Mavzu: Talab va taklif, bozor munosabati

Bu qonuning asosini nima tashkil qilishini tushunish uchun quyidagilarni ko’rib chiqamiz:

• 1. Xaridor doimo molni past bahoda sotib olishga, sotuvchi esa yuqori bahoda sotishga harakat qiladilar. Baho yuqori bo’lsa, u kam sotib olinadi va demak, bunda baho iste’molchilar uchun to’siqqa aylanadi.
• 2. Agar molning bahosi pasayib borsa iste’molchilar molni ko’proq va qayta-qayta sotib oladilar. Bunday holatda iste’molchining sotib olayotgan mahsulotidan qoniqish kamayib borabi. Bu foydalilik chegarasining kamayib borish qonuni deyiladi. Molning foydalilik chegarasining kamayib borishi iste’molchi tomonidan arzon bahoda sotib olgan mollar miqdorining ko’payishi va u mol birligini yetarli darajada qadrlamasligi natijasidir. Shuning uchun molning foydalilik chegarasi – xaridor uchun xarid qilishning foydalilik chegarasidir. Chunki xaridor xarid qilishi-qilmasligi haqida o’ylanib qoladi.

Molning foydalilik chegarasining bahodagi ifodasi, iste’molchi biron-bir moldan qancha sotib olgan bo’lsa, u shu xildagi moldan yana qo’shimcha ravishda sotib olish uchun pastroq baholashidir. Demak, bunda chegaraviy talab bahosi pasayadi. Shuning uchun ham iste’molchi so’nggi xarid qilgan molning foydalilik chegarasi uning bahosiga tenglashmaganiga qadar ushbu molni xarid qilavyyeradi.

• Molning foydalilik chegarasining bahodagi ifodasi, iste’molchi biron-bir moldan qancha sotib olgan bo’lsa, u shu xildagi moldan yana qo’shimcha ravishda sotib olish uchun pastroq baholashidir. Demak, bunda chegaraviy talab bahosi pasayadi. Shuning uchun ham iste’molchi so’nggi xarid qilgan molning foydalilik chegarasi uning bahosiga tenglashmaganiga qadar ushbu molni xarid qilavyyeradi.
• 3. Iste’molchilarning turli xil mollarni xarid qilishi va xizmatlardan foydalanishini baho yordamida chegaralab qo’yuvchi shaxsiy byudjeti mavjuddir.

O’z byudjeti chegarasida iste’molchi arzon baho xarid qilishga intiladi. Bu uning daromadlari (byudjeti)ning samarali bo’lishiga olib keladi. Ammo iste’molchi xarid qilmoqchi bo’lgan mol bahosi yuqori bo’lganda u shu molning o’rnini bosuvchi, ammo bahosi arzonroq, ya’ni uning o’rnini bosa oladigan molni xarid qiladi. Bunday holda o’rindoshlik samarasi yuzaga keladi. Daromad (byudjeti) samarasi va o’rindoshlik samarasi kabi tushunchalarning mavjudligi iste’molchilarni mollarni arzon baholarda ko’proq sotib olishga undaydi. Ammo sotib olinadigan mollar miqdoriga, ya’ni talab hajmiga, baho bilan bog’liq bo’lmagan boshqa omillar ham mavjuddir. Bunday omillar bo’lib, iste’molchilarning didlari va ularning o’zgarib turishi, xaridor soni, iste’molchilarning daromadlari, kelajakda baholar va daromadlarning o’zgarishi, o’rindosh mollarning ko’payishi kabilar hisoblanadi.

• O’z byudjeti chegarasida iste’molchi arzon baho xarid qilishga intiladi. Bu uning daromadlari (byudjeti)ning samarali bo’lishiga olib keladi. Ammo iste’molchi xarid qilmoqchi bo’lgan mol bahosi yuqori bo’lganda u shu molning o’rnini bosuvchi, ammo bahosi arzonroq, ya’ni uning o’rnini bosa oladigan molni xarid qiladi. Bunday holda o’rindoshlik samarasi yuzaga keladi. Daromad (byudjeti) samarasi va o’rindoshlik samarasi kabi tushunchalarning mavjudligi iste’molchilarni mollarni arzon baholarda ko’proq sotib olishga undaydi. Ammo sotib olinadigan mollar miqdoriga, ya’ni talab hajmiga, baho bilan bog’liq bo’lmagan boshqa omillar ham mavjuddir. Bunday omillar bo’lib, iste’molchilarning didlari va ularning o’zgarib turishi, xaridor soni, iste’molchilarning daromadlari, kelajakda baholar va daromadlarning o’zgarishi, o’rindosh mollarning ko’payishi kabilar hisoblanadi.