Mavzu: Tarmoqda blokcheyn va ishbilarmonlik axloqi

Blokcheyn – bu butun dunyo bo‘ylab ishlayotgan komp’yuterlardajoylashgan katta buxgalteriya kitobi yoki jurnal (grossbux) bo‘lib, unga har birinson yozuvlar qo‘shishi va uni istalgan vaqtda o’qishi mumkin.
Blokcheyn – bu markaziy boshqaruv organiga ega bo‘lmagan xolda70ma’lumotlarni internetda himoyalangan va shaffof tarzda saqlash va o‘zgartirishimkonini beradigan dasturiy mahsulotdir.Blokcheyn – tranzaksiyalar, kontraktlar, mulkdorlik hujjatlari, san’at asarlariva boshqalar haqidagi turli ko‘rinishdagi ma’lumotlar saqlanadigan bloklarzanjirini (raqamli konveerni) anglatadi.
Blokcheyn – bu jamoaviy kelishuv va taqsimlangan buxgalteriya kitobi yokijurnal algoritmi vositasida barcha ishtirokchilar orasida ishonch, javobgarlik vashaffoflikni ta’minlab beradigan texnologiya bo‘lib, tranzaksion dasturlarningyangi avlodini ishlatadi.
Blokcheyn – bu ma’lumotlar bazasini tashkil etish texnologiyasi bo‘lib,internet tizimiga tayanadi va uning barcha afzalliklaridan, shu jumladan, ochiqprotokoldan, shifrlashdan va hisoblash imkoniyalaridan to‘liq foydalanadi. Ushbutaqsimlangan ma’lumotlar bazasini har bir tranzaksiya bundan oldingisinio‘zgartirib yoki yo‘qotib yubormasdan, undan keyingisi yoziladigan elektronbuxgalteriya kitobi bilan tenglashtirish mumkin. Bu elektron kitob aktiv,xronologik tartibda yozilgan, taqsimlangan, tekshiriluvchan va tizim ishtirokchilari(tugunlar) orasidagi o‘zaro ishonch (konsensus) asosida ma’lumotlarnifalsifikatsiya qilishdan himoyalangan.
Blokcheyn – bu tranzaksiyalarning taqsimlangan ma’lumotlar bazasi bo‘lib,uni juda katta va markazlashmagan «grossbux» bilan solishtirish mumkin. Undainternetning imkoniyatlari tufayli, ma’lumotlar va kattaliklar shaffof xoldahimoyalanganlar va avtonom ravishda saqlanadilar. Ammo bu jarayonlarni nazoratqiladigan markaziy organ mavjud emas. Ma’lumotlar saqlanadigan kitob esa aktiv,xronologik tartibda tuzilgan, taqsimlangan, tekshiriluvchan va taqsimlanganishonch (konsensus) asosida falsifikatsiyadan himoyalangan. Tarmoqning har birishtirokchisi kvazireal muhitda «grossbuk»ning aktual nushasiga ega bo‘ladi vauning tarkibidagi ma’lumotlar vaqt davomida doimiy ravishda tarmoqdagi barchaishtirokchilararo sinxronizatsiya qilinadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda,blokcheyn texnologiyasi quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi deb hulosachiqarishimiz mumkin:
 Uchinchi tomonni jalb etmasdan turib, tranzaksiyalarni avtomatlashtirishgaimkon beradi.
 Blokcheyn ishonch va konsensusga asoslangan tizimdir.
 Blokcheyn haqiqiylik va notarizatsiyani ta’minlab beruvchi infratuzilmadir.Blokcheyn tizimi asosida yotuvchi asosiy tamoillarga quyidagilarni misolqilib keltira olamiz:
 Barcha ishtirokchilar orasida taqsimlangan hisob-kitob jurnalitamoilida tashkil qilingan taqsimlangan grossbux yoki 2.0 registrbo’ladi.
 Markazlashmaganlik va vositachilardan voz kechish – blokcheyn hechqanday markazlashgan organ tomonidan nazorat qilinmaydi va ikkiishtirokchi orasidagi ishonch tizimida boshqa uchinchi shaxslarga o‘rinqolmaydi.
 Konsensus: Tranzaksiyalarni qabul qilish yoki undan voz kechish faktitaqsimlangan konsusning natijasi bo‘lib, u qandaydir markazlashgantashkilotning qarori emas.
 O‘zgarmaslik va doimiylik: Yozuvlarni o‘zgartirish yoki yo‘qotishmumkin emas.
 Taqsimlangan ishonch va shaffoflilik: ma’lumotlar, amallar vakonsensus bir-biridan ajratilgan.Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, blokcheyn kollektiv konsensus asosidaishlash, juda katta va ochiq hisob-kitob jurnali bilan ishlash, markazlashmaganlikva taqsimlanganlik kabi hususiytlarga ega bo’lib, tizimdagi ishonchni, shaffoflikniva umumiylikni ta’minlab beradi. Shuni ham aytish kerakki, blokcheyn faqatginabitkoin va efirium tizimlari blokcheynlaridangina iborat emas va qandaydirbittagina blokcheyn tizimi ham mavjud emas.
Jahonda bir biriga bog’liq bo‘lmaganjuda ko‘pchilik blokcheynlar bo‘lib, ular o‘zaro aloqada ham bo‘lishlari mumkin.Shunday qilib, blokcheynda u yoki bu amaliy dasturlar bilan ishlash bilan bog’liqbo‘lgan texnik xususiyatlar ham yuzaga kelishi mumkin. Blokcheyn texnologiyasixozirgi markazlashgan boshqaruvdan farqli o‘laroq, taqsimlangan algoritmik72ishonch infratuzilmasini yaratadi. Shunday qilib, blokcheyn o‘zida taqsimlanganalgoritmik ishonch infratuzilmasini yoki talab bo‘yicha konsensusni qamrab oladi.Ana xuddi shunday xususiyatlari tufayli, ko‘pchilik mutaxassislar blokcheynniinternet bilan solishtiradilar va natijada blokcheynning internetdan afzalliginita’kidlashadi. Quyida ikkala tizimni solishtirish natijalari keltirilgan:
 Internet aloqalarni (aloqa o‘rnatishni va munosabatlarni ham)avtomatlashtirishga imkon beradi, blokcheyn esa tranzaksiyalarniavtomatlashtirib, uchinchi shaxslarni muomaladan chiqaradi.
 Internet markazlashmagan nashr tizimi, blokcheyn esa taqsimlangan ishonchtizimi.
 Internet nashr infratuzilmasi, blokcheyn esa tizimga kirish xuquqlarinitasdiqlash infratuzilmasidir.Internet va blokcheynning rivojlanish davrlari 1994-2015 yillarni o‘z ichigaolgani uchun, bu davrning natijalarini quyidagi misollarda ko‘rsatishimiz mumkin:1994 yil, Internet:
 Shaxslararo muloqot
 Avtomatik nashr
 Elektron tijorat
 Ijtimoiy tarmoqlar2015 yil, blokcheyn:
 Markazlashmaganlik
 Ishonch
Qiymatga ega bo‘lgan narsalar bilan vositachilarsiz oldi-sotti qilishShunday qilib, Internet va blokcheyn o‘rtasida hech qanday qarama-qarshilikyo‘k, bu yerda faqat texnologiyalar rivojlanishidagi farq mavjud,xolos.Blokcheynni yaratish va ishlatish uchun reestr (bloklar qatori, masalan,bitkoin), himoya uchun esa kalitlar vositasida shifrlash, konsensus asosidagialgoritm va bir rangli P2P (peer-to-peer) tarmoq (ya’ni, ishtirokchilar bir xildagixuquqqa ega bo‘lgan markazlashmagan kompyuter tarmog’i) kerak bo‘ladi. Endi73sizning bu tizimga ishtirokchilarni qo‘shishingiz blokcheyn tizimining ishlashiuchun zarur bo‘lgan elementlar hisoblanadai. Misol sifatida bitkoinningblokcheynini olamiz va uning misolida blokcheynning xosil bo‘lishi, uning asosiyprinsiplari va ishlash jarayonini ko‘rib chiqamiz. Bunda blokcheynning ishlashinito‘rt bosqichga bo‘lgan xolda o‘rganib chiqamiz: