Mavzu: Talabni tahlil qilishning asosiy konsepsiyalari

Talab determinantlari. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, bozor talabi – bu talab determinantlari deb ataladigan bir necha o‘zgaruvchilarning funksiyalaridir. Talabning evolyusiyasini ikki xil omillar guruhi: nazorat qilinmaydigan yoki tashqi omillar hamda firmaning nazorat qilinadigan yoki ichki omillari vujudga keltiradi.

Nazorat qilinadigan omillar - operasion marketing vositalari bo‘lib, firma ulardan talabga ta’sir ko‘rsatishda foydalaniladi. Ularni to‘rtta mezonga birlashtirish mumkin bo‘lib, bu mezonlarni Mak Karti ingliz tilidagi Product (tovar), Place (o‘rin, joy, bu erda sotish, o‘tkazish ma’nosida), Price (narx) va Promotion (siljitish, ya’ni sotuvni rag‘batlantirish) so‘zlarining bosh harflari bo‘yicha “to‘rtta P (R)” deb atagan. Aynan mana shu mezonlar marketing bosimi vositalari, ya’ni firma mahsulotiga bo‘lgan talabning determinantlaridir.

Shuni ham qayd qilib o‘tish lozimki, faol marketing ko‘rsatkichlarini aniqlashning mazkur usuli asosan firmaga mo‘ljallangan bo‘lib, ma’lum darajada xaridorga ham qaratilgan. Xaridor nuqtai nazaridan qaraganda esa, “to‘rtta R” “to‘rtta C” larni anglatadi¹:

-tovar, yoki xaridor muammosini «hal qilish», ya’ni vujudga keltiriladigan ne’matlar to‘plami, muhtojlik va ehtiyojlar (Sustomer needs and wants).

-narx, ya’ni xaridor o‘zi tanlagan tovarning ne’matlaridan foydalanish uchun sarflagan xarajatlari majmuasi (Cost to customer);

-o‘rin, joy yoki tovarlarni xaridorlar uchun eng qulay tarzda taqdim qilish (Convenience);

-siljitish yoki taklif qilinayotgan tovarning ustunligi haqida xabar berayotgan kommunikasiya va reklamalar (Communication).

Nazorat qilinmaydigan omillarga kelsak, ular firma bozorda duch keladigan cheklashlarni ifodalaydi. Ular keng ko‘lamli beshta toifaga ajratish mumkin:

-xaridorlar tomonidan cheklashlar: firma ularning ehtiyojlarini tushunishi va avvaldan ko‘ra bilishi hamda ularga moslashtirilgan va ularni jalb qila oladigan dastur yordamida faoliyat ko‘rsatishi lozim.

-raqobatchilar tomonidan cheklashlar: firma bozorda yakka o‘zi emas, shuning uchun u o‘zi himoya qila oladigan raqobatli ustunlikni aniqlashi kerak;

-sotish tarmoqlari tomonidan cheklashlar: sotuv tarmoqlari - mustaqil vositachilar (ulgurji firmalar, distribyutorlar, chakana savdo korxonalari) bo‘lib, ular o‘z maqsadlariga ega bo‘lsalar-da, firmaning muhim sheriklaridir;

-kompaniyaning o‘zi sabab bo‘lgan cheklashlar: firma o‘z resurslariga, kuchli va zaif tomonlariga mos keladigan ish rejasini qabul qilishi kerak;

-vaziyatga bog‘liq cheklashlar: talab darajasiga ta’sir ko‘rsatadigan tashqi muhit, iqtisodiy, ekologik, iqlim va boshqa shu kabi omillar majmuasi.

Marketologning vazifasi - ushbu nazorat qilinmaydigan omillarni belgilash va tushunish, ularning talabga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ta’sirini aniqlash va ularning kelgusidagi rivojlanishini imkon qadar aniqroq oldindan ayta bilishi lozim.