Mavzu: xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozori reja

Chet el obligatsiyalari – deganda emitenti mamlakat tashqarisida joylashgan va u tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarga aytiladi. Uning qiymati mamlakatda muomalada bo‘lgan pul birligida ifodalanadi. Masalan, Meksika xukumati qaytarilish muddati 1997- yilgacha bo‘lgan 8%li foiz stavkasi bilan nominali AQSh dollarida bo‘lgan obligatsiya chiqardi. Wall Street jurnalining kotirovkalar bo‘limi savdo xajmining kam bo‘lishiga qaramasdan New York Exchange Bonds nomi ostida chet el obligatsiyalari ba’zilarining ro‘yxati keltirib o‘tilardi. Amerikaning ichki bozorida AQSh dollari nominalida chiqarilgan chet el obligatsiyalari Yanke deb yuritaladi. Yaponiyada norezidentlar ishlab chiqargan obligatsiyalar esa Samuray deb nomlanadi. Emissiya qiladigan davlat o‘rnatgan qonun–qoidalarga chet el obligatsiyalarini chiqaradigan emitent rioya qilishi zarur. Bu vazifalarning murakkab yoki osonligi mamlakatning o‘ziga xam bog‘liq bo‘lishi mumkin. Chet el obligatsiyalarini ishlab chiqarishning asosiy afzalligi bu valyuta kursining tebranishi xaqida tashvish qilmasdan obligatsiyalar portfeli bo‘yicha xalqaro diversifikatsiya xafini oldini olgan holda obligatsiyalar ishlab chiqarish xisoblanadi. Masalan, Amerikalik investor nominali ienada bo‘lgan Toyota kompaniyasining obligatsiyalarini sotib olishi mumkin. Lekin uni har doim iena kursining dollarga nisbati tashvishga solishi xavotiri ham yo‘q emas. Gap shundaki, asosiy qarz va kupon foizi to‘lovlari Yaponiya pul birligi ienada chiqariladi. Keyinchalik bu jarayonlar joriy kurs bo‘yicha dollarga konvertatsiya qilinishi kerak. Investor Toyota kompaniyasining nominali AQSh dollarida ko‘rsatilgan obligatsiyalarni sotib olib, valyuta kursi xaqida xavotir olmasa xam bo‘ladi.
Yevroobligatsiyalar. Qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisi bilan shug‘ullanuvchi investorlar fond aktivlarini boshqa davlatga sotish foydaliroq degan qarorga kelishgan. Yevroobligatsiya keng manoda nominali bir mamlakat valyutasida bo‘lgan boshqa mamlakatda ishlab chiqarilgan obligatsiyalar tushuniladi. Shu sababli nominali ienada (AQSh dollarida) bo‘lgan Amerika korxonasi tomonidan ishlab chiqariladigan va Germaniyada sotiladigan obligatsiyalar yevroobligatsiyalar sirasiga kiradi. Yevroobligatsiyalardan soliq olinmaydi. Bu esa emitentga ham, xaridorga ham foydalidir. Masalan, Amerika korporatsiyasining boshqa mamlakatdagi filiali obligatsiya chiqaradi. Buning uchun korxonadan soliq ushlanmaydi. Agar soliq mavjud bo‘lsa, bu obligatsiya xaridoridan olinadi. Bu ham qaysi mamlakat rezidentligiga bog‘liq. Norezidentlar tomonidan o‘sha valyutada ko‘rsatilgan va ishlab chiqarilgan yevroobligatsiyalarga qo‘yilgan soliq stavkalari rezidentlar tomonidan ishlab chiqarilgan yevroobligatsiyalarga ko‘ra soliq stavkasi nisbatan pastroq bo‘ladi.
Yevrodollar. Xalqaro moliya tizimida Amerika banklari tomonidan chiqarilgan SD asosan Britaniya banklari tomonidan katta miqdorda AQSh dollari hisobida chiqarilib Yevrodollar depozit sertifikati deyiladi. Boshqa mamlakatdagi bankga investitsiya uchun AQSh dollaridagi muddatli qo‘yilgan yevrodollar depozitlari yaroqli deyiladi. Yevro depozit sertifikati va yevrodollar depoziti o‘rtasida quyidagi farqlar mavjud bo‘lib, ulardan biri ikkinchisiga nisbatan oldi – sotdi uchun muomalada erkin foydalaniladi. Bu ikkita pul birligiga bo‘lgan talab va taklif holati Amerika qimmatli qog‘ozlar va pul bozoridagi holatdan farq qilishi mumkin. Chunki Amerika hukumati va boshqa boshqaruv organlari tomonidan o‘rnatilgan cheklovlar mavjudligi bunga sabab bo‘la oladi. Yevrodollar depoziti va depozit sertifikatlariga qo‘yilgan yagona foiz stavkalari muvozanat holatida bo‘ladi. Bu esa ichki bozordagi foiz stavkalari darajasidan unchalik farq qilmaydi. Depozit sertifikatini Amerika bankidan chiqarilgan dollardan asosiy farqi shundan iboratki, u federal depozit sug‘urta korporatsiyasi tomonidan sug‘urtalanmagan bo‘ladi.
Yevroaksiyalar – xalqaro fond bozorida yangi emissiya qilingan oddiy va imtiyozli aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar, shuningdek, ikkilamchi maxsus obuna orqali va yopiq investitsiya fondlari yordamida amalga oshiriladi.
Xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlar xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va operatsiyalarning asosini (qariyb 90-95%ni) tashkil etadi. Ularning tarkibida xalqaro obligatsiyalar va notalarni, turli kompaniyalar (korporativ), moliyaviy institutlar va davlatlarning xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda ularning hajmi 2 barobardan ko‘proqqa oshdi, chunonchi, xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlari 2004 yildagi 11,5 trln. AQSh dollaridan 2014 yilga kelib qariyb 21,8 trln. AQSh dollariga yetgan va 2009 yildan boshlab hozirgacha ularning hajmining o‘sishi moliyaviy inqiroz natijasida sekinlashgan. Chet el obligatsiyalari va yevroobligatsiyalar ko‘rinishida qarz qimmatli qog‘ozlari xalqaro qimmatli qog‘ozlarning asosiy shakllaridan biridir.
Yevroobligatsiyalar xalqaro anderrayter orqali bir mamlakat emitenti tomonidan chiqarilgan, dastlabki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilmagan, bir vaqtning o‘zida bir qancha mamlakatlarga joylashtiriladigan obligatsiyalar hisoblanadi. Yevroobligatsiyalarning nominal qiymati erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalarda ifodalanadi. Yevroobligatsiyalar joylashtirilayotganda jahonning hech qaysi bir mamlakatida ro‘yxatga olinmaydi. Yevroobligatsiyalar halqaro qarz qimmatli qog‘ozlarning asosini tashkil etadi. Bunga sabab, halqaro qarz qimmatli qog‘ozlarining emitentlari, investorlari va muomalasining asosi (oxirgi 10 yilda qariyb 60 foiz) Yevropa hududida joylashishi hamda ularning asosiy qismi (oxirgi 10 yilda qariyb 40 foiz ortig‘i) yevro valyutasida chiqarilishi hisoblanadi. Shuningdek, dastlabki yevroobligatsiyalar Yevropa davlatdari hududida paydo bo‘lgan.
Nominal qiymati obligatsiya joylashtiriladigan mamlakatning milliy pul birligida bo‘lgan, ya’ni obligatsiya emitenti uchun xorijiy valyutadagi obligatsiyalar – chet el obligatsiyalari hisoblanadi. Chet el obligatsiyalari ma’lum bir mamlakatga ushbu davlat qonun-qoidalari asosida joylashtiriladi. Chet el obligatsiyalaridan foydalanish amaliyotda 500 yildan beri mavjud bo‘lsa, yevroobligatsiyalar paydo bo‘lganiga hozirda atigi 30 yil bo‘ldi.
Yevroobligatsiyalarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Yevroobligatsiyalar bir vaqtning o‘zida bir nechta bozorda joylashtiriladi, bunda yevroobligatsiya zayomi valyutasi, qoidaga ko‘ra, kreditor uchun ham, qarzdor uchun ham huquqiy hisoblanadi.
2. Yevroobligatsiyalar bozori asosan birjadan tashqari bozor hisoblanadi.
3. Yevroobligatsiyalar, qoidaga ko‘ra, ko‘rsatuvchiga beriladigan qimmatli qog‘ozlar (bearer bonds) sanaladi.
4. Yevroqog‘ozlar chiqarish biron-bir mamlakat qonunchiligi tomonidan tartibga solinmaydi. Ya’ni yevroobligatsiyalar biron-bir mamlakat qonuniga bog‘lab qo‘yilmaydi. Yevroobligatsiyalar chiqarish va muomalada bo‘lishi bozorda yuzaga kelgan qoidalar va standartlarga muvofiq amalga oshiriladi.
5. Ularni joylashtirish, qoidaga ko‘ra, turli mamlakatlarda ro‘yxatdan o‘tkazilgan banklar bilan ifodalanadigan emission sindikat tomonidan amalga oshiriladi.
6. Yevroobligatsiyalar bo‘yicha daromadlar emitent mamlakatida soliqlar ushlab qolinmasdan, to‘liq hajmda to‘lanadi. Agar mahalliy qonunchilikda qarzdor to‘laydigan foizlarga soliq ushlab qolish ko‘zda tutiladigan bo‘lsa, qarzdor foiz to‘lovlari hajmini investorga nominal kuponga teng bo‘lgan foiz daromadini ta’minlaydigan darajagacha yetkazishi shart.
Shuningdek, xalqaro qimmatli qog‘ozlarning global aksiyalar ko‘rinishidagi xalqaro aksiyalar va Amerika depozitar tilxatlari (aksiyalari) kabi shakllari ham mavjud. Depozitar tilxatlar xalqaro aksiyalarning asosini tashkil etgan holda, ularga yo‘naltirilayotgan investitsiyalar hajmi jahon bo‘yicha oxirgi yillarda o‘rtacha 1 trln. AQSh dollarini tashkil etmoqda. Depozitar tilxatlarning asosiy investori, ya’ni qariyb 20 foiz AQSh hisoblanadi. Chiqarilayotgan depozitar tilxatlar bazasidagi aksiyalar asosini Yevropa, Yaqin Sharq va Afrika mamlakatlari (Europe, Middle East and Africa, EMEA) emitentlarining aksiyalari hisoblanadi.
Bank va nobank tashkilotlarning tashqi kreditlari va depozitlari xalqaro ssuda kapital harakatining asosiy elementlaridan biridir. Hozirda bu kabi tashqi kreditlar va depozitlarning hajmi bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qilib kelmoqda. 2008 yildagi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ularning hajmini o‘zgarishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. 2010 yildan boshlab banklarning depozit va kredit operatsiyalari hajmida biroz o‘sish tendensiyasi kuzatilgan bo‘lsada, biroq ular umumiy holda kamayib bormoqda. 2007 yilda banklarning xalqaro kreditlari va depozitlari 24,3 va 26,7 trln. AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilga kelib ularning hajmi mos ravishda 19,7 va 20,7 trln. AQSh dollariga teng bo‘lgan. 2010 yildan nobank kredit tashkilotlarining depozit va kredit operatsiyalari ko‘paymoqda va hozirda ularning hajmi 7 trln. AQSh dollariga yetgan.

Bizga ma’lumki, depozitar tilxatlarning eng ko‘p tarqalgan shakli bu Amerika depozitar tilxatlar (ADT) va global depozitar tilxatlar (GDT)dir. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, mamlakatimizda aksiyalar emissiyasi orqali xorijiy kapitalni jalb qilish mexanizmlaridan amaliyotda keng foydalanilmayapti, shuningdek, o‘tgan asrning oxirgi yillaridan boshlab bu borada olib borilayotgan turli iqtisodiy islohotlar nihoyasiga yetgani yo‘q. Mazkur holat mamlakatimiz fond bozori taraqqiyotiga, real ishlab chiqarish korxonalariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilishga va moliyaviy institutlar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning takomillashuviga o‘zininng salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda.

Jahon mamlakatlari tajribalariga asoslanib, mamlakatimiz fond bozori emitentlarining aksiyalarini rivojlangan davlatlar fond bozorlariga joylashtirishning asosiy usullaridan biri sifatida DTlarni muomalaga chiqarishni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Ushbu mexanizm orqali barqaror va uzoq muddatli xorijiy kapital milliy iqtisodiyotimizga jalb qilinadi. Shuningdek, banklarning DTlari orqali mahalliy aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining xalqaro muomalasini tashkil etish ularning xalqaro miqyosdagi nufuzini, alohida korxona yoki davlatning jahon hamjamiyatidagi o‘rni ortishini ta’minlaydi.
Hozirgi kunda, milliy iqtisodiyotimiz rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarning xalqaro muomalasini tashkil etishda AQSh va Yevropa banklarining DTlari bilan bog‘liq texnik dasturlarining samarali bo‘lgan mexanizmlaridan amaliyotda foydalanish muhim axamiyatga egadir.
Tadqiqotlarimiz, DT–kompaniya joylashgan davlatda aksiyalar deponentlangan holda, chet el kompaniyasi aksiyalarining ma’lum bir soniga egalik qilish, aksiyalarning muomalasi, u bilan bog‘liq mulkiy hamda iqtisodiy huquqlarni boshqa davlatlarda amalga oshirilishini tasdiqlovchi qimmatli qog‘oz ekanligini isbotlamoqda. Vositachi bank (depozitariy) kompaniya joylashgan davlatda o‘z filiali nomiga aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining ma’lum bir sonini deponentlashtiradi, natijada bu aksiyalar o‘sha davlatda muomaladan chiqariladi. Boshqa davlatlarda DTlarni sotib olish orqali xorijiy investorlar mazkur chiqarilgan aksiyalarni ma’lum bir soniga egalik qilishi mumkin. Deponentlangan aksiyalar o‘z davlatida mulkiy va iqtisodiy huquqlar bilan bog‘liq munosabatlarni amalga oshirish uchun ta’minot sifatida hizmat qiladi. Tahlillarimiz natijasida ADT va GDT o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilarda o‘z aksini topishi aniqlandi.
Birinchidan, ADTni chiqarishga qo‘yilgan talablar GDTga nisbatan og‘irligi, yoki emitent faoliyatining barqaror taraqqiyoti bilan bog‘liqligi.
Ikkinchidan, ADT faqat AQSh bozorlarida, GDT esa, AQShdan tashqari jahonning boshqa bozorlarida ham muomalada bo‘lishining mumkinligi.
Uchinchidan, ADT asosan, fond birjalarida, GDT esa birjadan tashqari uyushgan va uyushmagan savdo tizimlarida muomalada bo‘ladi.
Tadqiqotlar asosida, jahonda muomalada bo‘lgan depozitar tilxatlarni turli dasturlar kesimida chiqarish amaliyoti tahlil etildi. Xususan, 2006 yilda jami 34 ta aksiyadorlik jamiyatining 6 tasining aksiyalari GDTlar orqali joylashtirilgan bo‘lib, qolgan 28 ta aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari esa ADTlarini emissiyasi orqali sotilgan, bu jamiga nisbatan 82,4 foizni tashkil etgan. 2012 yilga kelib, aksiyadorlik jamiyatlarining jami soni 143 taga yetgan. Undan 36 tasining aksiyalari GDTlar orqali, 107 ta aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalari esa ADTlar orqali sotilgan bo‘lib, bu jami DTlarning 74,8 foizini tashkil qilgan.
Aksiyalarni xalqaro fond bozorlariga banklarning Dtlari orqali chiqarishda Amerika banklarining depozitar tilxatlari asosiy o‘rinni egallagan bo‘lib, bu oxirgi 6 yil davomida jami depozitar tilxatlar ichida o‘rtacha 75 foizni tashkil qilgan. Shuningdek, mazkur davriy oraliqda jami Dtlar tarkibida 1-darajali dastur orqali ADTlarini chiqarish yetakchilik qilgan. Bu ko‘rsatkich 2012 yilda 64,3 foizni tashkil etib, 2006 yilga nisbatan 14,3 foiz punkt (f.p.)ga ortgan.