Mavzu: tadbirkorlik faoliyati, uning uning turlari va asosiy belgilari

MOLIYAVIY TADBIRKORLIK.

Moliyaviy tadbirkorlik pul mablag`larini xarakatga keltirib daromad olishning biridir. Bunga misol qilib kichik biznes korxonalarining moliyaviy faoliyatini olamiz. Kichik biznes korxonalarinign moliyaviy faoliyati ularning davlat, boshqa korxonalar, tashkilotlar va shaxslar bilan o`zaro munosabatini tartibga solish bilan bog`liq bo`lgan pul xisob-kitoblarini ifodalaydi.
Kichik biznes korxonalarining ish faolayiti uning moliyaviy holati bilan chambarchas bog`langandir. Moliyaviy holat korxonalarning har tomonlama faoliyatining natijalarini aks ettiradi va rejada belgilangan ishlarning bajarilishiga ta`sir ko`rsatadi. Har bir kichik koprxonalarning moliyaviy xo`jalik faoliyatini to`g`ri olib borishi juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko`rsatkichlardan asosiy foydadir.
Korxonalar foydasining turlari quydagilardan iborat;
a)mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF)-bu sotishdan tushgan sof tushum (ST) va sotilgan mahsulotning tannarxi (MT) o`rtasidagi farqdan iborat, ya`ni
YaF=ST-MT
b) asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan tuishgan foyda (ICHF). Bu ma`lum davr ichida mahsulotylar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF) va harajatlar (A haraj.) o`rtasidagi farq va plus boshqa asosiy faoliyat sohalari daromadlari (Bdar) yoki kamomadlari (Bkam) ayirmasidan iborat , ya`ni;
ICHF=YaF-Aharaj.+Bdar.-Bkam.;
v)umumiy xo`jalik faoliyatidagi foyda (U X F ). Bu algebraic ifodalar yig`indisi tarzida ifodalanadi: asosiy faoliyatdagi foyda (AFF) plyus dividentlar (DD) va foizlar bo’yicha daromadlar (FD) plyus (yoki minus) chet el valyutalari bo`yicha operatsiyalardan olingan daromadlar (yoki kamomadlar) (CHEV) plyus (yoki minus)qimmatbaxo qog`ozlarni qayta baholashdagi daromadalr (yoki kamomadlar) (KKKB) minus foizlar bo`yicha harajatlardan (FX) iborat, ya`ni:
UXF=AFF+DD+FD+_CHEV+_KKKB_FX;
g) soliq to`lovlarigacha bo`lgan foyda (SF). Bu ko`rsatkich xam algebraic ifodalar yig`indisi tarzida ifodalamib, umumiy xo`jalik faoliyatidagi foyda (UXF) va tasodifiy (ko`zda tutilmagan) foyda yoki kamomadlar (TFK) saldosidan iborat, ya`ni:
SF=YXF+_TFK
d) yillik sof foyda (YSF). BU barcha soliqlarnito`lab bo`lgandan so`ng korxona hisobiga qoladigon daromad, ya`ni soliq to`lovlarigacha bolgan foydadan (SF), daromad yoki foyda solig`ini (FS) hamda boshqa soliq;ar yoki to`lovlarni (BS) olib tashlangandan keyin qolgan qismidir, ya`nni:
YSF=SF_FS_BS;
Korxonalarning xo`jalik faoliyatini yurutishi davomida kalib chiqadigan harajatlar o`z xususiyatlariga ko`ra quydagicha tasniflanadi:

1. 
   Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi;
   

1. 
   To`g`ri va egri moddiy harajatlar;
   
2. 
   To`g`ri va egri mehnat harajatlari;
   

v) boshqa to`g`ri va egri harajatlar;
2. Ma`lum davrdagi harajatalr;
A) sotish bilan bog`liq xarajatlar;
b) boshqarish bilan bog`liq xarajatlar
c) boshqa jarayonlar bilan bog`liq harajatlar.
3. Moliyaviy faoliyat bilan bog`liq harajatlar:
a) foizlar bo`yicha harajatlar;
b) xorijiy valyutalar bilan bog`liq operatsiyalarda kurslarning salbiy farqi;
v) qimmaatbaxo qog`ozlarni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyat bilan bog`liq boshqa harajatlar.
Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbir­korlik uchun faoliyat ko’rsatuvchi makom bo’lib xizmat qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada?
Tijorat banki – aktsiyador turdagi moliyaviy-kredit muassasasi bo’lib, asosan pul omonatlarini (depozitlarni) qabul qiluvchi va mijoz ko’rsatmasi bilan boshqa hisob-kitob operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli xizmat ko’rsatadi. Tijorat banklarining daromad manbai depozit (jalb etilgan) va ssuda mablag’lari o’rtasidagi farqlardan shakllanadi. Tijorat banklari operatsiyalari passiv (mablag’larni jalb etish), aktiv (mablag’larni joylashtirish), komission-vositachi (komission to’lovlari bo’lgan mijozlarning topshiriqlarini bajarish) kabi uch gyryhga bo’linadi. Tijorat banklari mablag’larni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni to’lash bilan bog’liq tijorat tavakkaliga mubtalo bo’ladi. Shu sababli bank berilgan qarzlari turli sabablarga ko’ra o’z vaqtida qaytmasligini hisobga olib, ma’lum pul zahirasiga ega bo’lishi kerak.
1996 yil 25 aprelda qabul qilingan O’zbekistan Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunida tijorat banklari faoliyatining barcha huquqiy asoslari aniq belgilab berilgan. 1996 yil-ning birinchi choragida tijorat banklari vakillik hisob raqamlarini Markaziy bank hisob-kitoblar markaziga o’tkazish to’liq tugallandi va kli­ring markazlari tugatildi. Bu hudud ichidagi banklar o’rtasida operatsiya-larning sanoqli soatlarda o’tkazilishiga imkon beradi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida bir qancha tijorat aktsionerlik banklari faoliyat ko’rsatmoqda. Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari, korxona va tashkilotlari, xo’jalik va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash, moliyalash va ularga hisob-kitob xizmati ko’rsatishni amalga oshiradi. Banklar faoliyati to’la mustaqildir. O’z resurslari etmay qolganda ular boshqa banklardan yoki Markaziy bankdan kredit olishlari mumkin.
Tijorat banklari. Yuqorida biz tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchilar tljorat banklari va fond birjalari bilan bog'liq holda ish olib boradilar degan edik. Bozorning bu institutlarining mohiyati nimada?
Tijorat banki — pul omonatlarini (depozit) qabul qilish va mijozlar topshirigiga ko'ra boshqa hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish ishlari bilan shug'ullanuvchi, asosan tijorat tashkilotlariga haq toʻlash asosida kredit beruvchi aksiyadorlik ko'rinishidagi moliya-kredit muassasadir. Tijorat bankining daromad manbal - depozit va qarz mablag'larning foiz stavkalari o'rtasidagi farqdir.
Tijorat banklar operatsiyasi uch guruhga boʻlinadi: passiv (mablag' jalb etish), aktiv (mablag' joylashtirish), tijorat - vosita (mijoz topshirig'iga ko'ra turli operatsiyalarni amalga oshirish) operatsiyalaridir.
Bu banklar tijorat harakteridagi tavakkalchilik bilan ish olib boradilar. Chunki ular o'e mijozlariga avval belgilangan muddatlarda foizlarini qoʻshib pul berishga majburdir. U yoki bu sabablarga koʻra mijozlar talab qilgan paytlarda pul bera olmaslik ehtimolini oldini olish uchun tijorat banklari ma'lum miqdorda pul zahirasiga ega bo'lishi lozim.
Respublikamizda bunday banklar koʻpaymoqda. Yana kelajakda, yaqin kunlarda xurmali Prezidentimiz I. A. Karimovning tashabbuslari va ko'rsatmalariga asosan endi xususiy bankla ham ko'payib boradi.
Fond birjalari. Moliyaviy tadbirkorlikning yana bir elementi, bozor instituti fond birjalaridir.Fond birjasi, deyilganda - kapital harakatini tezlatuvchi va aktivlarni qaqiqiy qiymatini aniqlashga yordam beruvchi, tashkilotchilik bilan rasmiylashtirilgan, muntazam faoliyat ko'rsatuvchi qimmatli qoqozlar bozori tushuniladi. Fond birjasining faoliyati tamoyillari talab va taklifni tezkor boshhariluviga asoslanadi. Fond birjasida k,im/atpi k,oqozparni aylanishi, muomalada bo'lishi (kotirovkasi) ta'minlanadi. Buning uchun birjaning muomala bo'limi mutaxassislari tomonidan birjadan o guvchi barcha qimmatli qogozlarni sotib oluvchilar kurslari va sotuvchilar kurslariga muntazam ravishda baxo berib boriladi. Bu borada Joriy kurslar doimiy ravishda tabloda koʻrsatib turiladi va maxsus byulletenlarda e'lon qilib boriladi. Joriy kurslar ayni vaqtda qaysi birjada ma'lum aksiyalarni qanday baxolarda sotib olish mumkinligini ko'rsatadi. Bu narxlar, maxsus formulalar orhali qisoblanib, birja faoliyati indekslarini olishda asos-iqtisodiy aqvolni belgilovchi oʻziga xos barometr qisoblanadi.Firma va korxonalar chet elda birjalarda ishtirok etmaydilar. Odatda ular birjalarda bank, birjaning yoki xolding brokerlik kompaniyalari orhali qatnashadilar. Bunday a'zolar soni boshhariladi va ularning obro'-e'tibori benuqson boʻlishi shart. Bundan tashhari bunday a'zolik pul talab qiladi. Masalan, Nyu-York fond birjasida xar bir o'rinning narxi 450 dan 6000 dollargacha o'zgarib, turadi, a'zolar soni esa 1469 nafar bo'lib,oʻzgarmaydi.Shu bilan bir qatorda kapitalizmning davlat-monopoliya sharoitida qimmatli qog‘ozlar savdosi birjalarining roli bir muncha kamaydi. Buning asosiysababi qimmatli qoqozlar savdosining katta qismini birjalar vositachiligisiz o'z qo'li ostiga olgan, quvvatli kredit-moliyaviy institutlarning vujudga kelganligidir. Shuningdek qimmatli qoqozlar savdosi birja rolining pasayishiga davlat tomonidan chiharilayotgan zayomlar xajmini ortib borayotganligi ham o'z tasirini ko'rsatmoqda.

XULOSA.
So‘nggi yillarda aholining keng qatlamini tadbirkorlikka jalb qilish va ularning daromad manbalarini kengaytirishga qaratilgan “Har bir oila — tadbirkor”, “Yoshlar kelajagimiz” va boshqa ijtimoiy dasturlar doirasida jami 13 trln so‘mdan ziyod imtiyozli kreditlar ajratilib, 600 mingdan ziyod oilalarni qamrab olishga erishildi. Ushbu narsani xulosa qilish mumkinki, tadbirkorlik iqtisodiyotning asosiy tayanchi hisoblanadi. Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi uchun iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart – sharoitlar yaratilgan bo’lishi lozim.
Tadbirkorlik deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko’rsatish) yo’li bilan tavakkal qilib, o’z mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor g’oya tushuniladi.
Tadbirkorlik ijtimoiy munosabatlar namoyon bo’lishining shakllaridan biri sifatida faqat jamiyatning salohiyatini oshirishga ko’maklashib qolmay, balki har qanday insonning qobilyati va mahoratini namoyaon qilish uchun qulay zamin yaratadi, milliy boyliklarning ko’paytirishga va jahon integratsiyalashuvi jarayonida milliy ruhni saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun ham tadbirkorlikni rivojlantirishga va uning huquqiy bazasini mustahkamlashga davlat tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Shuni takidlab o’tish joizki, tadbikorlik iqtisodiyotning asosiy tayanchi bo’lib, uning rivojlantirilishi iqtisodiyotni va ijtimoiy sohaning ham rivojlanishiga olib keladi. Jahon tajribasiga tayanadigan bo’lsak tadbirkorlikning ko’payishi va rivojlanishi mamlakatning yuksalishiga olib keladi. Jahonning barcha rivojlangan mamlakatlarida tadbirkorlik va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash davlat iqtisodiy siyosatining mustaqil tarkibiy qismi hisoblanadi. O’zbekistonda ham shunday siyosat amalga oshirilib kelinmoqda. Buning uchun tegishli qonunlar va maxsus davlat dasturi qabul qilingan davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tuzilgan hamda tadbirkorlikni qo’llabo-quvvatalsh bo’yicha ularning vazifalari belgilab verilgan, tadbirkorlik infratuzilmasi shakllantirilgan.
Tadbirkorlikni rivojlantirish natijasida iqtisodiyotda bozor erkinligini, ishlab chiqaruvchilar o’rtasida kechadigan raqobatning sog’lomlashishini, narxlarning liberallashuvini, mahsulot sifatini oshishiga va aholini turmush darajasi yuksalishiga olib keladi.