Mavzu: Urg’u talaffuzi

Mavzu: Urg’u talaffuzi
So'z bo'g'inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo'laklardan birining boshqalariga qaraganda cho'ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg'u deyiladi. Urg'u tushgan bo'g'in urg'uli bo'g'in hisoblanadi, urg'u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi.
Urg'u o'z sifatiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) so'z urg'usi; (yoki leksik urg'u), 2) gap urg'usi (yoki logik urg'u). So'z bo'g'inlaridan biriga tushadigan urg'u so'z (leksik) urg'u deyiladi. Masalan: bola, lola. kitob, ishchilar, talabalar, mulkdor. So'zlarga qo'shimchalar qo'shilishi bilan urg'u ham shunga mos holda ko'chadi. Masalan: g'alla -g'allakor, paxta-paxtakor.
Ko'pgina so'zlarda urg'u oxirgi bo'g'inda bo'lgani uchun o'zbek tilining so'z urg'usi bog'liq urg'u sanaladi.
Shuningdek, urg'usi birinchi yoki o'rtadagi bo'g'inga tushadigan so'zlar ham o'zbek tilida anchagina bor. Bunday so'zlar tubandagi turkumlarda kuzatiladi:
ravishlarda: yangi, hozir, doim, hamisha;
olmoshlarga: hamma, barcha, nimadir, biroq, bir narsa;3)-modal so'zlarda; albatta, ehtimol, aftidan;
4) ayrim yordamchi so'zlarda; ammo, lekin, hatto, balki.
O'zbek tilida urg'u olmaydigan unsurlar ham bor. Bunda: -ku, -u, -yu, mi, chi kabi yuklamalarni ko'rsatish mumkin; sen-ku, bordim-ku, aytsam-chi, siz-chi, bor-mi.
Bulardan boshqa, o'zbek tilida bir qancha qo'shimchalar urg'u olmaydi; Masalan: -cha, day, (dek); va bo’lishsizlik qo'shimchalari -ma; kesimlik qo'shimchasidir, man, san, miz, siz. kabilar. Misollar: Shamolday uchadi.yosh_qizcha;. qamishday qomati bor; ismini bilolmadim; bu Vatanning egasi bizmiz; oltin olma, olqish ol kabi.
Gap (logik) urg'u. Gap bo'laklaridan.birining boshqalariga nisbatan kuchli ohang bilan aytilishi logik (gap) urg'usi deyiladi. Misollar:
1. Bugun majlis bo'ladi (ertaga eraas, balki bugun) 2. Bugun majlis bo'ladi (faqat majlis bo'ladi), 3. Bugun majlis bo'ladi (bo'lmaydi emas, bo'ladi) gap so'zlaraing turli bo'g'inlariga tushishi mumkin bo'lgan urg'u erkin urg'u deyiladi. Masalan, gazeta, respublika, vistavka, lampa, ruchka, auditoriya, konstitutsiya va boshqalar.
Nutq jarayonida so'z tarkibidagi tovushlarning bir-biriga o'zaro ta'siri natijasida ro'y beradigan o'zgarish tovush o'zgarishlari deyiladi. Masalan: tovushlar yakka holda emas, balki so'z tarkibida ma'lum bir tartibda joylashgan holda talaffuz etiladi.
Bu esa tovushlarni turli o'zgarishlarga olib keladi. Masalan: universitet so'ziga o'rin kelishigi qo'shimchasida, chiqish kelishigi qo'shimchasidan qo'shilganda so'z oxiridagi (t) tovushi qo'shimchasidagi (d) undoshiga ta'sir qilib, uni (t-ga) aylantiradi; yozilishi universitetda, universitetdan = aytilishi universitetta, universitetan kabi.
Tovush o'zgarishlari ikki turga bo'linadi: a) kombinator o'zgarishlar; b) pozitsion o'zgarishlar.
Talaffuz paytida so'z tarkibidagi u yoki bu tovushning o'zaro ta'siri natijasida ro'y beradigan o'zgarish kombinator o'zgarish deb yuritiladi.
Kombinator o'zgarishlar quyidagi turlarga bo'linadi: 1) assimilatsiya; 2) dissimilatsiya; 3) metateza.
Assimilatsiya-lat. o'xshashlik degan ma'noni anglatadi. So'z tarkibidagi noo'xshash tovushlarning talaffuz jarayonida o'xshab ketishi assimilatsiya deyiladi. Masalan, (o'tni > o'tti; tn>tt; ishchi) ichchi; sh> ch) ch>ch; aytdi aytti td> tt, uch-so'm > ussom; ch, > ss va boshqalar.
Assimilatsiya hodisasi o'xshatish xususiyatiga ko'ra: 1) pro-gressiv assimilatsiya so'z tarkibidagi oldingi tovush o'zidan keyingi tovushni o'ziga o'xshatib oladi: otdan> ottan ; tilakga > tilakka, kg> kk, otni> otti, tn> tt; 2) regressiv assimilatsiya so'z tarkibidagi oldingi tovushni keyingi tovush o'ziga o'xshatib oladi.
Assimilatsiya tovushlarning butunlay yoki qisman o'xshab qolishiga ko'ra ikki xil: a) to'liq va b) to’liqsiz assimilatsiya a) to'liq assimilatsiyada so'z tarkibidagi noo'xshash tovushlar talaffuz jarayonida butunlay bir-biriga o'xshab qoladi; to'kgan. to'kkan: kg> kk; ishchi- ichchi shch> chch, sizni, sizzi, zn> zz, bizni, bizzi kabi; to'liqsiz assimilatsiya noo'xshash tovushlar qisman bir-biriga o'xshab ketadi; toshishgan> toshkan. shg> shk, mazkur, maskur; zk> sk, toshgan, toshkan, shg, slik kabi.
Dissimilatsiya -lat. dissimlatis so'zidan "noo'xshashlik"' demakdir. So'z tarkibidagi o'xshash undoshlarning talaffuz paytida bir-biriga o'xshamay qolishi dissimilatsiya deyiladi. Masalan: zarar, zaral, zarur, zaril, rr> rl hodisasi yuz bergan.
Bu hodisa ham ta'siriga oluvchi tovush o'rniga ko'ra ikki xil: a) progressiv dissimilatsiyada ikkita o'xshash tovushnuig keyingisi oldingisiga o'xshamay qoladi: birorta, bironta; b) regrissiv dissimilatsiyada esa oldingi tovush keyingisiga o'xshamay qoladi: direktor, dilektor. kondor, kolidol.
Metateza-lat. metatez—"o'rin almashtirmoq" demakdir. Nutq jarayonida so'z tarkibidagi tovushlaming o'rin almashtirish hodisasi metateza deyiladi. Masalan, qayroq> qayroq; yomg'ir> yog'mir, uch>ru mq>g'n. Bu hodisa zamon munosabatiga ko'ra ikki xil: a) diaxron(tarixan almashuv ) sarimsoq> samirsoq. aylan> aynal; b) sinxron (hozirgi holat) to'g'ri, torg'i, ahvol, avhol kabi.
Almashinuvchi tovushlarning joylashuviga ko'ra ikki xil: a) kontakt (yonma-yon tovushlar) o'hshaydi, oxshaydi, to'g'ra> to'rg'a; b)distakt (to\aishlarvabo'g'inlaroshaaknashish) aylana> aynala, sarimsoq>samirzoq va boshqalar.
Pozitsion o'zgarishlar. Tovushning so'zdagi o'rni urg'uli yoki urg'usiz bo'g'inga kclish bilan bog'liq o'zgarishlar pozision o'zgarishlar deyiladi.
1. Ko'pgina tillarda stress barqaror, doimiy, ya'ni stress so'zda ma'lum bo'g'inga biriktirilgan.
Frantsuz tilida urg'u har doim oxirgi bo'g'inga, polshada oldingi bo'g'inga, Chexiyada birinchi bo'g'inga qaratiladi.
Rus tilida stress bepul, ya'ni har qanday bo'g'inga tushishi mumkin.
Chor: jo'shqin, go'zalroq, xushchaqchaq.
2. Ruscha stress mobil hisoblanadi: tegishli so'zlarda va xuddi shu so'zni o'zgartirganda, stress boshqa bo'g'inga o'tishi mumkin.
Chor: fitna kelishuvdir, boshlash uchun boshlash kerak, etim etim.
3. Bu stress:
bitta so'zni boshqasidan ajratib turing;
Chor: atlas - atlas.
so'zning grammatik shaklining ko'rsatkichi bo'lishi.
Chor: qo'llar - qo'llar.
4. Ko'plab aralash so'zlar asosiy stressdan tashqari, yonma-yon stressga ham ega bo'lishi mumkin.
Yuqori darajadagi, doim yashil.
5. Tarixiy rivojlanish jarayonida bir so'zda stressning joyi o'zgarishi mumkin.
Masalan, romanda A.S. Pushkinning "Evgeniy Onegin" asarini o'qiymiz: Musiqa allaqachon qaynayapti; va endi biz aytamiz - musiqa.
6. Tilning barcha so'zlari, agar ular alohida talaffuz qilinsa, ta'kidlanadi. Ammo nutq oqimida oldingi yoki keyingi talaffuzda qo'shni bo'lgan ba'zi so'zlar unstrussiyaga uchraydi.
Masalan, jumlada Men bilan suv bilan boring old koositionmakchi bilan olmosh bilan men tomondanshuningdek old koositionmakchi tomonidan ot bilan suv bitta urg'u bilan talaffuz qilinadi. Bundan tashqari, birinchi holda ( men bilan) bahona hal qilinmaydi; ikkinchi holatda ( suv) ot qisqartirilmaydi.
7. Rus tilidagi so'zlarning katta guruhi bir nechta aktsentologik variantlarga ega. Adabiy tilda ushbu variantlarning faqat ba'zilari o'xshashdir.
Tvorog va sizning barjangiz va barja, kamfora va kamfora, kombayn va kombayn, chimdik va chimchilamoq
Odatda, imkoniyatlar turli xil.
Shunday qilib, adabiy tilda variantlardan biri asosiy bo'lishi mumkin (s.: bezovta), ikkinchisi - qo'shimcha, maqbul, ammo kamroq istalgan. (Wed: qochib ket, qiz, band bo'ldim).
Boshqa variantlar adabiy bo'lmagan bo'lishi mumkin (vernacular, dialektik).
Masalan, adabiy tilda (!) Talaffuz qilinishi mumkin emas: ishg'ol qilingan, hujjat, do'kon, kilometr, chorak, alkogol, yoshlar. Bular so'zlarning aksentologik variantlari. Adabiy talaffuz variantlari: bilan shug'ullanuvchi, hujjat, jurnal, kilometr, kvartal, alkogol, yoshlar.
Qiyinchilik bo'lsa, so'zlar va so'z shakllaridagi tushkunlik izohli, imlo va maxsus, ortoepik lug'atlar yordamida tekshirilishi mumkin.
Xususiyat va ahamiyati

Rus frazeologiyasida katta va alohida rolni stresslar o'ynaydi, ular nafaqat og'zaki nutqdagi o'zgaruvchan intonatsiyani, balki asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarni ta'kidlabgina qolmay, balki nutqning ma'nosini butunlay o'zgartiradi, shuningdek yozib olinadi yoki keyinchalik bosiladi - ham so'zda, ham butun jumlada.