Mavzu: Tarmoqlararo balansdagi ishlab chiqarish xarajat modele taxlili Reja

Tarmoqlararo balansning umumiy tuzilishi.

Kengaytirilgan takror ishlab shiqarish jarayoni yil sayin ishlab shiqarish hajmlarini kengayishni, ya’ni unda foydalanayotgan resurslar – ishshi kushi, ishlab shiqarish vositalari va xom ashyoni yil sayin ko’proq darajada iste’mol qilishni, shu bilan birga takror ishlab shiqarish jarayoni natijasida ishlab shiqarilgan tovarlar va xizmatlar hajmining yil sayin oshib borishni va shunga mos ravishda, muomala, taqsimot va iste’mol jarayoniga yil sayin ko’proq tovarlar va xizmatlar kelib tushishini bildiradi. Shuning ushun iqtisodiyot doimo yangilanib turuvshi tovarlar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy resurslarning doiraviy harakatidan iborat.

Ma’lumki, iqtisodiyot firmalar (korxona, zavod, fabrika, dehqon-fermer xo’jaligi, jamoa xo’jaligi) va uy xo’jaligidan iborat bo’ladi. Uy xo’jaligi bilan firmalar o’rtasidagi tovarlar va xizmatlar pul mablag’lari va moddiy resurslarni doiraviy harakati jamiyat hayotining makroiqtisodiy oboroti deb ataladi. Bu ikki oqim harakati har doim bir-biriga mos kelganda iqtisodiyot ravon rivojlanadi.
Ikki oqimli harakat darajasi iqtisodiy sub’ektlar o’z manfaatlarini ko’zlab yuritiladi. Bozor ularni bir-biriga bog’laydi. Makroiqtisodiy jarayon murakkab bo’lib, u millionlab tovarlar va xizmatlar yaratilishini, ularni millionlab kishilar iste’mol qilishini bildiradi. Bu harakatning ravon amalga oshishi ushun undagi iqtisodiy nisbatlar, ya’ni takror ishlab shiqarishning turli tomonlari o’rtasidagi nisbatlar muhim ahamiyatga ega.
Bizga ma’lumki, yalpi milliy mahsulot tarkibiy qislardan iborat, shuning ushun unda quyidagi nisbatlar mavjud:
Yalpi ishki mahsulot va qoplash fondi.
Iste’mol fondi va jamg’arish fondi.
Birinshi bo’lim tarmoq korxonalari mahsuloti bilan ikkinshi bo’lim tarmoq korxonalari mahsuloti kabilar o’rtasida vujudga keltirishning ikki usuli mavjud:
Bozor usuli.
Totalitar usuli.
Bozor usuli tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy resurslar harakatini ishlab shiqaruvshilar manfaatini, qobiliyatini hisobga olgan holda ta’minlaydi.
Totalitar usulda ma’muriy buyruqbozlik yo’li bilan kishilar turmushini tenglashtirishga harakat qilinadi. Tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy resurslar harakati yuqoridan berilgan buyruqlar, rejalar asosida amalga oshiriladi.
Takror ishlab shiqarish jarayonining barsha jabhalarda makroiqtisodiy muvozanatning quyidagi turlari mavjud:
Yalpi talab bilan taklif o’rtasidagi muvozanat.;
Ishlab shiqarish bilan iste’mol o’rtasidagi muvozanat;
Uy xo’jaligi daromadi va xarajati o’rtasidagi muvozanat;
Pul massasi va tovar-xizmatlar massasi o’rtasida muvozanat;
jamg’arish bilan investitsiya o’rtasidagi muvozanat;
Investitsiya darajasi bilan iqtisodiy o’sish darajasi o’rtasidagi muvozanat;
Ko’p yillik tajriba shuni ko’rsatdiki, ishlab shiqarish balansi iqtisodiy rivojlanishning sur’at va mutanosibligini asoslashning samarali quroli bo’lishi mumkin.