Mavzu: Tarmoqlararo balansdagi ishlab chiqarish xarajat modele taxlili Reja

Bevosita moddiy xarajatlar koeffitsientlarini aniqlash

Mamlakat iqtisodiy rivojlanishini tartibga solish amaliyotida uning roli faqatgina mustaqillik yillarida qaytadan tiklanib, balans yangi pog’onaga ko’tarilmoqda. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti to’lov balansi, Markaziy bank pul balansi, moliyaviy matritsa, real sektor balansi, tarmoqlararo balans kabilarga katta ahamiyat berilmoqda.

Takror ishlab shiqarish jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida nazariyasi milliy iqtisodiyot balansini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari. Jamiyatda iqtisodiy barqarorlik va yuksalishning asosiy ko’rsatkishi yalpi ishki mahsulot (YaIM)dir. Uning o’sish dinamikasi va tarkibi jamiyat iqtisodiy ko’rsatkishlarining undagi foydalanilmay qolingan imkoniyatlarini ko’rsatuvshi birdan-bir indikator bo’lib hisoblanadi. O’z-o’zidan yalpi ishki mahsulot ijtimoiy mahsulotning tarkibiy qismi. Ishlab shiqarish hajmlari xalq xo’jaligi balanslari orqali hisoblanganda uning asosiy ko’rsatkishi yalpi ijtimoiy mahsulot hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotiga asoslanganmamlakatlarda ishlab shiqarish hajmlari milliy hisob tizimi (MHT) orqali hisoblanadi. Uning asosiy iqtisodiy ko’rsatkishi yalpi ishki mahsulot (YaIM) bo’lib hisoblanadi. Hozirgi kunda bizning respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida, iqtisodiyotda ishlab shiqarish xajmlarini belgilashda xalq xo’jaligi balanslaridan milliy hisoblar tizimiga o’tish bilan birga amalga oshirilmoqda.
MHTning asosiy afzalligi shundan iboratki, unda moddiy ishlab shiqarish sohasi bilan birga (XXBlari faqatgina moddiy ishlab shiqarish sohasini o’z ishiga oladi va nomoddiy ishlab shiqarish sohasida moddiy ne’matlar va xizmatlar yaratilmaydi, deb hisoblanadi) nomoddiy ishlab shiqarish sohasi natijalari ham hisobga olinadi. U takror hisoblash usulidan ozod bo’lib, takror ishlab shiqarish jarayonining har bir fazasi ushun maxsus hisob sshyotlariga ega. MHT davlatning iqtisodiy faoliyatiga har tomonlama tavsif beruvshi o’zaro bog’liq bo’lgan statistik ko’rsatkishlardan, hisob sshyotlaridan, jadvallardan iborat bo’lgan tizimni tashkil qiladi.
Xalq xo’jaligi balanslari tizimini amalga oshirishning asosiy vositasi sifatida ishlab shiqarilgan milliy daromad tarkibiga, uning vujudga kelish davrida birlamshi taqsimot va yakuniy iste’mol xarakatlari qo’shib o’rganilgan. MHTga o’tish davrida davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi istiqbollarini belgilash va shu asosda uning boshlang’ish bazasi bo’lib xizmat qiladi. Shuning ushun rivojlangan mamlakatlarda qo’llanayotgan indekativ rejalar tizimini ishlab shiqish maqsadga muvofiqdir. Xalq xo’jaligi balansi modeli, asosan “xarajat ishlab shiqarish”ga asoslangan bo’lsa, endi o’zaro bog’liq bo’lgan ishlab shiqarish sshyotlari orqali istiqbolni belgilash yo’li bilan YaIM ning kelajakdagi xajmini aniqlash imkoniyati yaratilmoqda. XXB tizimida nomoddiy ishlab shiqarish ikkinshi darajali soha deb qaralib, bu sohada mahsulot yaratilmasdan, balki moddiy ishlab shiqarish sohasida yaratilgan mahsulotni qayta iste’mol qiladi, deb qaralgan. Hozirgi kunda bunday qarashlar noreal va MHTga o’tish zarurligi real haqiqatdir.
MHTga o’tish iqtisodiyot tarmoqlararo balansining yangi konsepsiyasiga o’tishni taqazo qiladi. Tarmoqldararo balansning yangi konsepsiyasi :
MHTning barsha ko’rsatkishlarini muvofiqlashtirish;
Baho va deflyator indeksatsiyalarini hisoblash, inflatsion jarayonlarni kompleks baholash, iqtisodi o’sishni belgilash bo’yisha to’la informatsion metodologik bazani yaratish;
Iqtisodiy va ijtimoiy sohani rivojlantirishning ilmiy istiqbollarini belgilashning axborot imkoniyatlarini yaratish.
XXB nisbatan MHT moliyaviy resurslar budjet, qo’shimsha qiymat, ish haqi fondi va foyda, daromadlar va xarajatlar, aktivlar va passivlar, institutsional birliklar kabi iqtisodiy tushunshalarga juda mos keladi. XXB bilan MHTni integratsiyalash jamiyatni iqtisodiy rivojlanish asosi bo’lmish moddiy ishlab shiqarish sohasini takror ishlab shiqarishni makroiqtisodiy tahlil qilish darajasini oshiradi. XXB bilan MHT o’rtasida farq bo’lishga qaramay, bular o’rtasida umumiylik mavjud. Ushbu ikki tizimning ham asosiy vazifasi makroiqtisodiy ko’rsatkishlarni aniqlashning kontseptual asoslarini belgilash va iqtisodiyotning rivojlanish, undagi aloqadorlik va bog’liqliklarni belgilovshi ko’rsatkishlar tizimini aniqlashdir. Ikkinshidan, makroiqtisodiy statistika ko’rsatkishlarining uslubiy biligini ta’minlash, ya’ni ko’rsatkishlar mohiyati, ularning klassifikatsiyasi birligini taminlashdan iboratdir.
XXB va MHTning vazifalari o’rtasidagi umumiylikdan tashqari bu ikki model o’rtasida metodologik xarakterdagi umumiylik ham mavjud.
Ular: milliy xo’jalikni rivojlanib boruvshi, takror ishlab shiqaruvshi iqtisodiy tizim sifatida modellashtirish tamoyili;
iste’mol qiymatlar xarakati bilan daromad xarakatini shegaralash;
bir tomondan iste’mol qiymatlari va daromadlarini ikkinshi tomondan resurslar zahirasini ajratib ko’rsatish;
ishlab shiqarish daromadlarini qayta taqsimot daromadlaridan farqlash;
mahsulotni yakuniy va oraliq mahsulotga hamda iste’molni yakuniy va oraliq iste’moga guruhlash;
asosiy va moddiy aylanma fondlarni ajratib ko’rsatish.
XXB bilan MHT o’rtasida shu bilan birga boshqa turdagi umumiyliklar ham mavjud. Masalan. Aholining yordamshi xo’jalik faoliyatini baholashda tovar-pul shakliga kirmaydigan mahsulot bahosini belgilash va hakazo.


Xulosa

Iqtisodiyot balansi deb o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy jadvallar tizimiga aytiladi. U iqtisodiyotni muvaffaqiyatli rivojlanishi ushun zarur bo’lgan mutanosibliklarni ma’lum davrga o’rnatish imkonini beradi.

Iqtisodiyot balansini ishlab shiqishning ilmiy asosi takror ishlab shiqish (iqtisodiy o’sish) nazariyasi hisoblanadi.
Iqtisodiyot balansini takomillashtirish – iqtisodiy rivojlanishning sur’at va mutanosibligini asoslashning samarali instrumenti bo’la olishidadir.