunda Rossiya Federatsiyasiga qaraganda 2,5-3 baravar yuqori.
Bundan kelib chiqadiki, Orol dengizi havzasida sug'orishni rivojlantirish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga katta hajmdagi investitsiyalar va irrigatsiya va drenaj qurilishida, asosan, butunjahon maqsadlar uchun, ko'pincha mintaqaviy mablag'lar hisobidan amalga oshiriladi. Qishloq xo'jaligini kimyoviylashtirish va boshqa turdagi antropogen ta'sirlarning ortishi bilan sug'orishga alohida e'tibor berish mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimda salbiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi.
Paxta va guruch monokulturlarini taqsimlashda suv ishlab chiqarishning asosiy rivojlanish strategiyasi irrigatsiya uchun daryo oqimining tezkor tahliliga olib keldi. Jahon tajribasi bilmagan sug'oriladigan maydonlarni qurishning yuqori darajasiga erishishning muqarrar oqibati sifatida sug'orish tizimlarini loyihalash, qurish va ishlatishning sifati yomon bo'lgan bir qator hollarda erlarning meliorativ holati yomonlashish vaziyatni kuchaygan.
Nazoratning yo'qligi va erkin suv iste'moli va ekinlarning qaytmasligi suvning samarasiz ishlatilishiga yordam berdi. Paxta va guruch o'sishi, suvning yuqori xarajatlariga qo'shimcha ravishda, katta miqdordagi o'g'itlar va kimyoviy o'simliklarni himoya qilish mahsulotlarini qo'llashni talab qiladi, bu esa atrof-muhitning ifloslanishini ruxsat etilgan o'nlab darajadan oshib ketishiga olib keldi.
Mintaqaning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish strategiyasi aniq xom ashyo yo'nalishiga ega bo'ldi, buning natijasida hozirgacha qayta ishlash korxonalari tarmog'i, xususan, saqlash va kommunikatsiya tizimlari kamdan-kam hollarda saqlanib qolmoqda, infratuzilma milliy iqtisodiyotning talablariga javob bermaydi.
Shu sabablarga ko'ra, mintaqa xom-ashyoning ko'p qismini eksport qilishga majbur bo'lib, daromad olish imkoniyatini yo'qotadi. Mahsulotlarni tashish va saqlashning zaif sharoitlari tufayli katta miqdorda yo'qolib ketadi, bu esa samarasiz suv xarajatlarini talab qiladi.
Markaziy Osiyo va Qozog'iston hududida "Tabiat - Iqtisodiyot aho'nglab tizimi faqat eng yaqqol namunasidir Orol dengizi inqirozi, birinchi navbatda, qishloq xo'jalik xom ashyo oshirish manfaatlarini o'rniga tayyor mahsulotlar ta'qib samarali kuchlari rivojlantirish uchun anti-ekologik strategiyasi.Ushbu tizimning etakchi tarmog'i - aholi - yiliga qariyb 3% o'sib borayotgan iqtisodiyot va kamsituvchi tabiat bilan o'sib bormoqda.
1. Ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish va kengaytiris.
2. ekologik jihatdan nochor tuzilishi selskohozyaystvennyh madaniyati va barcha ortiqcha kengaytirish yuqorida o'g'it va minerallar katta hajmdagi gerbitsidov keng foydalanish olib talab birinchi navbatda, paxta va sholi uchun suv talab ekinlarni, ploschadey.
3. Tuproqlarning ikkilamchi sho'rlanishiga va yuqori mineralizatsiyalangan drenaj oqimini shakllantirishga yordam beradigan keng miqyosda kengaytirish, sug'orish natijasida kam hosil beruvchi, qattiq ishlatiladigan yerlarni ko'paytirish.
4. Sug'orish tizimlarini loyihalash, qurish va ishlatishning ba'zi hollarida past sifati.
5. Sug'orish me'yorlarining etarli emasligi, ko'pincha maksimal, lekin optimal rentabellik bilan belgilanmagan.
6. Mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishning alternativ yo'llarini va uning ekotizimga ta'siri va, xususan, keng ko'lamli iqtisodiy qarorlarning mumkin bo'lgan ekologik oqibatlarini tahlil qilishning ilmiy prognozlari yo'qligi.
7. Aholining hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan barcha iqtisodiy va siyosiy faoliyatning ijtimoiy yo'naltirilganligi.