Mavzu: Turkiy tillarda kelishiklar

Chiqish kelishigi.
-dїn/-din jarangli undosh va unli bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan:
Charx qasrїdїn quyash har kün tüshär ālamarā (Navoiy). Andїjannїŋ näshbätisidin yaxshїraq näshbäti bolmas (BN).
-tїn/-tin jarangsiz undosh va unli bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan:
Sen bashtїn ayaq jan-sen (MN),
Jarangsiz undoshlar tugagan so‘zlariga ham –dїn/-din affiksi qo‘shila beradi. Aksincha jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga ham –tin // -tїn affiksining qo‘shilishi qayd qilinadi:
Xojandtїn Axsїg‘a kelür (Bobir).
-dan/-dän//-tan/-tän affiksi XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi:
Uch kundin sөŋ zindandan chїqardїlar (QR). Qadimgi va eski turkiy tilga oid –dun/-dün//-tun/-tün affikslari so‘zning oxirgi bo‘g‘inlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga qo‘shilgan.
Bu affikslar «O‘g‘uznoma»da uchraydi:
Qїrq kundun sөŋ, kөp toqushg‘udun sөŋ, anuŋ kөzü kөktün kөkräk erdi.
Chiqish kelishigi formasi keyingi davrlarda shakllangan bo‘lib, uning o‘rnini ma'lum davrlarda o‘rin-payt va jo‘nalish kelishiklari bajargan.
XIII-XIV asr manbalarida o‘rin-payt kelishigi III shaxs egalik shakliga qo‘shilganda n tovushi orttirilgan:
Ul kün qachqaylar eränlär qarїndashlarїndїn,kendü analarїndїn, atalarїndїn, urag’utlarїndїn, og‘lanlarїndїn (Tafsir)

Kөŋlimiz bug‘day unїdїn bo‘lg‘an ashnї tiläy turur (SH tar.)
Vosita kelishigi.
Vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma'lum darajada qo‘llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo‘llanishi ancha chegaralangan bo‘lib, o‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste'moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo‘llangan so‘zlar ravish kategoriyasiga o‘tgan yoki o‘tish jarayonida bo‘lib, payt, holat kabi ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi:
Āh urub, faryād etär-men sensizin
Bu vujudїmdїn qalїbtur yalg‘uz ün (Lutfiy).
Bolsa jannatda Atāyi sensizin, qїlg‘ay fїg‘ān (Atoiy).
Uning quyidagi ma’no turlari mavjud:

• qurol-vosita manosini ifodalagan:

Fāsih tilin javāb berdi (Tafsir).
Anї kishilär kөzin kөrgän bar-mu?
b) ish-harakatning bajarish usuli, holatini bildiradi:
Faryad etäräm tüshkäli men yalg‘uzun andїn,
Hech oldї tanїm, qaldї hamin yalg‘uz ün andїn (Lutfiy). Keräkmäs sensizin, vaallāh, maŋa jān minnatї (Atoiy).
c) ish-harakatning bo‘lish paytini bildiradi:
Axsham namāz vaqtin tegdilar (Tafsir)
d) ish-harakatning bo‘lish o‘rnini bildirgan:
Kene tashqarun qalmasun billüg bo‘lsun (O‘N).
Vosita kelishigi payt bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilib ravishga aylangan: qїshїn, yazїn, erten, kechin, tunun kabi.

E’tiboringiz uchun rahmat !