Mavzu XVI-XIX asrning I yarmida qoraqalpoqlar

MAVZU XVI-XIX ASRNING I YARMIDA QORAQALPOQLAR


REJA.
Kirish
1Qoraqalpoqlarning xalq sifatida shakllanishi
2.Qoraqalpoqlarning Xiva xonligiga bo`ysundirilishi
3.XVI-XIX asrning birinchi yarmida madaniyat
Xulosa
Foydalanilgan adabiyodlar
Ilovalar
Mavzuning dolzarbligi: .Qoraqalpoq xalqining òrganilishi ularning vujudga kelish tarixini òrganish Òziga xos xususiyaaridan biri .Bu ushbu hududning Òzbekiston tarkibiga kirishi bilan izohlanadi.Qoraqalpoq xalqining XVI asrdan to hozirgi davrgacha bòlgan davrni òz ichiga oladi . Ularning Òrta Osiyo tarixida tutgan òrnini aniqlab beradi . Hozirgi vaqtda qoraqalpoq xalqining eng katta muammosi orol muammosini ham yoritib berish ,ularni yashash tarzi urf odatlari ,hamda davlatchilik tarixini òrganishni boshlaymiz.
Kurs ishining maqsadi :Qoraqalpoq xalqini vujudga kelishi ,davlatchilik bosqichlari,qòshni elatlatlr bilan aloqalri Ularning òz davlatlarinj qurishga bòlgan urunishlarini òrganish Tarixiy manbalarga kora hozirgi Qoraqalpogʻiston hududida neolit ​​davridayoq odamlar yashab kelganligi qayd etilgan. Behistun bitikidagi qadimiy tarixiy yodgorlikda (miloddan avvalgi VI-V asrlar) Orolboʻyi va Sirdaryoning quyi oqimida yashovchi aholi “saka tigraxauda” (uchli namat qalpoq) deb atalgan.II-III asrlarda Orol dashtlarida bir qancha turkiy qabilalar koʻchib oʻtgan. Orolboʻyida mahalliy aholining koʻchib kelgan qabilalar bilan assimilyatsiya qilinishi natijasida pecheneglar va oʻgʻuzlar vujudga kelgan. VIII-X asrlarda pecheneg qabilalari qoraqalpoq xalqining shakllanishiga asos bo`lgan.Qoraqalpogʻiston Respublikasi (Qoraqalpogʻiston) Oʻzbekistonning shimoli-gʻarbida joylashgan. Barcha yo'nalishlarda deyarli ming kilometr, ya'ni bu respublika hududining 80% dan ortig'ini issiq cho'llar egallagan. X asrning boshlarida pecheneglarning bir qismi Volgadan tashqariga, janubiy rus dashtlariga ko'chib o'tishga majbur bo'ldi. Ularni oʻgʻuzlar va qipchoqlar quvib chiqargan. XII asr rus yilnomalarida “qora qalpoqli” qabilalar, moʻgʻul manbalarida “qora malaxay” qabilalari, sharqiy manbalarda esa “qora choponli” qabilalar haqida maʼlumotlar bor. Bu atamalarning barchasi bir xalq – qoraqalpoqlarning nomini bildiradi. “Qoraqalpoq” so‘zi “qora qalpoqli” so‘ziga qaytadi. Oltin O'rdaning zaiflashishi bilan bir qator mustaqil davlatlar undan ajralib chiqa boshladi. Bu davlatlardan biri XIV asr oxirida tashkil topgan Noʻgʻay (Mangʻit) xonligi edi. Uning chegaralari Volgadan Irtishgacha, Kaspiy va Orol dengizi qirg'oqlaridan Kama daryosigacha cho'zilgan Qoraqalpoqlar koʻchib kelgan va oʻrnashib qolgan hududlar XV-XVI asrlarda Noʻgʻay xonligi hududi tarkibiga kirgan. Noʻgʻay va qoraqalpoq xalqlari siyosiy sheriklikda, qoʻshma uyushmada yashagan.No‘g‘ay tilining tarkibi, fonetikasi va grammatik tuzilishi qoraqalpoq tiliga yaqin. Shunday qilib, XVI asrga kelib bir necha urugʻlardan iborat qoraqalpoq xalqining shakllanish jarayoni yakunlandi. Bu xalq olti qabila (xitoy, qipchoq, kenagas, mangʻit, qoʻngʻirot va maytep) asosida shakllangan odamlar yashagan. Miloddan avvalgi V asrga oid Doro I qabri qabr toshlarida Orolboʻyi va Sirdaryoning quyi oqimida (hozirgi Qoraqalpogʻiston hududi) “tigraxauda saklari” yashaganligi aytiladi. (Uchli shlyapali saklar).Milodiy II-VI asrlarda. Oltoy va Sharqiy Turkiston hududidan turkiy qabilalarning koʻchishi sodir boʻlgan. Ko'chmanchi turkiy va mahalliy sak aholisining assimilyatsiyasi sodir bo'ldi, buning natijasida pecheneglar va o'g'uzlarning ikkita yangi etnik jamoalari paydo bo'ldi. Qoraqalpoqlarning etnik shakllanishiga aynan pecheneg qabilalari asos solgan.“Qoraqalpoq” etnonimining oʻzi “qora qalpoq” deb tarjima qilingan boʻlib, hozirgi Qoraqalpoq hududida yashovchi pecheneg qabilalarining bir qismi qora qoʻy junidan shlyapa kiyganliklarini bildiradi. Rus yilnomalarida ular "qora qalpoqlar", mo'g'ullarda esa "kara malakili" deb nomlangan.Tarixiy manbalarda X asrda pecheneg qabilalari. Sharqdan turkiy qabilalarning yangi istilosi tufayli hozirgi Qoraqalpogʻiston hududidan Janubiy Rossiyaga koʻchib kelgan. U yerda ular No‘g‘ay xonligi qalmoq qabilalarining zarbasi ostida parchalanmaguncha uning tarkibida bo‘lgan. Pecheneglar o'z dashtlariga qaytadilar va shu paytdan boshlab ular qoraqalpoqlar deb ataladi.1714-yilda qoraqalpoqlar qabila boshliqlaridan biri Eshmuhammedxon (Eshimxon) boshchiligida Orolboʻyi va Sirdaryoning quyi oqimida oʻz davlati — Qoraqalpoq xonligiga asos soldi, ammo 1723-yilda o'sha qalmoqlar zarbasi ostida parchalanib ketdi¹. Qoraqalpoq davlati ikki qismga boʻlingan: qabilalarning bir qismi Toshkentga koʻchib kelib, yuqori qoraqalpoqlar, ikkinchisi esa Sirdaryoning quyi oqimida qolib, quyi qoraqalpoqlar deb atalgan.1731-yilda quyi qoraqalpoqlar qozoq qabilalari bilan birgalikda Rossiya imperatoriga fuqarolik soʻrovi bilan elchixona yuboradi. 1735-yilda quyi qoraqalpoqlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdilar. Qoraqalpogʻiston hududi Xiva xonlari tomonidan bir necha marta, xususan, 1809 va 1811-yillarda hujumga uchradi. Qoraqalpoqlar XX asr boshlarigacha Xiva xonligi tarkibida boʻlgan. Qoraqalpogʻiston tugatilgandan soʻng sovet hokimiyati tomonidan Qoraqalpogʻiston ASSR deb oʻzgartirildi va 1936-yilda Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirdi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Qoraqalpog‘iston Qoraqalpog‘iston Respublikasi deb o‘zgartirildi. Bugungi kunda Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi muxtoriyat hisoblanadi. Bu yerda 600 mingdan ortiq aholi istiqomat qiladi, biroq Orol dengizi muammosi tufayli koʻplab qoraqalpoqlar Oʻzbekiston Respublikasining boshqa viloyatlariga koʻchib ketishadi. Qoraqalpog'iston o'zining qadimiy obidalari, qoraqalpoqlar hududidagi qumli cho'llarga tarqalgan ko'plab qal'a xarobalari, shuningdek, qo'shni Xorazm viloyati bilan mashhur. Qoraqalpogʻiston Respublikasi (Qoraqalpogʻiston) Oʻzbekistonning shimoli-gʻarbida joylashgan. Barcha yo'nalishlarda deyarli ming kilometr, ya'ni bu respublika hududining 80% dan ortig'ini issiq cho'llar egallagan. Qoraqum choʻli janubi-gʻarbda Qoraqalpogʻiston bilan, shimoli-gʻarbda Ustyurt platosi va shimoli-sharqda Qizilqum choʻllari bilan tutashadi. Qoraqalpogʻiston Orol dengizining janubiy yarmini ham oʻz ichiga oladi , uning qurigan tubida hozir yangi shoʻrlangan Orolqum choʻli shakllanayotgan va Amudaryoning qurib borayotgan quyi oqimi joylashgan. Ekologik muammolarga qaramay, bu hududning tabiati haqiqatan ham noyobdir. Tuproqni geologik tadqiq qilish asosida olimlar cho'l hududi bir vaqtlar ulkan dengiz tubi bo'lgan degan xulosaga kelishdi. Hozirgi kunda ham qadimgi dengiz dunyosi qoldiqlarini bu erda bo'r va kaynozoy davrlariga oid qadimgi dengiz hayvonlari qoldiqlari shaklida topish mumkin. Qoraqalpog‘iston bo‘ylab sayohat qilib, nafaqat ajoyib tabiat manzaralarini ko‘rish, balki qadimiy va o‘rta asr yodgorliklari xarobalari bilan tanishish mumkin, chunki hudud o‘ziga xos “arxeologik qo‘riqxona” hisoblanadi. Bugungi kunda bu erda 300 dan ortiq arxeologik yodgorliklar mavjud. Qadim zamonlarda Qoraqalpog‘iston hududi hozirgi Xorazm viloyati va Turkmanistonning unga tutash viloyatlari bilan bir qatorda yagona Qadimgi Xorazm davlatini tashkil etib , zardushtiylik dinining vatani va muqaddas Avesto kitobi bo‘lgan. Qoraqalpogʻistonda qadimgi Xorazmning tarixiy yodgorliklari: Gyaur-Qal'a (miloddan avvalgi IV-III asrlar), Toʻprak-qal'a (miloddan avvalgi III-II asrlar), Ayaz-qal'a (miloddan avvalgi IV-II asrlar), Qizilqal'a . (miloddan avvalgi III-II asrlar), shuningdek, keyingi davr meʼmoriy ansambllari, masalan, Narijon-bobo maqbarasi (XIV asr), betakror Maslumxon -Sulu maqbarasi (XIV-XVII asrlar). Qoʻy-Qrillgan-Qal'a arxeologik qazishmalarida Oʻzbekistondagi eng qadimiy hisoblangan qadimiy yozuvli parchalar topildi . Qadimgi Xorazmdagi haykallar, freskalar, yozuvlar tafsilotlari hozir Qoraqalpoq sanʼat muzeyida saqlanmoqda .² Olimlarning fikricha, Ustyurt platosi bu joylarda kaynozoy erasining boshi va oʻrtalarida (21 million yil avval) mavjud boʻlgan qurigan dengiz tubidir. Buni ohaktoshdagi qobiqlarning qo'shilishi, shuningdek, plato bo'ylab tarqalgan bilyard to'plari kabi ferromarganets tugunlari dalolat beradi. Bu “to‘plar” dengiz tubida hosil bo‘lgan, keyin esa ob-havoga chidamliroq bo‘lib, ularni o‘rab turgan ohaktosh va dolomitlar suv bilan yuvilib ketganda yer yuzasida paydo bo‘lgan. Bu erda va u erda paydo bo'ladigan toshlar va yoriqlar ko'rinishidagi bo'r konlari bilan to'xtatilgan tekis cho'l relyefi Gollivud filmidagi Mars manzarasiga o'xshaydi va siz ajoyib tasodif tufayli boshqa, notanish sayyorani kashf etayotganga o'xshaysiz.Ustyurt platosi ayniqsa, quyosh botishi va quyosh chiqishi paytida go'zal. Quyosh botishi va quyosh chiqishi paytida bo'r qoyalari oq toshlar qip-qizil ranglarga bo'yalganida ta'sirchan rasmni taqdim etadi. Ustyurtning o‘simlik va hayvonot dunyosi sayohatchilarning ko‘ziga darhol ochilmaydi. Asta-sekin, g'ayrioddiy tabiiy sharoitlarga o'rganib, siz gerbillar, yer sincaplari va jerboa koloniyalarini ko'rishingiz mumkin. Bu erda ko'p sonli yirtqich qushlar yashaydi - chinka qoyalarida mag'rur o'tirgan burgutlar va burgutlar. Siz sayg'oqlarni ham ko'rishingiz mumkin, garchi havaskor fotosuratchilar bu uyatchan va juda tez hayvonlarni kamerada suratga olishlari dargumon. Ammo sayohatchilar Ustyurt archalarini tabiiy muhitda suratga olishlari mumkin. Eng ajablanarlisi, Ustyurt platosida yovvoyi otlarning borligidir. Aytishlaricha, bu yerda ilgari qozoq ko‘chmanchilarining fermalari bo‘lgan, Qoraqalpoqlar turkiy tilli xalq boʻlib, qadimgi va oʻrta asrlarda Amudaryo va Sirdaryoning keng delta hududlarida, Orolboʻyi va Kaspiy dengizining shimoliy mintaqasida, zonada yashagan choʻl qabilalari orasida shakllangan. Markaziy Osiyo, G'arbiy Sibir va Sharqiy Evropa aholisi bilan doimiy aloqada. Qoraqalpoqlar Orol dengizining janubiy sohillarini va Amudaryo deltasini egallaydi. Bu hudud XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoqlar tomonidan oʻzlashtirildi. Bungacha qoraqalpoqlar Sirdaryoning quyi oqimidagi hududlarni egallaganlar – ularning u yerda boʻlganligi birinchi marta XVI asr manbasida qayd etilgan.1897 yilda Orolboʻyida 115 mingga yaqin aholi yashagan boʻlsa, shundan 93215 nafari Amudaryo boʻlimida istiqomat qilgan. Xiva xonligida 20 ming qoraqalpoq joylashdi. Afg'onistonda 15 mingga yaqin qoraqalpoq yashagan. 1959 yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Qoraqalpogʻistonda 156 ming qoraqalpoq (Buxoro va Xorazm viloyatlarida, Fargʻona vodiysida 11,4 ming kishi, Turkmanistonning Tashauz viloyatida 2,5 ming kishi) 1 1996 yil maʼlumotlariga koʻra, Respublikada Qoraqalpog‘istonda 1 million 416 ming aholi istiqomat qiladi. Ulardan qoraqalpoqlar 35%, oʻzbeklar 32%, qozoqlar 20%, turkmanlar 5%. Qoraqalpoqlarning kichik guruhlari Buxoro, Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Surxondaryo viloyatlarida yashaydi.Qoraqalpoq xalqi janubiy Orolboʻyidagi qadimgi eronzabon yarim oʻtroq qabilalar hamda turkiy va moʻgʻul tilli chorvadorlarning turli guruhlarini oʻz ichiga olgan turli etnik tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Qoraqalpoqlarning qabila boʻlinishlari nomlarida pecheneglar, oʻgʻuzlar, qipchoqlar, Oltin Oʻrda, qozoq, turkman va oʻzbek qabila birlashmalari bilan aloqalarini koʻrish mumkin. Koʻchmanchilar uyushmalari bilan koʻp asrlik aloqalarga ega boʻlishiga qaramay, qoraqalpoqlar sugʻorish, chorvachilik va baliqchilikka asoslangan dehqonchilikni birlashtirgan oʻziga xos dehqonchilik turini saqlab qolgan. Amudaryoning quyi oqimining ogʻir gidrologik sharoitida ular keng kanallar tarmogʻini qurdilar, har xil turdagi suv koʻtaruvchi inshootlarni yaratdilar, himoya toʻgʻonlari va toʻgʻonlar qurdilar.
XVIII-XIX asr boshlarida qoraqalpoqlarning oʻtroqlashishi ularning qabilaviy boʻlinish tuzilishiga mos kelardi. Ular qabilalarga, urugʻlarning qabila ichidagi birlashmalariga, urugʻ va urugʻ ichidagi boʻlinmalarga boʻlingan. Ularning butun hududi ikkita qabila konfederatsiyasi arys ("oglovlya") o'rtasida bo'lingan - "u uru keki" va "kongrat". Birinchisi, asosan, Amudaryoning oʻng qirgʻogʻini, ikkinchisi — Orolning chap va sohilini egallagan. «Aris» tarkibiga 100 dan ortiq urug`larni birlashtirgan 12 qabila kirgan. Ushbu tuzilmaning eng quyi birligi qarindosh oilalar guruhlari - "koshe" edi. Klan nafaqat yerlarga, balki ularni sug'oradigan ariq va kanallarga ham egalik qilgan. Kanallar boʻyida ota-bobo qishloqlari – ovullar joylashgan. Ular bir-biridan ancha uzoqlikda, yakka koshlarga tegishli turar-joy va maishiy inshootlar guruhlari tarqalib ketgan. Orolboʻyida foiz boʻyicha ikkinchi oʻrinni egallagan qozoqlar Qizilqum viloyati va Daukara volostida, shuningdek, vodiy qismlari va qirgʻoqboʻyi hududlarida oz sonli yashagan.³ Oʻzbeklar asosan Amudaryo boʻyida, Qoʻngʻirot volostida joylashgan Shoʻraxon hududida yashagan. Aholining eng kichik qismini tashkil etgan turkmanlar deltaning chekkasida, cho'l hududlarida yashagan. 1873-yilda Xiva xonligi Rossiyaga vassal qaramlikka o'tdi va uning hududining bir qismi oddiygina Rossiya imperiyasiga qo'shildi. Qoraqalpoqlarning yerlari davlat chegarasi bilan ajratilgan. Chap qirg'oqda joylashganlar Xiva xonligida qoldi, o'ng qirg'oqlari Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirdi. Bu yerda markazi Petroaleksandrovskda boʻlgan Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan (1887-yilda Sirdaryo viloyatiga kiritilgan).Amudarish boʻlimiga Buxoro xonligi chegarasidan Orol dengizigacha boʻlgan hudud kirgan. Uning maydoni 75 900 kv. verst yoki 76 OOO kv. km. . 1925 yilda Qozogʻiston ASSR tarkibida Qoraqalpoq avtonom viloyati tashkil etildi. 1930-yilda bevosita RSFSR tarkibiga kirdi va 1932-yil 20-martda Qoraqalpoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (KKASSR)ga aylantirildi. 1936-yilda SSSRning yangi konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan KKASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirdi.
Yer va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikdan davlat mulkiga o‘tish Qoraqalpog‘iston tabiatini boshqarishdagi o‘zgarishlarga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi. Orolboʻyi tabiatini boshqarishdagi oʻzgarishlar respublikada paxta va sholichilikning yoʻlga qoʻyilishi bilan boshlandi. Ushbu madaniyatlarning kiritilishi munosabati bilan barcha turdagi don ekinlari va beda majburan olib tashlandi. Masalan, Sho‘raxon viloyatida ushbu ekinlar ekinlari barcha ekin maydonlarining 62 foizini, Chimboy viloyatida esa 73 foizini egallagan. 1960-yildan keyin respublika iqtisodiyoti paxtachilik va sholichilik yo'nalishini oldi. G'allachilik va bedachilikning eng daromadli tarmog'i deyarli butunlay chiqarib yuborildi. Asrlar davomida shakllangan biznes yuritishning an'anaviy usuli buzildi. Qishloq xoʻjaligida erishilgan muvaffaqiyatlar, birinchi navbatda, sugʻoriladigan yerlarning keng oʻzlashtirilishi, xo‘jalik yuritishning bunday usulining yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarini hisobga olmagan holda, juda sho‘rlangan yerlar muomalaga kiritilgan, undan yuqori hosil kutish mumkin bo‘lmagan ulkan hududlarning noratsional o‘zlashtirilishiga olib keldi. 1960-yilda yiliga 40 kub km suv olish sug'oriladigan maydonga to'g'ri keldi - taxminan 5 million gektar. Bu tanqidiy nuqta edi. Keyingi 2 million gektarni sug'orish uchun. har bir yangi gektar uchun uch barobar ko'p suv talab qilingan.Sugʻoriladigan yerlar maydoni 80-yillarning oxirlarida Oʻzbekiston Respublikasida 1,8 million gektarga, Qozogʻistonda 1,7 million gektarga, Qirgʻizistonda 1,1 million gektarga, 6 million gektarga oshdi.
belgilangan:
- "an'anaviy tabiatdan foydalanish" tushunchasining asosiy tarkibiy qismlari va mazmunini ko'rib chiqish va uni tavsiflash usullarini shakllantirish;
- Qoraqalpoq tabiatidan foydalanishning asosiy xususiyatlarini belgilovchi asosiy omillar va shart-sharoitlarni belgilash, jumladan: a) qoraqalpoqlarning yashash joylarini o'rganish; b) turli aholi punktlariga mansub qoraqalpoqlarning kichik guruhlari tabiat sharoitlari va tabiatdan foydalanish turlari bo‘yicha o‘xshashlik va farqlarni tavsiflash;
- II asrda XIX asr oxiri — XX asr boshlarida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini tavsiflash, jumladan: a) Orol dengizi Yuviyasini tabiatdan foydalanish nuqtai nazaridan; Qoraqalpa hududi! tabiiy resurslarga baho berish b) Orolboʻyi xalqlarining joylashish xususiyatlarini koʻrib chiqish; v) atrof-muhitni tahlil qilish;
- tadqiqot ob'ektining an'anaviy xususiyatini, qoraqalpoqlar va Orolbo'yining boshqa elatlarining etnik-ijtimoiy tabiatni boshqarish elementlari va ijtimoiy-madaniy xususiyatlari bilan rayonlashtirishni ko'rib chiqish;
- foydalanish nuqtai nazaridan, ekologik inqiroz sharoitida iqtisodiyotni ratsionalizatsiya qilish imkoniyatlarini baholash. ) aniya. Tadqiqot ob'ekti Sirdaryo viloyati Amudaryo bo'limi hududi, hozirgi Qoraqalpog'iston Respublikasining o'ng qirg'oq viloyatlari hududida joylashgan. Departament hududining umumiy maydoni 76000 kv.km, aholisi 198565 kishini tashkil qiladi. Boʻlim tarkibiga 17 ta volost va 150 ta xoʻjalik ovullari kirgan. Qoraqalpoqlarning qoraqalpoqlardan tashqarida joylashgan alohida hududlari ham hisobga olinadi.O'rganish mavzusi. Qoraqalpoqlar va Orolboʻyining boshqa xalqlari tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini belgilab bergan asosiy omillar va shart-sharoitlar, “tabiat-xoʻjalik-aholi” tizimining turli tarkibiy qismlarining oʻzaro taʼsiri. Xronologik tuzilma. Qoraqalpoq etnosining an'anaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash faqat tabiatdan foydalanish amaliyotida hali sezilarli o'zgarishlar bilan belgilanmagan va bir vaqtning o'zida ta'minlangan har qanday tarixiy davr materiallari asosida mumkin. mustahkam manba bazasi bilan. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish 20-yillarga qadar degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. XX asr Sovet hukumati tomonidan amalga oshirilgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy oʻzgarishlar, qoraqalpoqlarning anʼanaviy tabiatdan foydalanishida tub oʻzgarishlar kuzatilmadi. Afsuski, Qoraqalpoq xo'jaligiga maxsus bag'ishlangan va hech bo'lmaganda XVIII-XIX asrlarga oid ishonchli statik ma'lumotlarni topish deyarli mumkin emas. Biroq, XIX asr oxiri - XX asr boshlari davrida. qator yozma manbalar, ekspeditsiya materiallari, qoraqalpoq tabiatidan foydalanishning asosiy xususiyatlarini belgilab beruvchi asosiy geografik omillar va shart-sharoitlarni aniqlash hamda Orolboʻyida yashovchi boshqa etnik guruhlarning tabiatdan foydalanish anʼanalarini, ularning yashash joylari va ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilish imkonini yaratish; Bu esa, oʻz navbatida, XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XIX asr oxiri – XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan. XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XIX asr oxiri – XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan. XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XIX asr oxiri - XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan.Metodologiya va tadqiqot usullari. Ish etnologlar va geograflar tomonidan o'z ishlarida qo'llaniladigan metodologiyani birlashtirishga harakat qildi, bu esa tabiat, iqtisodiyot va inson o'rtasidagi munosabatlarning murakkab tizimini ob'ektiv ko'rib chiqishga imkon beradi. Orolboʻyi xalqlarining tabiatdan foydalanishning etnik-madaniy anʼanalari masalalari zamonaviy geografik tadqiqotlarda amalda koʻrib chiqilmagan. Etnologlarning asarlarida esa, qoida tariqasida, tabiiy muhit va uning xususiyatlariga juda kam e'tibor beriladi. Rasmni to'liq ko'rib chiqish uchun yagona, etno-geografik yondashuv zarur.An'anaviy tabiatdan foydalanish xususiyatlarini ko'rib chiqish uchun, birinchi navbatda, o'rganilayotgan hududning chegaralarini va tadqiqotning xronologik doirasini aniqlash. Ideal holda, to'liq tarixiy va geografik kesma jamiyat va tabiat o'rtasidagi barcha munosabatlar majmuasini hisobga olish imkonini beradi.Qiyinchilik shundaki, geograflar odatda ma'lum bir hududni uning rivojlanishining turli bosqichlarida ko'rib chiqishga intilishadi, tarixchilar va etnologlar esa birinchi navbatda manba bazasi mavjudligiga tayanadilar - shu bilan birga, barcha mavjud tarixiy manbalar va birinchi navbatda statistik ma'lumotlar ham mumkin emas. ma'muriy xaritalar bilan aniq bog'langan bo'lishi kerak. Demak, rasmning to'liqligi yo'qligi, hududning o'tmishdagi va hozirgi holati to'g'risidagi ma'lumotlarni solishtirishning iloji yo'qligi. Tadqiqotning xronologik asosini va o'rganilayotgan hududning chegaralarini aniq belgilab, unga nisbatan manbalarning ishonchliligi va to'liqligiga tayanish orqali nafaqat aholining tabiati va iqtisodiy faoliyatini har tomonlama tahlil qilish mumkin, balki. ularning o'zaro ta'siri ham. Tabiat o'rtasidagi etakchi munosabatlarni aniqlash va o'rganishni chuqurlashtirish; An'anaviy tabiatdan foydalanishni tahlil qilish rivojlanish jarayonida hodisalarni hisobga olgan holda diaxronik yondashuv doirasida amalga oshiriladi. ⁴Diaxronik yondashuvni qo'llash zamonaviy tabiatdan foydalanish muammolarining "ildizlarini" aniqlashga, tabiatdan foydalanishning turli bosqichlari va davrlarini ularning rivojlanishi va o'zgarishida ko'rib chiqishga, shuningdek, hozirgi tendentsiyalar bo'yicha ma'lum prognozlar berishga imkon beradi.Asosiy metodologik tamoyil, diaxronik yondashuvda, bir xil hodisani uning rivojlanishining turli bosqichlarida o'rganish natijalarini taqqoslashni ta'minlash zarurati.Konkret etnik tabiatni boshqarish tahlili ham diaxronik yondashuvga asoslanadi: qoraqalpoq etnosining shakllanishi va joylashishi, iqtisodiy tuzilmaning shakllanishi, tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga qarab tabiatdan foydalanishning turlari va turlarini aniqlash. Qoraqalpoqlarning yashash joylarining oʻzgarishi iqtisodiyotni kompleks boshqarish (dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik) anʼanalariga deyarli taʼsir koʻrsatmadi.Qoraqalpoqlar har doim deltalar va daryo vodiylarining bu turini boshqarish uchun eng qulay hududlarni joylashtirishga intilganlar. Qoraqalpoqlar xo‘jaligining an’anaviy shakli uzoq o‘tmishda shakllanganligi sababli, uni o‘rganish bizni Orolbo‘yida yashagan qoraqalpoqlarning ajdodlari tarixiga murojaat qilishga muqarrar.
Ishda B.V. tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy va iqtisodiy tiplarni tahlil qilish usullari ham qo'llanilgan. Andrianov va T.A. Jdanko, K.V.Zvorykin va I.I.Nevyajskiylar tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy va iqtisodiy tizimlarni o'rganish usullari, bu usullarni etnosotsial tahlil elementlari (I.I.Nevyajskiy bo'yicha), statistik va qiyosiy kartografik, qiyosiy geografik usullar va usullarni etnografik materiallar tavsifi bilan qo'shish
Orol dengizi... Bugungi kunda bu ko‘lning nomi ekologik ofat bilan bog‘liq. Ammo 60 yil oldin u qanday edi? Orol dengizi Qozogʻiston va Oʻzbekiston chegarasida joylashgan. Sayozlash boshlanishidan oldin Orol dengizi dunyodagi to'rtinchi yirik ko'l edi. Orol dengizi boʻylab portlar, baliq zavodlari, baliqchilik flotlari suzib yurgan. XX asrning 80-yillarigacha bu erda baliqning 34 turi topilgan, ulardan 20 tasi tijorat ahamiyatiga ega edi. Orol dengizi butun tarixi davomida bir necha marta qurib qolgan. Buni Orol dengizining qurigan tubidan topilgan ko‘plab o‘simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlari tasdiqlaydi. Olimlarning fikricha, kaynozoy erasining oʻrtalarida (21 million yil avval) Orol dengizi Kaspiy bilan tutashgan, biroq keyinchalik birlashtiruvchi daryolarning kanallari qurib, dengizlarni bir-biridan ajratib turadi.Orol dengizini ilk bor oʻrganish ishlari 1849-yilda A.Butakovning rus ekspeditsiyasi tomonidan amalga oshirilgan. Bir yil o'tgach, Rossiya imperiyasining dengiz vazirligining gidrografik boshqarmasi Orol dengizining birinchi xaritasini nashr etdi. Oradan uch yil o‘tib, birinchi paroxod Orol dengiziga suzib ketdi. Orol dengizida sanoat baliq ovining boshlanishi mashhur rus savdogarlari Lapshin, Ritkin, Krasilnikov, Makeev tomonidan qo'yilgan va keyinchalik yirik baliq ovlash uyushmalarini tashkil etgan. 1950-yillarda Orol dengizi 68 ming kvadrat metrga yaqin maydonni egallagan. km. Uning uzunligi 426 km, kengligi - 284 km, maksimal chuqurligi - 68 m.
1989-yilda Orol dengizi ikkita alohida suv havzalariga - Qozogʻiston hududidagi Kichik Orol dengizi va Oʻzbekiston hududidagi Katta Orol dengiziga parchalanib ketdi. 2000-yillarning boshlariga kelib. dengizdagi mutlaq suv sathi 31 m gacha pasaydi, bu 1950-yillarning oxirida kuzatilgan dastlabki darajadan 22 m past.2001 yilda Janubiy (Buyuk) Orol dengizi gʻarbiy va sharqiy qismlarga boʻlingan. 2003-yilda Orol dengizi yuzasi asl maydonining chorak qismini, suv hajmi esa taxminan 10% ni tashkil etdi. Bugungi kunda bir vaqtlar chuqur dengiz o'rnida yangi qumli-sho'r cho'l Orolqum shakllanmoqda, uning maydoni allaqachon 38 ming kvadrat metrni tashkil etadi. km. Qoraqalpoqlar madaniyatiga uzoq vaqt davomida Oʻrta Osiyo hududlarini kezib yurgan turkiy qabilalar katta taʼsir koʻrsatdi. Qoraqalpoqlarning qabila boʻlinishida pecheneglar , oʻgʻuzlar , qipchoqlar , shuningdek, qirgʻiz, Oltin Oʻrda, qozoq, turkman va oʻzbek qabila birlashmalari bilan aloqalar mavjud.Ko'chmanchilar uyushmalari bilan ko'p asrlik aloqalarga qaramay, qoraqalpoqlar sug'orish, chorvachilik va baliqchilikka asoslangan qishloq xo'jaligini birlashtirgan o'ziga xos xo'jalik turini saqlab qolgan.Qoraqalpoqlar bugʻdoy, sholi, tariq, jugaru (joʻxori urugʻidan yem va don), kunjut, paxta yetishtirgan, shuningdek, beda ekgan. Asosan qoraqalpoqlarning chorvachiligi dehqonchilikka bo`ysundirilgan. Ular chorva mollarini - ishlaydigan buqalar va otlarni boqishgan.Qoraqalpoqlar orasida baliqchilik, asosan, Orol dengizi sohillari va Amudaryo deltasida yashovchi qabilalar tomonidan amalga oshirilgan. Baliqlar qamish to‘siqlar yordamida, shuningdek, nayza va to‘r yordamida tutilgan. Qoraqalpoq baliqchilari orasida qayiq – “qayiq” keng tarqalgan bo‘lib, ular Orol dengizi qirg‘oqlaridan baliq ovlaganlar.Qoraqalpoqlar madaniyatida ularning qabilaviy boʻlinishi katta ahamiyatga ega edi. Qoraqalpoqlarning butun hududi ikki qabilalar konfederatsiyasi: aris va qoʻngʻirotlar oʻrtasida boʻlingan. Arys konfederatsiyasiga 12 dan ortiq qabilalar kirgan, ular 100 avloddan iborat edi. Ular asosan Amudaryoning oʻng qirgʻogʻi hududida yashagan. Qoʻngʻirot qabilalari oʻz navbatida Amudaryoning chap qirgʻogʻini egallagan.Qoraqalpoqlarda qadimdan ikki xil turar joy – o‘txona va pichan yoki taxta uy – “u yerda” bo‘lgan. Qoraqalpoq uyining qoʻshni koʻchmanchi xalqlarning uylaridan bir qancha farqlari bor edi, bu dizaynning individual detallarida, ichki va tashqi bezaklarida namoyon boʻldi."U erda" tekis tomli katta to'rtburchaklar uy bor edi. U bir yoki ikkita turar joydan iborat edi. Devorlarga o'choq, omborxonalar, omborlar va yopiq hovli "uyzhai" o'yib ishlangan, ularda o'tov o'rnatilgan. Unga kirish katta yog'och eshiklar bilan yopilgan. Bu asosan qishki turar joy edi, yozda ular uyning tashqarisidagi uyda yashashni afzal ko'rishdi.Qoraqalpoqlarning xalq hunarmandchiligi orasida toʻquvchilik, gilamdoʻzlik, kigizdoʻzlik, boʻyra toʻqish, kiyim tikish alohida ajralib turadi.Qoraqalpoq erkaklarining kiyimlari o‘zbeklarnikidan unchalik farq qilmaydi. Ular oq tunikali ko'ylak, etik ichiga tiqilgan keng shim, mayda chiziqli to'q rangli matodan keng xalat, qishda esa qo'y terisi, ichida jun bilan qoplangan. <sup>5</sup>Qoraqalpoqlarning kiyim-kechaklari faqat xalat ostida kiyib yurgan “beshpent” yorgan kamzulida farqlanadi. To'q rangli qo'y terisidan tikilgan yumaloq shlyapa - "kurash" bosh kiyim sifatida xizmat qilgan. Qadimda qoraqalpoqlar baland kigizli konus shaklidagi qalpoqlardan - “qalpaq-taqiya”dan foydalanganlar, undan o'zlarining etnik nomi - “qoraqalpoq” - “qora qalpoq” degan nom olganlar. Ayollar kostyumi ham ko'ylak, shim va xalatdan iborat edi, lekin kamzulga o'rniga ular ko'pincha yengsiz ko'ylagi kiyishadi. Qoraqalpoq ayollari qizil va ko'k ranglar ustunlik qiladigan yorqin rangdagi, mo'l-ko'l kashta va metall bezakli kiyimlarni kiyishni yaxshi ko'radilar. Ular burqa kiymaganlar, uning o'rnini xalatga o'xshash peshtaxta - "zhegde" egallagan, ular yuzlarini yopishmagan. Ayollar uchun odatiy bosh kiyim - uzun ro'mol bo'lib, u do'ppi ustiga salla kabi bog'langan. “Allaqachon qoraqalpoq tilini birinchi tadqiqotchilaridan biri professor N. A. Baskakov uni qipchoq tillari guruhiga kiritgan. Qozoq va no‘g‘aylarga eng yaqin. N.A.Baskakov bu uch tilni maxsus qipchoq-no‘g‘ay kichik guruhiga birlashtiradi va uni yirik No‘g‘ay O‘rdasining bir qismi sifatida shakllangan deb hisoblaydi. Boshqa tomondan, bu tilda O'rta Osiyoning eronzabon aholisining elementlari, xususan, Xorazm tili mavjud.1620 yilga kelib Abulgʻoziy “Turklarning nasabnomasi” asarida Habat-Sultonning Xivadan Sirdaryo boʻyidagi qoraqalpoqlarga qochib ketishi haqida maʼlumot beradi. Bu hujjat XVI—XVIII asrning o'rtalariga kelib. qoraqalpoqlarning bir qismi Samarqand, Buxoro va Fargʻona vodiysi viloyatlariga koʻchib oʻta boshladi. Xalqning asosiy qismi oʻsha davrda Amudaryo va Janadaryoning quyi oqimida (Janubiy Orol dengizi) yashagan. Ular tashlandiq qadimiylarni tikladilar va yangi sug'orish kanallari qurdilar, gullab-yashnayotgan qishloq xo'jaligi yerlarini yaratdilar. Bu vaqtda qoraqalpoqlar orasida butun qabila birlashmalari uchun turar-joy tipi paydo bo'lgan. Xullas, har bir ovulning o‘ziga xos qo‘rg‘on qal’asi bo‘lib, ular qabila boshlig‘i mulki atrofida baland devorlar va sopol qo‘rg‘onlar bilan o‘ralgan edi.<sup>6</sup> Qoraqalpoqlar ikki asosiy tarmoqqa (aris) — on-tort uru va qoʻngratga boʻlingan boʻlib, ular oʻz navbatida qabila va qabila guruhlaridan tashkil topgan. On-tort uruning (14 qabila) asosiylari ktay, qipshak, keneges, mangit edi. Arys Kongrat tarkibiga ikkita yirik qabila birlashmasi - Shulluk va Jaungyr kirgan. Bu guruhlarning har biriga qabila boshlig'i (biy) va/yoki lashkarboshi (botir) boshchilik qilgan. XIX asr boshlarida qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirgan. Ammo Oʻrta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan soʻng qoraqalpoqlar Turkiston general-gubernatorligi va Xiva xonligi (Xoʻjeyli va Qoʻngʻirot beklari) oʻrtasida boʻlingan. 20-yillarda. XX asr Amudaryoning quyi oqimida aks etgan tarixiy voqealar mavjud. Xullas, bu vaqtda bu yerda Qoraqalpoq avtonom viloyati tashkil topdi.
1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, Qoraqalpog‘iston uning tarkibidagi suveren respublikaga aylantirilmoqda. Amudaryoning zamonaviy deltasining janubiy qismida, qumli bo'shliqlar orasida Qoraqalpog'iston Respublikasining poytaxti Nukus shahri joylashgan. Oʻzbekistonning “eng yosh” shaharlaridan biri boʻlib, uning hududida IV-III asrlarda joylashgan. Miloddan avvalgi. qadimiy Shorsha manzilgohi boʻlgan. XVII asrlar oxirida sirdaryolik qoraqalpoqlarning Buxoro xonligiga qaram boʻlganligini isbotlaydi. Buni 1671 yilda Rossiyaning Buxoro, Balx va Urganchdagi elchixonasiga rahbarlik qilgan Boris Pazuxinning maqola ro‘yxati ham tasdiqlaydi. Unda Buxoro podshosiga berilgan qoraqalpoq shahzodalari “jangda ishonchli odamlar” ekani aytiladi. Qoraqalpoqlar yashagan hududlar “Buxoro uluslari” deb atalgan va ularga yoʻl “Turkiston yoʻli” boʻylab oʻtgan. Qoraqalpoqlarning bir qismi turli qoraqalpoq urugʻlari bilan qarindoshlik aloqasi yoʻq, ular Xiva asirlari – qoraqalpoqlarning Rossiya imperiyasiga kirishi bilan ozod boʻlgan eroniylardan kelib chiqqan. T.A.Jdanko ularning keskin antropologik farqini qayd etib, ular oʻz egasining jinsini oʻzlari uchun olganliklarini payqagan, shuning uchun taza-kangli (yangi kangli — yangi (turli) qonli odamlar) paydo boʻlgan. Keneges va Orolboylarda ham xuddi shunday unsurlarni qayd etgan. Qoraqalpoqlarning oilaviy va jamoat taomlarini o‘tkazishda o‘ziga xos urf-odatlari, o‘zini tutish qoidalariga qat’iy rioya qilingan. Har qanday taom an'anaviy ravishda stol atrofida erga o'tirib yeyiladi. Qalin ovqat qo'llar bilan iste'mol qilinadi , bulon alohida, idish yoki chashka bilan xizmat qiladi. Odatda ular kuniga uch marta ovqatlanishadi. Idishlarning tarkibi juda xilma-xildir - sut, sabzavot, go'shtli ovqatlar. Ovqatlanishdan oldin qo'llarga suv quyish kerak, shundan so'ng suv qo'llardan oqib ketishiga ruxsat beriladi. Yuvishdan keyin qo'llardagi suvni silkitib yubormaslik kerak, chunki chayqalishlar ovqatga tushishi mumkin. Yoshi yoki mavqei kattaroq ovqat eyishni boshlaydi. Ilgari qoraqalpoqlarda choy ichish odat bo‘lmagan; Agar kimdir uyga kelsa, ular doimo nordon sut , ayran bilan muomala qilishardiyoki pishirilgan katybylamyk - güveç. Choy ichish odati qoraqalpoqlarda, shuningdek, Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari orasida nisbatan yaqinda (XIX asrda) Eron va Hindiston bilan savdo-sotiqning kuchayishi bilan birga tarqaldi . Oltin O'rdaning zaiflashishi bilan bir qator mustaqil davlatlar undan ajralib chiqa boshladi. Bu davlatlardan biri XIV asr oxirida tashkil topgan Noʻgʻay (Mangʻit) xonligi edi. Uning chegaralari Volgadan Irtishgacha, Kaspiy va Orol dengizi qirg'oqlaridan Kama daryosigacha cho'zilgan. Qoraqalpoqlar koʻchib kelgan va oʻrnashib qolgan hududlar XV-XVI asrlarda Noʻgʻay xonligi hududi tarkibiga kirgan. Noʻgʻay va qoraqalpoq xalqlari siyosiy sheriklikda, qoʻshma uyushmada yashagan.No‘g‘ay tilining tarkibi, fonetikasi va grammatik tuzilishi qoraqalpoq tiliga yaqin. Shunday qilib, XVI asrga kelib bir necha urugʻlardan iborat qoraqalpoq xalqining shakllanish jarayoni yakunlandi. Bu xalq olti qabila (xitoy, qipchoq, kenagas, mangʻit, qoʻngʻirot va maytep) asosida shakllangan. Qoraqalpoqlarning ko`chmanchi turmush tarzidan o`troq turmush tarziga o`tish jarayoni uzoq davom etdi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda uylarda va gil uylarda yashagan. Keyinchalik aholi punktlari (qal'alar) va shaharlar paydo bo'lgan. Qishloq to'rt tomondan devor yoki tepaliklar bilan o'ralgan edi. Qoraqalpoq qabilalari bir necha urugʻlardan iborat boʻlib, har bir boshliq oʻz urugʻini mustahkamlashga intilgan. Bir urug'da turmush qurish yoki turmush qurish taqiqlangan, shuning uchun boshqa urug'dan kelin o'g'irlash odat edi. Muayyan vaqtdan keyin kelinning joylashuvi haqida xabar berildi; kelinning ota-onasi, yaqinlari va oilasi oqsoqoliga turli sovg‘alar topshirilib, to‘yga rozilik berildi. To‘yda baxshilar dostonlardan qo‘shiqlar kuyladilar. Bogatirlar kurash bo'yicha bellashdilar. Qoraqalpoqlar qishni asosan dengiz va daryolarning sohilboʻyi hududlarida oʻtkazgan. Vagon, qayiq, sal va ot asosiy transport vositasi hisoblangan. Qoraqalpoqlar kiyim-kechakda mi maʼmuriy lliy o‘ziga xoslikka alohida e’tibor berganlar. Bu, ayniqsa, ayollar va qizlarning bosh kiyimi - savkeli (kalin dag'al kalikadan yasalgan, kumush va marjon bilan bezatilgan bosh kiyim)da yaqqol namoyon bo'ldi.Qoraqalpoqlar Qoʻngʻrat, Chimboy, Xoʻjayli kabi yirik shaharlarni qurdilar. Qoʻngʻrat va Chimboy qoraqalpoqlarning markazlari boʻlgan. Ular XVII asr oxiri - XVIIIasr boshlarida qurilgan.Xo‘jayli Orol dengizi bilan Xiva oralig‘ida joylashgan savdo markazi hisoblangan, bojxona idorasi ham shu shaharda joylashgan edi. Odamlarning mehnati tufayli shaharlar baland devorlar bilan o'ralgan, shaharlarda go'zal binolar, saroylar qurilgan. Qal’a shaklida qurilgan Djan-qal’a, Oidust-qal’a, Ernazar-qal’a, Ko‘kuzak-qal’a, Ishon-qal’a shaharlari Qoraqalpog‘iston xalqi tomonidan yaratilgan me’moriy yodgorliklardir.XIX asr boshlarida shaharlarda 318 ta maktab, Qoraqum-ishon, Kalila-oxun, Egambergan-oxun, Oyimbet-ishon massivlarida madrasalar boʻlgan. Hunarmandlar 12-13 yoshli bolalarni shogird qilib olib, ularga hunar o‘rgatdilar. Qoraqalpoq yoshlari Xiva va Buxoro madrasalarida ham tahsil olgan.
An'analar va turmush tarzi
Qoraqalpoqlarning milliy qadriyati urugʻ-aymoq munosabatlari boʻlib, u oilaviy-qarindoshlik munosabatlariga taʼsir qilmay qolishi mumkin emas edi. Har bir oila o'zini tasdiqlash uchun harakat qildi.Har bir qabila o'ziga xos dafn marosimiga ega edi, qabristonlari izolyatsiya qilingan edi. An'anaga ko'ra, qabriston o'tmishda taniqli avliyolar yoki hurmatli oqsoqollar dafn etilgan joylarga qurilgan.To'y tadbirlarida urug'ning barcha a'zolarining ishtiroki majburiy hisoblangan. Umuman olganda, ular uzoq vaqt davomida ko'chmanchi turmush tarzini o'troq hayotga o'zgartirdilar, shakllanish jarayonida madaniy va moddiy qadriyatlarning o'ziga xos simbiozini yaratdilar. G‘amxo‘rlik, muhabbat, insonparvarlik g‘oyalari bilan oziqlangan turmush tarzi shakllandi. Turkiy xalqlarning ma’naviy xazinasi bo‘lgan turli dostonlarda “Qirq qiz” dostoni alohida o‘rin olgan, mardlik, jasorat, erksevarlik, Vatanga sadoqat, beg‘ubor muhabbat, shuningdek. sharaf va vijdon birinchi o'ringa chiqariladi. Bu qadriyatlarning barchasi qoraqalpoq xalqi hayotiga mustahkam kirdi. Uy xo'jaligi va kasbi XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib. qoraqalpoqlar hayotida chorvachilik oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan boʻlsada, asosiy oʻrinni oʻtroq turmush tarzi va dehqonchilik egallay boshladi. Qoraqalpoqlar hayotida baliqchilik va ovchilik ham muhim o‘rin tutgan. Amudaryo va Orol dengiziga tutashgan koʻllarda baliq koʻp boʻlib, u koʻplab oila va qabilalarning asosiy tirikchilik manbai boʻlgan. Hatto Sharqdan G'arbga boradigan savdo karvonlari ham bu baliqchi qabilalardan quritilgan baliqlarni ko'p miqdorda sotib olgan. Aholining asosiy qismi uy-roʻzgʻor buyumlari, zargarlik buyumlari yasash bilan shugʻullanib, ortiqcha qismi sotilgan. Qoraqalpoqlar uy skeletini yopish uchun gazlama, tuya junidan naqshli kigiz yasagan. Xalq amaliy sanʼatida oʻymakor eshiklar va boshqa uy-roʻzgʻor buyumlari yasash, gilamdoʻzlik, shuningdek, badiiy kashtachilik juda yaxshi rivojlangan. Bu hunarmandchilikning yuksak saviyasidan dalolat beradi, xususan, ular yog'och va suyak bilan ishlashda mukammallikka erishgan, aholining maishiy va maishiy ehtiyojlarini qondirgan.⁷
Folklor Qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodining boy merosiga ega. Qoraqalpoq folklorining 20 jildlik nashri bunga dalildir. Xalq o‘z hikoyachisi va baxshilarini yaxshi ko‘rardi. Oqsoqollar yonida hamisha sardorlar ertakchi bo‘lgan.Qoraqalpoq folklor qahramoni - Umirbeklaqqi. Uning hazillarida insoniy kamchiliklar, jamiyatdagi adolatsizliklar masxara qilinadi. U hokimiyatdagilar – amaldorlar, qozilar, ruhoniylarning nomaqbul qilmishlarini fosh qiladi, mardlik va adolatni tarannum etadi. Uning latifalari juda ixcham, hazil va tushunarli.Qoraqalpoqlarning qahramonlik dostonlari (she’rlari) qadimdan ma’lum. “Qirk qiz”, “Alpamish”, “Kublon”, “Mast-pashsha”, “Edigey” she’rlarida qoraqalpoqlarning boy tarixi tarannum etilgan. Masalan, “Edigey” dostonida Amir Temur va To‘xtamish faoliyati bilan bog‘liq voqealar tasvirlangan bo‘lsa, “Qirk qiz” dostoni qoraqalpoqlarning ozodligi uchun kurashi, xorazmliklarning xudolarga qarshi kurashi o‘zining badiiy timsolini topadi. Eron shohi Nodirshoh.Qoraqalpoq xalq qoʻshiqlarida xalq yetakchilari va qahramonlari Maman-botir, Esangeldi-mahram, Oidustbiy, Ernazarbiy kuylangan.“Qoraqalpoqlar cho‘lning birinchi shoir va qo‘shiqchilaridir” degan so‘zni qozog‘istonlik olim-pedagog Cho‘qon Valixonov bejiz aytmagan
katta progressiv ahamiyatga ega boʻlib, vohani Markaziy Rossiya bilan bogʻlovchi temir yoʻlga chiqish imkonini berdi. 19-asrning 90-yillari oxiriga kelib Amudaryo boʻlimida 23 ta zavod korxonasi boʻlib, ularning yillik umumiy ishlab chiqarish hajmi 390 ming pudga yetdi. 1907 yilga kelib bu boʻlimda 135 ta yogʻ va 84 ta un tegirmoni ishlagan. Zavod va fabrikalarning aksariyati Markaziy Rossiyaning "Katta Yaroslavl manufakturasi hamkorligi", "Moskva savdo-sanoat hamkorligi", "Shuiskaya manufakturasi hamkorligi" firmalarining agentlariga tegishli edi. Ularning aktsiyadorlari mahalliy tadbirkorlar P.Manuilov, G.Ravilov, S.Aminov, I.P.Pershin, B.Allaqulov, Z.Raxmanbergenov, T.Salimjonov, I.Bakaliev va S.Aliyevlar edi. Ular Rossiya-Osiyo bankining Urganchdagi filiali bilan birgalikda shahar va qishloqlarda savdo va sanoat operatsiyalarini olib bordilar . XXasr boshlarida bedaning tijorat ekinlari sifatidagi ahamiyati qoraqalpoqlarda ham beda boʻlgan. Agar Xiva xonligida beda faqat pichan uchun yetishtirilgan boʻlsa, Chimboy viloyatida asosan urugʻlik uchun yetishtirilgan. Qoraqalpoq bedasi urugʻlari nafaqat Rossiyada, balki xalqaro bozorda ham eng yaxshi urugʻlardan biri hisoblanib, Germaniya, Amerika, Kanada, Argentina kabi mamlakatlarga eksport qilindi. Bu ekinning asosiy eksportchilari Rossiya - Osiyo banki, "Br.Kraft", "Dyurshmidt", "Stuken and K" firmalari va boshqalar edi.Qoraqalpoqlar tomonidan dastlab uyning alohida qismlarini yasashda, chor Rossiyasi bosib olingandan keyin esa ipakchilikni rivojlantirish uchun qurilish materiali sifatida foydalanilgan tut daraxti ham bir xil qimmatli ekin boʻlgan. Amudaryo boʻlimida 335 fermer xoʻjaligi ipakchilik bilan shugʻullangan. Xaridorlarning zavodlarda saqlash punktlari bo'lib, ularda tozalangan xom ashyoni yig'ishdi. Mahsulotlar rus savdogarlariga tegishli yirik omborlarda yig'ilgan. Amudaryo boʻlimidan har yili paxtadan tashqari 97100 pud turli tovarlar: beda urugʻi, ipakchilik mahsulotlari, hayvonlarning xom terisi, qoʻy terisi, sariyogʻ, jun, qorakoʻl moʻynasi, gilam eksport qilinardi.
Paxta va teri Moskva va Nijniy Novgorod yarmarkasiga, jun Oʻrta Volgaboʻyi shaharlariga, beda urugʻi Gamburg va Shimoliy Amerikaga, gilam Turkiyaga, sariyogʻ Bokuga, Orenburgga baliq tashildi. Amudaryo departamenti ham butun Oʻrta Osiyo kabi qishloq xoʻjaligi xomashyosi bazasi boʻlibgina qolmay, balki chor Rossiyasining sanoat mahsulotlari uchun juda foydali bozor boʻlgan. Amudaryo departamentida Xludov, Pervushin, Trubchaninov va boshqalarning savdo uylari ochilib, mahalliy savdogarlar bilan muvaffaqiyatli raqobatlasha boshladi. Faol ishtirokchilar paxta sotib olish bilan shug'ullanadigan "Bolshaya Yaroslavl manufakturasi" savdo-sanoat shirkatining yirik monopolistik birlashmalari, guruhlari va firmalari, Krafte, Knopy va Brothers Manuilov firmalari edi. Har yili Qoraqalpog‘istondan 3 ming pudga yaqin neft va boshqa mahsulotlar eksport qilindi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, import va eksport tovarlari savdosida qishloq xoʻjaligi mahsulotlari: paxta, beda, jun, teri muhim oʻrin tutgan. Orol dengizining butun baliqchilik xoʻjaligi yirik Orenburglik savdogar Makeyev qoʻlida boʻlgan va baliq mahsulotlari Kazalinsk orqali Rossiyaning markaziy shaharlariga joʻnatilgan. Qoraqalpogʻistonda Astraxan va Kavkaz baliq savdogarlarini birlashtirgan “Xiva” aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi. Orol dengizining sharqiy qirg'og'ida ming tutuvchiga ega kamida 30 baliqchilik xo'jaligi tashkil etilgan. Qayiq ishlab chiqarish uchun material yupqa terak taxtalari bo'lib, silliq ⁸to'r uchun mahalliy turk - kendir ip ishlatilgan. Baliq ovlash uchun to'r uchun zig'ir iplari Moskva to'qimachilik fabrikasidan, Nijniy Novgorod fabrikasidan kalitlarga va Orenburgdan klaster qayiqlariga buyurtma berildi . Amudaryo boʻlimining janubiy viloyatlaridan Qoʻngʻirotga yogʻochdan yasalgan uylar va sut mahsulotlaridan hunarmandchilik ustalari tomonidan tayyorlangan turli xil tovarlar, sotish uchun qoʻy va tuyalar keltirilar edi
Shunday qilib, xalqlarning tarixiy-madaniy hamkorligini o‘rganish shu bilan farq qiladiki, xalqlarning turmush tarzi va madaniyati bugungi kunda murakkab va uzluksiz bog‘liq holda o‘rganila boshlandi. Ushbu bosqichda olimlar muayyan muammoni o'rganishga har tomonlama yondashishga intiladilar, ya'ni ular kelib chiqishini aniqlaydilar, qadriyatini, turmush, madaniyat va hayotning boshqa sohalari bilan bog'liqligini ochib beradilar.
 Amudaryoning oʻng qirgʻogʻini, ikkinchisi — Orolning chap va sohilini egallagan. Arilar tarkibiga 12 ta qabila kirdi, ular 100 dan ortiq avlodlarni birlashtirgan. Ushbu tuzilmaning eng quyi birligi qarindosh oilalar guruhlari - "koshe" edi. Klan nafaqat yerlarga, balki ularni sug'oradigan ariq va kanallarga ham egalik qilgan. Kanallar boʻyida ota-bobo qishloqlari – ovullar joylashgan. Ular bir-biridan ancha uzoqlikda, yakka tartibdagi koshlarga tegishli turar-joy va maishiy inshootlar guruhlari tarqalib ketgan.
Orolboʻyida foiz nisbatida ikkinchi oʻrinni egallagan qozoqlar Qizilqum viloyati va Daukara volostida, shuningdek, vodiy qismlari va qirgʻoqboʻyi hududlarida oz sonli yashagan. Oʻzbeklar asosan Amudaryo boʻyida va Qoʻngʻirot volostida joylashgan Shoʻraxon hududida yashagan.
Aholining eng kichik qismini tashkil etgan turkmanlar deltaning chekkasida, cho'l hududlarida yashagan. 1873- yilda Gendem tinchlik shartnomasiga ko'ra, Xiva xonligi Rossiyaga vassal qaramlikka o'tdi va uning hududining bir qismi shunchaki Rossiya imperiyasiga qo'shildi. Qoraqalpoqlarning yerlari davlat chegarasi bilan ajratilgan. Chap qirg'oqda joylashganlar Xiva xonligida qoldi, o'ng qirg'oqlari Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirdi. Bu yerda markazi Petroaleksandrovskda boʻlgan Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan (1887-yilda Sirdaryo viloyatiga kiritilgan). Amudaryo boʻlimiga Buxoro xonligi chegarasidan Orol dengizigacha boʻlgan hudud kirgan. Uning maydoni 75 900 kv. verst yoki 76 OOO kv. km. 1925 yilda Qozogʻiston ASSR tarkibida Qoraqalpoq avtonom viloyati tashkil etildi. 1930-yilda bevosita RSFSR tarkibiga kirdi, 1932-yil 20-martda esa Qoraqalpoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (KKASSR)ga aylantirildi. 1936-yilda SSSRning yangi konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan KKASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirdi4.
Yer va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikdan davlat mulkiga o‘tish Qoraqalpog‘iston tabiatini boshqarishdagi o‘zgarishlarga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi. Orolboʻyi tabiatini boshqarishdagi oʻzgarishlar respublikada paxta va sholichilikning yoʻlga qoʻyilishi bilan boshlandi. Bu ekinlarning introduksiya qilinishi munosabati bilan barcha turdagi don va beda ekinlari siqib chiqarildi. Masalan, Sho‘roxon viloyatida bu ekinlar ekinlari barcha ekin maydonlarining 62 foizini, Chimboy viloyatida esa —
Turli manbalarda qoraqalpoqlarning tilga olinishi. 2). XIX-XX asrlarda Orolboʻyi tabiati va xoʻjaligi va aholisini har tomonlama oʻrganish. Kompleks ekspeditsiyalarni tashkil etish. 3).Qoraqalpoqlar etnogenezini har tomonlama o’rganish. 4). Qoraqalpoqlarning Qoraqalpog`istondan tashqarida joylashgan hududlarini o`rganish.
Qoraqalpoqlar haqidagi dastlabki ishonchli tarixiy ma’lumotlar 1598-yilga to‘g‘ri keladi, o‘shanda Buxoro xoni Abdullaning maqtov yorliqlaridan birida Sir bo‘yidagi Sig‘poq shahri yaqinida istiqomat qilgan ko‘chmanchi xalqlarni sanab o‘tishda qoraqalpoqlar haqida so‘z yuritilgan. Daryo16.
17-asrning birinchi choragidan boshlab rus hujjatlarida - Oʻrta Osiyoga olib boruvchi savdo yoʻllari yaqinida, Yaik (Ural), Emba daryosining quyi oqimida va quyi daryo boʻylarida yashovchi xalqlarni tavsiflashda qoraqalpoqlar ham tilga olinadi. Sirdaryo.
Qozogʻistonning Rossiyaga qoʻshilishi va Orenburg guberniyasi tashkil etilgandan soʻng bu hudud va uning aholisiga qiziqish kuchaydi. Qoraqalpoqlar haqidagi parcha-parcha maʼlumotlar rus adabiyotida uchraydi – masalan, P.I.Richkovning “Tarixi Orenburg” (1759) va “Orenburg guberniyasining topografiyasi” (1762) asarida koʻplab qimmatli tarixiy va etnografik maʼlumotlar mavjud. ma'lumotlar.
1811-yilda Janadaryo qoraqalpoqlari Xivaga tobe qilindi. Bu haqda Muhammad mirab Muniz va Muhammad Rizo mirab Agehiylar batafsil yozishgan. XVII-XVIII asrlarga oid hujjatlar va atlaslarda ham qoraqalpoqlar haqida turli maʼlumotlarni uchratish mumkin. Qoraqalpoqlarning tarixi va etnografiyasiga oid maʼlumotlar 19-asrning birinchi yarmiga oid ilmiy va harbiy ekspeditsiyalar, savdo elchixonalari materiallarida uchraydi.
1873-yilda Xiva xonligi Rossiyaga vassal qaramlikka o‘tdi. Xiva xoni bilan shartnoma tuzilgach, bir qancha ekspeditsiyalar uyushtirildi. Yirik ekspeditsiyalardan biri general Kaufman tomonidan tashkil etilgan. Ekspeditsiyadan maqsad Xiva xonligini har tomonlama ilmiy tadqiq qilish edi. Ekspeditsiya tarkibiga sharqshunoslar, botaniklar va zoologlar, muhandislar, topograflar va boshqa mutaxassislar kirdi. Ekspeditsiya aʼzolari bebaho materiallar toʻpladilar, ular orasida AL.Kun tomonidan ochilgan Xiva xonlari arxivi alohida ajralib turdi, qoraqalpoqlar haqida yangi maʼlumotlar olindi
A.V.Kaulbars boshchiligida Orolboʻyida oʻtkazilgan ekspeditsiyalarda qimmatli materiallar toʻplangan. Birinchi ekspeditsiyada butun xonlikni vizual va yarim instrumental tekshirish amalga oshirildi. Ikkinchisida Amudaryo deltasi va uning kanallari boʻylab razvedka tadqiqoti oʻtkazildi, uning Orol dengizidan Amudaryoga Rossiya flotiliyasining oʻtishi uchun qulay boʻlgan kema qatnov qismi aniqlandi. Bundan tashqari, Shimoliy Xorazm xalqlari – qoraqalpoqlar, oʻzbeklar, qozoqlarning oʻtroq joylashishi tavsifi berildi. A.V.Kaulbars ijodining o'ziga xos xususiyati tabiat, aholi, uning iqtisodiyoti va madaniyatini har tomonlama o'rganish edi. A.V.Kaulbars qoraqalpoqlarga alohida e’tibor bergan. U qoraqalpoqlarni oʻtroq (“arys on-tort uru”) va koʻchmanchi (“arys kungrad”)ga ajratdi. Ularning joylashishi va xo'jaligiga katta e'tibor berildi21. 1899 yilda⁹
Tabiiy resurslardan foydalanish to‘g‘risidagi batafsil ma’lumotlarni ko‘chirish boshqarmasining XX asr boshlariga oid ishlarida uchratamiz. Bo‘lim xodimlari mahalliy hokimlik ko‘magida Amudaryo bo‘limining yer, soliq, jamoat va zemstvo tashkiloti bilan bog‘liq masalalarni har tomonlama o‘rganish bilan shug‘ullandi. Boʻlim tomonidan aholi soni va mahalliy aholi ixtiyoridagi ekin maydonlari, turlari boʻyicha chorva mollari soni, em-xashak maydonlari, yem-xashak yerlari, pichan yigʻish va uni taʼminlash boʻyicha maʼlumotlar toʻplangan. Bundan tashqari, har bir elatning hunarmandchilik turlari, iqtisodiy ahvoli o‘rganildi. Statistik ma’lumotlarni to‘plash bilan bir qatorda Amudaryo vodiysi va deltasi hamda Qizilqumning cho‘l qismidagi hududni topografik o‘rganish ishlari olib borildi.
Bir qator tarixchilarning fikricha, qoraqalpoq etnosining shakllanishida no‘g‘aylar ishtirok etgan. Bu tillarning qarindoshligi (qipchoq guruhi), urf-odatlar, urf-odatlar va ko'plab epik asarlardan dalolat beradi. Demak, T.A.Jdanko qoraqalpoq “uru mangiti”ni noʻgʻaylar bilan bogʻlaydi. Orolboʻyi joy nomlarida “noʻgʻay” etnonimi koʻp uchraydi – masalan, “noʻgʻay ovuli”, “noʻgʻay jap” va boshqalar. Qoraqalpoq xalq ogʻzaki ijodida mashhur noʻgʻay xonlari va murz nomlari bilan bogʻliq boʻlgan “noʻgʻay qatlami” nihoyatda kuchli. 18-asr rus hujjatlarida qoraqalpoqlar va Oltoʻl ulusidagi noʻgʻaylarning birgalikdagi harbiy harakatlari haqida maʼlumotlar bor. Ushbu ma'lumotlarning jami qoraqalpoqlarning XNUMX\II asrlarda yashaganligini aniqlashga imkon beradi. nogaylar tarkibiga kirdilar40. I.V.Ivanov dasht zonasining oʻtgan yetti asrdagi iqlimiy parametrlarini taqqoslab, shunday xulosaga keldi: o'rtacha yillik harorat hozirgidan 1-2°C past, yog'ingarchilik miqdori esa 50-100 mm ko'p bo'lgan. Oʻtgan asrdagi instrumental kuzatishlarga koʻra, daryolar oraligʻining hozirgi iqlim sharoiti quyidagicha koʻrinadi: oʻrtacha yillik harorat +8°S, yanvarning oʻrtacha harorati —11°S, iyulniki +25°S, oʻrtacha yillik yogʻin 140 mm41.
U bahorda qisqa vaqt ichida sayoz ko'llarga, yozda esa go'zal o'tloqli o'tloqlar va zich qamishzorlarga aylanadigan delta tipidagi suv toshqinlari bilan tavsiflanadi. Tuproq qoplamida jigarrang cho'l tuproqlari paydo bo'ladi.
Biroq tabiiy chegaralarning Orolbo‘yida joylashgan etnik guruhlarning joylashuvi chegaralariga to‘g‘ri kelishi alohida e’tiborga loyiqdir.
Tafsilotlardagi chegaralarning to'liq mos kelmasligiga e'tibor berish kerak, garchi dastlab ular to'liq mos keladigan ko'rinadi. Muayyan hududda yashovchi etnik guruhlarning har biriga xos bo'lgan tabiatdan foydalanishning ma'lum bir madaniyatining mavjudligini ko'chirish jarayonida tarixiy va yangi orttirilgan tajribalar yig'indisi natijasi deb hisoblash kerak. Yangi yerlarni o'zlashtirish jarayonida etnos tabiatdan foydalanishning yangi an'analarini ishlab chiqdi, eskilarini unutmasdan, balki rivojlantirdi. 
Shunday qilib, qoraqalpoqlar oʻzlari uchun dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay hududni, qozoqlar qoʻychilik uchun qulay hududlarni, oʻzbeklar bogʻ va paxta uchun yer maydonlarini, turkmanlar qoʻychilik uchun yerlarni tanlab oldilar. Ushbu xalqlarning har biri uchun tabiatdan foydalanish turini tanlashni an'anaviy deb atash mumkin. Biroq, bunday mehnat taqsimoti mutlaq bo'lib qoldi, deb o'ylamaslik kerak. Amudaryoning quyi oqimidagi tabiiy sharoitlarning ma'lum o'xshashligi (bir tomondan, qishi nisbatan qattiq va sovuq, yozi quruq va issiq, ikkinchi tomondan, suvning umumiy etishmasligi bilan) tenglashtirishga olib keldi. har bir etnik guruhga xos bo'lgan tabiatni boshqarishdagi farqlar. Ularning turar-joylari doirasida tabiatdan foydalanish madaniyatlarining ma'lum bir o'zaro ta'sirini ham ko'rish mumkin.
Endi Orolbo‘yining har bir etnik guruhining o‘ziga xos tabiat sharoitlarini aks ettiruvchi o‘ziga xos turlari, turlari va tabiatdan foydalanish usullariga to‘xtalib o‘tamiz.
Orolboʻyida anʼanaviy sugʻorma dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi xalqlar suvdan foydalanishning oʻziga xos etnik usullariga ega boʻlmagan, biroq ming yillik tajriba suv xoʻjaligining muayyan umumiy anʼanalari va qoidalarini ishlab chiqishga xizmat qilgan. Mahalliy dehqonlarning an'analarida suvga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, suvni tejash nafaqat sug'orish tarmog'ini yaxshi holatda saqlash, balki suv ta'minotini tartibga solish tizimining yaxshi ishlashi tufayli ham erishildi - suv ta'minotini tartibga solish tizimi atrofidagi dalalarga suv etkazib berildi. sug'orish vaqtida soat va sug'orish tartibiga qat'iy rioya qilingan.
Mahalliy aholi o'z faoliyatida mintaqa tabiatining mavjud mobil muvozanatini buzmagan. Orolboʻyi xalqlari sugʻorish bilan qadimdan maʼlum boʻlgan, murakkab sugʻorish inshootlarini yaratgan va sunʼiy sugʻorish tufayli oʻz yerlarini dehqonchilik rivojlangan hududga aylantirgan. Sun'iy sug'orish bilan dehqonchilik qilish bir qator zarur texnologik usullarni va qishloq xo'jaligini maxsus tashkil qilishni talab qildi, bu esa mavjud dehqonchilik tizimining xususiyatlarini bosqichma-bosqich belgilab berdi. Qoraqalpoq xalqi orasida qadimdan dehqonchilikning uch shakli: sugʻoriladigan, firchi-qohira va qohirachilik maʼlum. Estuariy - Qohira va Qohira
qishloq xo'jaligi faqat chorvador uchun xo'jalikning yordamchi tarmog'i sifatida mavjud edi. Deltaning suv bosgan hududlarida va Amudaryoning yirik magistral kanallarining quyi oqimida Liman-Qohiro dehqonchiligi keng tarqalgan. Qohira qishloq xo'jaligi er osti suvlari yaqin bo'lgan past hududlarda va qor erishi va bahor yomg'irlari paytida to'plangan suv bilan cho'l va cho'llardagi likopchalar bilan chegaralangan.
Amudaryoning quyi oqimi dehqonlari, asosan, don ekinlari ekishgan. Qoraqalpogʻiston hududida bugʻdoyning 5 turi, shuningdek, arpa, noʻxat, sholi, jugara, tariq, beda; texnik ekinlardan: paxta, zigʻir, kenaf, moyli ekinlardan: kunjut, kanop, poliz va bogʻ ekinlaridan: tarvuz, qovoq, sabzi, piyoz, qalampir.
Shunday qilib, Orolbo‘yida suv tanqisligi sharoitida yerni tayyorlash, uni o‘g‘itlash, sug‘orish va umuman suvdan foydalanishning o‘ziga xos usullari, shuningdek, asrlar davomida tasdiqlangan almashlab ekish, shu jumladan, o‘ziga xos sharoitlarga qarab, ularning turli variantlari. har yili ishlab chiqilgan. Orollik dehqonlar uchun umumiy bo‘lgan yer-suvga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish bilan birga, har bir millat ma’lum ekinlarni yetishtirishga ixtisoslashgan bo‘lib, bu yerga ishlov berishning tegishli texnologiyalaridan foydalanishni taqozo etdi. Qoraqalpoqlar boshoqli don yetishtirishga, jumladan, yem-xashak yetishtirishga ixtisoslashgan. Oʻzbeklar asosan paxtachilik, beda yetishtirish, bogʻdorchilik va uzumchilik bilan shugʻullangan. Qozoqlar orasida oʻz chorvasiga ega boʻlmagan aholining eng kambagʻal qismi dehqonchilik bilan shugʻullangan. Qoida sifatida, ular o'z yashash joyida hukmron etnik guruh bilan bir xil ekinlarni etishtirgan. Turkmanlar dehqonchilik bilan ham shug'ullangan. G.E.Markov shunday yozadi: “XIX asrning ikkinchi yarmida. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida Shayx Abbos Valiy atrofidagi turkmanlar o‘z dalalarini kanallarning “dum” qismlaridan muntazam sug‘orishgan. Yaqin atrofda yashovchi Petroaleksandrovsk turkman otasi asosan o'tgan asrning oxirlarida oddiy dehqonchilik ‘
Barcha asarlar xalq oldida ertakchilar va xonandalar tomonidan ijro etilgan. Xalq cholgʻu asboblaridan qoraqalpoqlar kamonli qobuz, dutor, surnay va nay puflama cholgʻu asboblari, dafnadan foydalanganlar.
Qoraqalpoq xalq ogʻzaki ijodi turli yoʻnalishlardan iborat:
marosim-maishiy va lirik qo'shiqlar
afsonalar
ertaklar
qahramonlik dostoni
raqsga tushish
Barcha asarlar xalq oldida ertakchilar va xonandalar tomonidan ijro etilgan. Xalq cholgʻu asboblaridan qoraqalpoqlar kamonli qobuz, dutor, surnay va nay puflama cholgʻu asboblari, dafnadan foydalanganlar.
Qipchoq tillaridan qoraqalpoqqa eng yaqini Nògay edi. 1897 yilda Orolboʻyida 115 mingga yaqin aholi yashagan boʻlsa, shundan 93215 nafari Amudaryo boʻlimida istiqomat qilgan. Xiva xonligida 20 ming qoraqalpoq joylashdi. Afg'onistonda 15 mingga yaqin qoraqalpoq yashagan. 1959 yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Qoraqalpogʻistonda 156 ming qoraqalpoq (Buxoro va Xorazm viloyatlarida, Fargʻona vodiysida 11,4 ming kishi, Turkmanistonning Tashauz viloyatida 2,5 ming kishi) 1 1996 yil maʼlumotlariga koʻra, Respublikada Qoraqalpog‘istonda 1 million 416 ming aholi istiqomat qiladi. Ulardan qoraqalpoqlar 35%, oʻzbeklar 32%, qozoqlar 20%, turkmanlar 5%. Qoraqalpoqlarning kichik guruhlari Buxoro, Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Surxondaryo viloyatlarida yashaydi. Orolboʻyida foiz nisbatida ikkinchi oʻrinni egallagan qozoqlar Qizilqum viloyati va Daukara volostida, shuningdek, vodiy qismlari va qirgʻoqboʻyi hududlarida oz sonli yashagan. Oʻzbeklar asosan Amudaryo boʻyida, Qoʻngʻirot volostida joylashgan Shoʻraxon hududida yashagan.¹⁰
Aholining eng kichik qismini tashkil etgan turkmanlar deltaning chekkasida, cho'l hududlarida yashagan. 1873 yilda Xiva xonligi Rossiyaga vassal qaramlikka o'tdi va uning hududining bir qismi oddiygina Rossiya imperiyasiga qo'shildi. Qoraqalpoqlarning yerlari davlat chegarasi bilan ajratilgan. Chap qirg'oqda joylashganlar Xiva xonligida qoldi, o'ng qirg'oqlari Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirdi. Bu yerda markazi Petroaleksandrovskda boʻlgan Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan (1887-yilda Sirdaryo viloyatiga kiritilgan).
Amudaryo boʻlimiga Buxoro xonligi chegarasidan Orol dengizigacha boʻlgan hudud kirgan. Uning maydoni 75 900 kv. verst yoki 76 OOO kv. km. . 1925 yilda Qozogʻiston ASSR tarkibida Qoraqalpoq avtonom viloyati tashkil etildi. 1930-yilda bevosita RSFSR tarkibiga kirdi va 1932-yil 20-martda Qoraqalpoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (KKASSR)ga aylantirildi. 1936-yilda SSSRning yangi konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan KKASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirdi.4
Yer va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikdan davlat mulkiga o‘tish Qoraqalpog‘iston tabiatini boshqarishdagi o‘zgarishlarga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi. Orolboʻyi tabiatini boshqarishdagi oʻzgarishlar respublikada paxta va sholichilikning yoʻlga qoʻyilishi bilan boshlandi. Ushbu madaniyatlarning kiritilishi munosabati bilan barcha turdagi don va beda ekinlari siqib chiqarildi. Masalan, Sho‘roxon viloyatida bu ekinlar ekinlari barcha ekin maydonlarining 62 foizini, Chimboy viloyatida esa 73 foizini egallagan. 1960 yildan keyin respublika iqtisodiyoti paxtachilik va sholichilik yo'nalishini oldi. G'allachilik va bedachilikning eng daromadli tarmog'i deyarli butunlay chiqarib yuborildi. Asrlar davomida shakllangan biznes yuritishning an'anaviy usuli buzildi. Qishloq xoʻjaligida erishilgan muvaffaqiyatlar, birinchi navbatda, sugʻoriladigan yerlarning keng oʻzlashtirilishi, xo‘jalik yuritishning bunday usulining yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarini hisobga olmagan holda, juda sho‘rlangan yerlar muomalaga kiritilgan, undan yuqori hosil kutish mumkin bo‘lmagan ulkan hududlarning noratsional o‘zlashtirilishiga olib keldi. 1960 yilda yiliga 40 kub km suv olish sug'oriladigan maydonga to'g'ri keldi - taxminan 5 million gektar. Bu tanqidiy nuqta edi. Keyingi 2 million gektarni sug'orish uchun. har bir yangi gektar uchun uch barobar ko'p suv talab qilingan.5
Manbalar. Ish jarayonida 1876, 1907-1909 yillardagi “Turkiston o’lkasining ko’chirish xo’jaligini o’rganish uchun materiallar”, 1872-79 yillardagi “Turkiston o’lkasi statistikasi materiallari”, “Statik tavsif uchun materiallar” ma’lumotlari. Farg‘ona viloyatining” nomlari ishlatilgan. 1897. Marg‘ilon tumani. 1899. Namangan tumani. 1910. Qoʻqon tumani. 1912. ”,“ Migratsiya boshqarmasi Amudaryo boʻlimining statistik-iqtisodiy oʻrganish materiallari”(191213), 1902 yil Orol ekspeditsiyasi, TSSR Statistika yilnomasi (1917-23, 1-2-jildlar), 1926 yilgi Butunittifoq aholi roʻyxati, Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasi, SSSR xalq xoʻjaligining statistik yilnomalari (1961, 1966, 1971, 1976, 1981, 1987, 1991). ) 1989 yil Qoraqalpog`iston ASSR tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalari bo`yicha statistik byulleteni, Ijtimoiy statistikaning statistik to`plami (Nukus, 1992). Shuningdek, Sirdaryo viloyati mutasaddilari tomonidan turli yillarda olib borilgan statistik tadqiqot va tadqiqot ma’lumotlari asosida tuzilgan xaritalar turkumi (Farg‘ona viloyati Namangan tumani qirg‘iz yerlarining yerdan foydalanish xaritasi, Fargʻona viloyatining Andijon tumani, Sirdaryo viloyati Amudaryo boʻlimi tub aholisining yerdan foydalanish xaritasi), 1905 yilda tuzilgan Amudaryoning quyi oqimining topografik xaritalari, hozirgi va hozirgi zamon landshaftlari xaritasi. Amudaryoning qadimiy deltalari, SSSR va O‘zbekiston SSRning turli yillarda nashr etilgan atlaslari, shuningdek, aerokosmik materiallar. Bundan tashqari, Muallif tomonidan 1999 va 2002 yillarda Orolboʻyining turli hududlarida etnik-madaniy anʼanalar tashuvchisi boʻlgan keksa kishilar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrovnoma materiallaridan foydalanilgan. Orolbo‘yidagi turli etnik guruhlarning oziq-ovqatlari bo‘yicha ma’lumotlarni yig‘ish institutning etnik ekologiya sektori tomonidan ishlab chiqilgan “Qishloq aholisining ovqatlanishini o‘rganish dasturi” namunalari bo‘yicha tuzilgan so‘rovnomalar yordamida amalga oshirildi. Rossiya Fanlar akademiyasining etnologiya va antropologiya fXronologik tuzilma. Qoraqalpoq etnosining an'anaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash faqat tabiatdan foydalanish amaliyotida hali sezilarli o'zgarishlar bilan belgilanmagan va bir vaqtning o'zida ta'minlangan har qanday tarixiy davr materiallari asosida mumkin. mustahkam manba bazasi bilan. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish 20-yillarga qadar degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. 20-asr Sovet hukumati tomonidan amalga oshirilgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy oʻzgarishlar, qoraqalpoqlarning anʼanaviy tabiatdan foydalanishida tub oʻzgarishlar kuzatilmadi. Afsuski, Qoraqalpoq xo'jaligiga maxsus bag'ishlangan va hech bo'lmaganda XVIII-XIX asrlarga oid ishonchli statik ma'lumotlarni topish deyarli mumkin emas. Biroq, XIX asr oxiri - XX asr boshlari davrida. qator yozma manbalar, ekspeditsiya materiallari, qoraqalpoq tabiatidan foydalanishning asosiy xususiyatlarini belgilab beruvchi asosiy geografik omillar va shart-sharoitlarni aniqlash hamda Orolboʻyida yashovchi boshqa etnik guruhlarning tabiatdan foydalanish anʼanalarini, ularning yashash joylari va ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilish imkonini yaratish; Bu esa, oʻz navbatida, XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XIX asr oxiri -XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan. XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XIX asr oxiri - XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan. XX asr boshlarida Orolboʻyida anʼanaviy tabiatdan foydalanishning asosiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Shu sabablarga ko'ra, ushbu asarda qoraqalpoqlarning an'anaviy tabiatdan foydalanishni o'rganish uchun XX asr oxiri - XX asr boshlarini qamrab olgan davr tanlangan.akulteti. Qoraqalpoqlar har doim deltalar va daryo vodiylarining bu turini boshqarish uchun eng qulay hududlarni joylashtirishga intilganlar. Qoraqalpoqlar xo‘jaligining an’anaviy shakli uzoq o‘tmishda shakllanganligi sababli, uni o‘rganish bizni Orolbo‘yida yashagan qoraqalpoqlarning ajdodlari tarixiga murojaat qilishga muqarrar.
Ishda B.V tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy va iqtisodiy tiplarni tahlil qilish usullari ham qo'llanilgan. Andrianov va T.A. Jdanko, K.V.Zvorykin va I.I.Nevyajskiylar tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy va iqtisodiy tizimlarni o'rganish usullari, bu usullarga etnosotsial tahlil elementlari (I.I.Nevyajskiy bo'yicha) qo'shilishi bilan, statistik va qiyosiy kartografik, qiyosiy geografik usullar va etnografik materiallarni tavsiflash usullari.¹¹
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 21-moddasiga ko‘ra, “Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ham O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi”. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 69-moddasiga ko‘ra, mamlakatimiz viloyatlari, shu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va uning viloyatlari chegaralarini o‘zgartirish faqat O‘zbekiston Oliy Majlisining roziligi bilan amalga oshiriladi .. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-bobi (70-75-moddalari) to‘liq Qoraqalpog‘iston Respublikasiga bag‘ishlangan. Qonunning 70-moddasida “Suveren Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasining bir qismidir, Qoraqalpog‘iston Respublikasining suvereniteti esa O‘zbekiston Respublikasi tomonidan himoya qilinadi”, 71-moddasida “Qoraqalpog‘iston Respublikasi o‘z o‘z Konstitutsiyasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Konstitutsiyasi esa O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid bo‘lishi mumkin emas”, deb 72-moddaga ko‘ra “O‘zbekiston Respublikasining qonunlari Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida majburiydir”. 73-moddaga ko‘ra, “Qoraqalpog‘iston Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o‘zgartirilishi mumkin emas, Qoraqalpog‘iston Respublikasi esa uning ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini mustaqil ravishda hal qiladi”, 74-moddaga muvofiq. Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekistonning asosiy davlat ramzlari bilan bir qatorda o‘z davlat ramzlari: bayrog‘i , gerbi va madhiyasiga ham ega . Respublika shuningdek, oʻz konstitutsiyasiga, Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi respublika parlamenti vakili boʻlgan hukumatga egaVazirlar Mahkamasi tarkibiga mansabi boʻyicha Qoraqalpogʻiston Respublikasi hukumati rahbari kiradi (Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 5-boʻlimi, XIX bobi, 98-moddasi).
Qoraqalpogʻiston Respublikasi qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoqlari gʻallachilik (bugʻdoy va sholi xomashyosi yetishtirish), paxtachilik, chorvachilik va ipakchilik, sanoat va qurilishdir.
2016-yildan neft-gaz sohasida dunyodagi eng yirik loyihalardan biri bo‘lgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi (GKM) ish boshladi. 2012-yilda Project Finance International kompaniyasi ushbu loyiha uchun loyiha moliyaviy kelishuvini neft-kimyo va gaz-kimyo sohasida eng yaxshisi deb tan oldi . Loyiha, shuningdek, Trade Finance Magazine va Global Trade Review tomonidan “2012-yilning eng yaxshi bitimi” xalqaro mukofotlari bilan taqdirlandi . 2014-yil 13-mart kuni yana bir xalqaro nashr – Infrastructure Journal majmua qurilishi loyihasini “Neft-gaz sektorida 2014-yilgi global bitim” mukofoti bilan taqdirladi.
2019-yilning dastlabki ma’lumotlariga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasida yalpi hududiy mahsulot (YaHM) 6,8 foizga o‘sib, 18 735,7 milliard so‘mni tashkil etdi. YaHM o‘sishi viloyat iqtisodiyotining qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi kabi asosiy tarmoqlarida – 106,7 foiz (YaHM tarkibidagi ulushi – 27,3 foiz), sanoatda – 105,0 foiz (31,0 foiz), qurilishda – 123,8 foiz o‘sish sur’atlarining ijobiy o‘sishi bilan bog‘liq. % (8,4%), xizmatlar 104,9% (33,3%).

XULOSA.

Xulosa qilib shuni aytamanki Azaldan hayot tarzlari kòchmanchi bolgan turkiy xalqlar turkumiga kiruvchi ushbu xalqlar òzining oģir sharoitlarga ,murakkab hayot tarziga moslashuvchanligi bilan ajralib turadi .Òzining matonati , bilan sabr-u sadoqati bilan turkiy xalqlar ichida ma'lum.Ma'lumki ular yashayotgan davr, makon ,davlat hokimiyatchiligi negizida òz mustaqil davlarini tuzishga kòp matonatli harakat qilishgan .Ammo muayyan davrdagi ogir siyosiy ijtimoiy holat bu harakatlarni oxiriga yetishiga, tugallanishiga tòsqinlik qildi .Chunki òsha vaqtdagi siyosiy kuchlar qoraqalpoqlarni alohida kuchli davlat bolib chiqishiga xayrixoh emasdi .Yana bitta omil qoraqalop millatini ozchilikni tashkil etishi ham muayyan joyda tarqoqlasha olmaganliklari sabab bòldi deb òylayman.Yana òsha vaqtlardagi uzluksiz tazyiqlar ,noqulay shart sharoitlar ,va yordam kutgan davlatlariga òta ishonganliklari ham Qoraqalpoq millatini yuksalishiga sabab boldi.Hozirgi vaqt zamirida olib qaraydigan bolsak Qoraqalpogʻiston Respublikasi Òzbekiston tarkibidagi alohida Respublika òzining davlat ramzlari ,Konstitutsiyasi, huquqiy normalariga ega .Ushbu vaqtdagi Qoraqalpogʻiston muammosi Orol dengizining qurishidir .Bu muammo butun Òrta Osiyo xalqlariga tegishli bòlganligi uchun bu muammo uchun alohida Davlatlararo tashkilotlar tuzilgan.