Mavzu: Xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazishning psixalogik aspektlari reja: kirish asosiy qism

Sertifikatlash jarayonida xodimlarni baholash usullari
Xodimlarni baholash xodimning bo'sh yoki band bo'lgan ish joyiga (lavozimiga) muvofiqligini aniqlash uchun amalga oshiriladi va uchta usulda amalga oshiriladi.¹²
1. Xodimning salohiyatini baholash. Bo'sh ish joyini to'ldirishda, xodimning salohiyatini aniqlash muhim, ya'ni. kasbiy bilim va ko'nikmalar, ish tajribasi, ishbilarmonlik va axloqiy fazilatlar, shaxs psixologiyasi, sog'lig'i va faoliyati, umumiy madaniyat darajasi.
2. Shaxsiy hissani baholash. Bu sizga ma'lum bir xodimning ishining sifati, murakkabligi va samaradorligini va uning maxsus texnikadan foydalangan holda egallab turgan lavozimiga muvofiqligini aniqlashga imkon beradi.
3. Xodimlarni attestatsiyadan o'tkazish. Bu yakuniy natijaga xodimning potentsial va individual hissasini hisobga oladigan o'ziga xos kompleks baholashdir.
Xodimlarni baholash usullari 1-jadvalda keltirilgan.
3. Xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazishning psixalogik aspektlari
Respublikamizda milliy ta’limni modernizasiya qilish, o‘zgargan ijtimoiy-iqtisodiy muhitning yangi raqobat sharoitida kasbga yo‘naltirish ishlarini samarali tashkil etish, uzluksiz ta’limda kasb-hunarga yo‘naltirish samaradorligini oshirish, egallanadigan kasb va mutaxassislik bo‘yicha “professional ta’lim¹³’’ darajalarini amalga oshirish, psixologik-pedagogik tashxisning ahamiyatini orttirish sohasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, “professional ta’lim’’ dasturlari YUNESKO tashkiloti tomonidan qabul qilingan.
Ta’limning xalqaro standart tasniflagichi (MSKO) darajalari bilan uyg‘unlashmaganligi, o‘quv jarayoniga O‘zbekistonning Milliy kvalifikasiya tizimi to‘laqonli joriy etilmaganligi, tayyorlanayotgan kadrlarning mehnat bozorida munosib o‘rin egallashlariga to‘sqinlik qilmoqda.
Shu nuqtayi nazardan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida kasbga yo‘naltirish ishlarini, samarali metodikalarini ishlab chiqish, bu jarayonda biologiya fani o‘qituvchilarini kasbga yo‘natirish sohasida metodik tayyorgarligini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.. Respublikamizda yosh avlodning har tomonlama barkamol ulg‘ayishi, zamonaviy kasbiy bilimlarni puxta egallashi, iste’dod va salohiyatini namoyon etishi uchun barcha sharoit yaratilmoqda. ¹⁴
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ‘‘Kimyo va biologiya yo‘nalishlarida uzluksiz ta’lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida’’ qarori bu borada muhim dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda.
“Zero, o‘g‘ilqizlarimizni kimyo va biologiya fanlari bo‘yicha chuqur o‘qitish hududlarda yangi-yangi ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, yuqori qo‘shilgan qiymat yaratadigan farmasevtika, neft, gaz, kimyo, tog‘-kon, oziq-ovqat sanoati tarmoqlarini jadal rivojlantirishga turtki beradi hamda pirovardida xalqimiz turmush sharoiti va daromadlarini oshirishga puxta zamin hozirlaydi”. Umumta’lim maktablaridan boshlab yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish, ularning intellektual va ijodiy salohiyatini yuksaltirishda bu muhim ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, respublikamizda qabul qilingan “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonida professional ta’lim tizimini ilg‘or xorijiy tajribalar asosida takomillashtirish, boshlang‘ich, o‘rta va o‘rta maxsus professional ta’lim bosqichlarini joriy qilish orqali mehnat bozori uchun malakali va raqobatbardosh kadrlar tayyorlash hamda mazkur jarayonga ish beruvchilarni keng jalb qilish maqsadida 2020/2021-o‘quv yilidan boshlab O‘zbekiston Respublikasida Ta’limning xalqaro standart tasniflagichi darajalari bilan uyg‘unlashgan yangi boshlang‘ich, o‘rta va o‘rta maxsus professional ta’lim tizimi hamda tabaqalashtirilgan ta’lim dasturlari joriy etiladigan ta’lim muassasalari tarmog‘i tashkil etish vazifasini qo‘ydi. Kasbga yo‘naltirish – bu turli sohadagi bilimlarga ta’sir qiladigan murakkab muammo. ¹⁵
Pedagoglar kasbga yo‘naltirishni “... o‘quvchilarni kasbni erkin ongli ravishda tanlashga tayyorlashning ilmiy va amaliy tizimi” yoki ’’.. shaxsiy qobiliyatlari, jamiyat ehtiyojlari va bir biriga mosligi asosida yosh avlodda kasbiy qiziqish va moyillikni shakllantirish bilan bog‘liq maqsadli faoliyat” deb ta’riflaydi.
Psixologiyada kasbga yo‘naltirish psixologik jarayon sifatida talqin etiladi. Sotsiologiya va iqtisodiyot nuqtai nazaridan “kasbga yo‘naltirish bu jamiyat va uning a’zolari o‘rtasidagi ixtisoslashtirilgan ishchi kuchini shakllantirish bo‘yicha undagi ijtimoiy ehtiyojlarni hisobga olgan holda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning to‘plamidir.
Kasbga yo‘naltirish – bu yosh avlodni kasb tanlashga tayyorlash va o‘quvchilarning kasbga yo‘naltirishni shakllantirish uchun ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik, pedagogik va tibbiy-fiziologik vazifalarni hal qilish uchun mas’ul bo‘lgan davlat muassasalarining har bir shaxsning individual xususiyatlariga mos keladigan ilmiy va amaliy faoliyatining ko‘p o‘lchovli, ajralmas tizimi, jamiyatning yuqori malakali kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini yoritadi. Ye. Pryajnikovaning fikriga ko‘ra: “Bugungi kunda, avvalo, yoshlarning kasbiy va shaxsiy o‘zini o‘zi belgilashini qo‘llab-quvvatlashning yaxlit, yagona psixologik-pedagogik (tashkiliy-pedagogik) dasturini yaratish zarur.
Mehnat bozoridagi tendensiyalar to‘g‘risida dolzarb ma’lumotlarni olish va ushbu ma’lumotlarni maktab o‘quvchilariga yetkazish, nafaqat ta’lim berish, balki kelajakdagi kasbiy faoliyatning turli sohalarida o‘zlarini sinab ko‘rish imkoniyatini yaratish uchun turli davlat idoralarini, aniq tashkilotlarni va korxonalarni o‘zaro hamkorlikka jalb qilish zarur. Shuningdek, yangi metodikalarni joriy etish kerak, masalan, kasbga yo‘naltirish ishlarida faollashtiruvchi o‘yin texnologiyalaridan foydalanish”.
O‘quvchilarni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlash uzoq va ko‘p qirrali jarayondir. A. E. Izmailov kasbni to‘g‘ri tanlashni axloqiy fazilatlarni shakllantirish va fan asoslari bo‘yicha o‘quvchilar bilimlarini rivojlantirish darajasini oshirishning zarur shartlaridan biri deb hisoblaydi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish nuqtayi nazaridan tushuncha mohiyatini aniqlashda asosiy e’tibor avvalo, ta’lim berish va tarbiyalash jarayonida shaxsning muhim kasbiy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratiladi.
Kasbiy yo‘naltirishni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ishlarni nafaqat ma’lum bir kasbiy tanlovni qo‘llab-quvvatlash sifatida, balki bir qator o‘ziga xos kompetensiyalarni shakllantirishga qaratilgan maxsus ta’lim faoliyati sifatida ko‘rib chiqishga ham e’tibor qaratish lozim.
Zamonaviy maktabda kasbga yo‘naltirish ishlarining asosiy g‘oyasi, boshqa tomondan, shaxsiy xususiyatlar, qobiliyatlar, qadriyatlar va qiziqishlarni hisobga olgan holda, o‘quvchilarning ijtimoiy-kasbiy o‘zini o‘zi belgilashini ijtimoiy-pedagogik va psixologik qo‘llab-quvvatlashni yaratishdir. Bizning talqinimizcha, kasbga yo‘naltirish ishlarining maqsadi – o‘quvchiga faoliyat sohasini tanlashda, o‘sha sohada esa uning qobiliyat va imkoniyatlariga javob bera oladigan kasbni tanlashda ko‘maklashish hamda kasbga bo‘lgan qiziqish va ishtiyoqini oshirishida yordam ko‘rsatishdan iborat. Boshqacha so‘z bilan aytganda, kasbga yo‘naltirish – bu ma’lum bir maqsadga qaratilgan faoliyat bo‘lib, jamiyat ehtiyojlari, o‘quvchilarning ishtiyoqi, kasbiy qiziqishlarni shakllantirish bilan bog‘liqdir. ¹⁶
Ko‘p hollarda ma’lum bir kasbni tanlash yo‘li o‘quvchilarning o‘quv fanlariga qiziqishini rivojlantirish orqali o‘tadi. Biologiyaga qiziqish birinchi navbatda ushbu fanning amaliy ahamiyati bilan bog‘liq.
Va kasbiy qiziqish uyg‘onishining asosiy usullaridan biri bu ajoyib yorqin o‘qitishdir. Biologiyani sevib qolgan o‘quvchilar uni kelajakdagi kasblarining asosiga aylantirmoqchi bo‘lib, u yerda ushbu fanlarga oid qaysi mutaxassisliklar borligini aniqlay boshlaydi va tegishli o‘quv yurtlariga o‘qishga kirishga tayyorlanadi.
Qoida tariqasida, bu, avvalambor, ushbu fanni katta ishtiyoq va faollik bilan o‘rganishlarida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, o‘qitish jarayonida kasbga yo‘naltirish ishining mohiyati o‘quvchilarga asosiy o‘quv materialini chuqur va qat’iy o‘zlashtirishda yordam berish, ularni mustaqil ravishda ma’lumot olishga, olingan bilimlardan turli xil amaliy muammolarni hal qilishda foydalanishga o‘rgatishdir.
Sh. S. Sharipov o‘z tadqiqotlarida talaba shaxsining kasbiy-ijodiy rivojlantirishning pedagogik sharoitlarini, kreativ ijodkorlik xususiyatlarini tadqiq etgan. Sh. S. Sharipov, K. Davlatov, G. S. Nasriddinovalar kasbga yo‘naltirishning ilmiypedagogik asoslarini tadqiq etgan hamda umumiy o‘rta ta’lim maktablari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari o‘quvchilarini kasbga yo‘naltirishga muvaffaqiyatli rahbarlik qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi. I. N. ¹⁷
Aslonov o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishda oila, mahalla va ta’lim muassasalarining hamkorligi yo‘nalishida olib borilayotgan chora-tadbirlarning pedagogik-psixologik ahamiyati, ushbu ishlarni olib borishda umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarini kasbhunarga yo‘naltirish, kasb tanlash, o‘quvchi shaxsining kelajakda malakali mutaxassis bo‘lib yetishishi, undagi tegishli ijtimoiy va kasbiy sifatlarning shakllanishiga zamin yaratadigan uslublarini bayon etgan.
Lan Yang va Lawrence, P.W.Wonglar oxirgi qirq yilda Gongkongda kasbga yo‘naltirishning rivojlanganlik darajasini tizimli o‘rganish, Ya-konsepsiyasi nazariyasi va uning turli yoshdagi o‘quvchilarda o‘z-o‘zini baholash hamda o‘quvchilarning o‘z karyerasini baholash bo‘yicha ko‘p o‘lchovli modelini tavsiya etadi. ¹⁸
Bunday vaziyatda, tabiiyki, o‘qituvchilar oldida ta’lim jarayoni bilan uzviy bog‘liq ravishda kasb-hunarga yo‘naltirishga oid materiallarini fan asoslariga organik ravishda singdirish vazifasi qo‘yiladi.
O‘quv jarayoni va kasbga yo‘naltirish o‘quvchilarni nafaqat turli kasblar bilan tanishtirish, ularning e’tiborini o‘zlashtirilgan bilimlardan amaliy foydalanish, fanga bo‘lgan qiziqishini orttirish va o‘qituvchi vaqtini tejashga imkon beradi. Yuqoridagi fikr-mulohazalar asosida quyidagicha xulosa qilish mumkin:
1. Kasbiy yo‘naltirish sohasidagi pedagogik, psixologik va metodik tadqiqotlar tahlili ushbu sohaning uzoq tarixga ega ekanligidan dalolat beradi. Diagnostik konsepsiyaga muvofiq kasbga yo‘naltirish ishlari maktab o‘quvchilarining qobiliyati, kasbiy moyilligi, zamonaviy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlari bilan bog‘liq holda shaxsiy qiziqishlarining o‘zaro moslashishini taqozo etadi.
2. Kasbni ongli ravishda tanlash – inson shaxsi rivojining muhim shartlaridan biridir. To‘g‘ri tanlangan kasb jamiyatda o‘z o‘rnini topishga imkon beradi. Hozirgi davrda o‘quvchilar o‘z qiziqishlari va qobiliyatlariga mos kasbni tanlashlarida aynan maktab ko‘makchi bo‘ladi. Shunday ekan, maktabda kasbga yo‘naltirish ishlari ta’lim-tarbiyaviy jarayonning bir qismi hisoblanadi.
XULOSA
Xulosa aytadigan bo’lsak, mamlakatimiz mustaqillikga erishganidan so‘ng inson va uning farovonligini ta’minlash yo‘lida islohotlar davri boshlandi. Shaxs huquq va erkinliklarini himoya qilish davlatimizning ustuvor siyosati sifatida e’tirof etildi. Bozor iqtisodiyotining rivojlanib borishi iqtisodiy munosabatlarda yangidan yangi subyektlarning vujudga kelishiga, turli xil ijtimoiy institutlarning rivojiga, ayniqsa mehnat munosabatlarining takomillashuviga kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi.
Bu esa mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash va ularni mehnatiga xolisona baho berish, hamda kadrlarni bilim darajasini oshirishni talab qiladi. Ma'lumki, har qanday tashkilot va korxonalarga o‘z professionalizmini muntazam oshirib boradigan malakali mutaxassislar har doim kerak hisoblanadi.
Xodimlarning professional bilim va ko‘nikmalari darajasi, ishbilarmonlik sifatlarini to‘g‘ri baholash uchun ularning malakasi va egallab turgan lavozimiga munosibligini vaqti-vaqti bilan tekshirib turishni taqozo qiladi. Odatda, bunday tekshiruv xodimlarni attestatsiyalash asosida amalga oshiriladi. Xodimlarni attestatsiyadan o'tkazish ma'lum bir lavozimni egallagan va muayyan funksiyalarni bajaradigan xodimning malakasini tasdiqlash uchun amalga oshiriladi.
Attestatsiya , ehtimol, har bir ish beruvchi uchun eng keng tarqalgan tartiblardan biridir, chunki u nafaqat xodimlarning ishbilarmonlik fazilatlarini tekshirish, balki bilim va tayyorgarlik darajasini ham baholash imkonini beradi.