Mavzu: Tovush va harf fonema va uning variantlari

(Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi.

o (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi.
o Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy, bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no farqlangan.
o Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi. Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi. SHu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan. Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas).

Fonema variantlari

o Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.SHcherba) deb ham yuritiladi. Fonema ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi-ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka – fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b» undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti).

Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga ega. Masalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. 

o Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga ega. Masalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. 
o Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. SHuningdek, undosh tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi.