Mavzu: "xususiy va umumiy iqtisodiy muvozanat"

1.3-jadval. Tashqi savdo aylanmasi va balansi (2022-yil yanvar-iyun, mln. AQSH dollari)

	2021- yil	2022- yil	Oʻsish sur’ati, % da	Jamiga nisbatan, % da
Tashqi savdo aylanmasi	18 494,9	24 491,0	132,4	х
Eksport	7 064,1	9 924,6	140,5	100,0
tovarlar	4 538,3	5 337,3	117,6	53,8
xizmatlar	1 139,3	1 616,4	141,9	16,3
oltin	1 386,5	2 970,9	2,1 m.	29,9
Import	11 430,8	14 566,4	127,4	100,0
tovarlar	10 769,4	13 469,2	125,1	92,5
xizmatlar	661,3	1 097,2	165,9	7,5
Saldo	-4 366,7	-4 641,8	x	x
tovarlar	-4 844,6	-5 161,0	x	x
oltinsiz	-6 528,7	-8 179,2	x	x
xizmatlar	478,0	519,2	x	x
Eksport (oltinsiz hajm)	5 380,1	6 906,4	128,4	x

Eksport va import miqdorlari o'rtasidagi farq tovar va xizmatlaming sof eksporti deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo'lsa ijobiy, import eksportdan ortiq bo'lsa salbiy bo'Iadi. Qarab chiqilgan sarflaming to‘rt toifasiga notijorat muassasalar: kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar sarflari va moddiy aylanma vositalari zaxirasidagi o'zgarishlarni qo'shib chiqish yo'li bilan YAIM hajmi aniqlanadi. Uchinchi usul - bu YAIMni hisoblashga daromadlar bo'yicha yondashuv. Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy xo'jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to'Iovlari, foiz va foyda shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YAIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana shu barcha daromadlami qo'shib chiqish orqali aniqlanadi. YAIMni daromadlar bo'yicha hisohlashda uy xo'jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi foydaga: renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k. ajratish mumkin. YAIMni mazkur usul bo'yicha hisoblashda daromad laming barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati, amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri soliqlar summasi ham qo'shiladi. YAIMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad bilan bog'liq bo'lmagan sarflar: amortizatsiya va egri soliqlaming alohida turlarini to'laroq qarab chiqamiz. Amortizatsiya ajratmasi shu yil ishlab chiqarilgan YAIM qiymati tarkibiga ishlab chiqarish xarajatlari sifatida kirib, mahsulot sotilishi natijasida pul shaklida qaytib keladi va amortizatsiya fondi hisobida to'planib boradi. Egri soliqlar korxonalar uchun ishlab chiqarish xarajatlari sifatida chiqadi va shu sababli mahsulot narxiga qo'shiladi. Bunday soliqlar o'z ichiga aktsiz to'Iovlari, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk solig'i, litsenziya va bojxona to'lovlarini oladi. Daromadlaming eng muhim turi ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganlarga to'lanadi. LI ish haqiga ko'plab qo'shimchalar, ijtimoiy sug'urta to'Iovlari va nafaqa ta’minotining har xil xususiy fondlari, ishsizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarlami o'z ichiga oladi. Ish haqiga bu qo'shimchalar ish kuchiqi yollash bilan bog'liq bo'lgan xarajatining bir qismi sifatida chiqadi va shu sababli korxonaning ish haqi to'lashga umumiy sarflarining tarkibiy qismi sifatida qaraladi.