Mavzu: XVI-XVII asrlarda Qozoq xonligi xo'jalik hayoti. Reja: kirish. I-bob. Qozoq xonligining siyosiy tarixi

II-Bob. XVI-XVII asrlarda Qozoq xonligi va uning xalqi

II.1. Qozoq xalqining etnogenezi, qozoqlarning xalq sifatida shakllanishi

Mintaqa xalqlari tarixida til va din birligi omili ham muhim ahamiyat kasb etgan. Miloddan av. III-I ming yilliklarda Qozog‘iston hududlarida yashagan aholini ijtimoiy, madaniy, lingvistik va antropoligik jihatdan tadqiq qilish natijasida ularning hind-yevropa xalqlari oilasining qadimgi Eroniy tilli tarmog‘iga hamda prototurkiy etnik uyushmaga kirganligi aniqlangan.

Bronza davrida G‘arbiy Sibir, Qozog‘iston va O‘rta Osiyoda andronovo madaniyati keng tarqalgan bo‘lib, ko‘chmanchi chorvadorlik madaniyati - nomadizmning asosi hisoblanadi. Bu madaniy tarixiy jamiyatning vorislari ilk temir asridagi Yevrosiyo cho‘llarining ko‘chmanchi (nomad) lari edi. Ilk temir asrida bu yerda sak-skiflar, sarmatlar va ularning qabiladoshlari yashashgan. Qozog‘istonda bu qabila ittifoqi hind yevropa hamda turkiy xalqlarning etno-madaniy rivojlanishiga muhim ta’sir ko‘rsatgan.

Arxeologiya, etnografiya, etnologiya, toponimika, paleogeografiya sohalarida olib borilgan izlanishlar shundan dalolat beradiki, bronza va ilk temir asrida madaniy urf-odatlar va etnik lingvistik yaqinlik asosida turkiy xalqlarning qipchoq tarmoqlariga mansub qozoq qabilalari va qabila ittifoqlarining ilk poydevori vujudga kela boshlagan.

Eramizning I ming yillik boshiga kelib, Yevroosiyoning katta qismida, jumladan Qozog‘iston va O‘rta Osiyoda etnogenetik taraqqiyotda yangi davr boshlangan, oqibatda prototurk etno-madaniy va til umumiyligi dominant – yetakchi o‘rinni egallay boshlagan.

Bu davrda Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning azaliy turkiy aholisi, sharqdan g‘arbga juda ko‘plab turkiy qabilalarning ko‘chishi hisobiga yanada ko‘paydi. Etnik uyushuv kuchayib ketdi. Qozog‘iston hududlari ko‘p asrlar davomida sharq va g‘arb o‘rtasida ko‘prik bo‘lib xizmat qildi.

Shunday qilib, qozoq xalqining shakllanishini belgilab bergan etnogenetik jarayonlar bronza, ilk temir asrlaridan boshlangan. Qozoq xalqining etnik tarkibini Qozog‘iston hududida turli davrlarda yashagan saklar, usunlar, qang‘lilar, gunlar, turklar, turkashlar, qarluqlar, o‘g‘uzlar, qipchoqlar, naymanlar, kereitlar, jaloirlar va boshqalar tashkil etgan. XIII asrda qozoq xalqining etnik konsolidatsiyasiga mo‘g‘ullar bosqini to‘sqinlik qildi.

Shundan so‘ng Qozog‘iston hududlariga yangi etnik komponent mo‘g‘ul qabila va urug‘lari: mang‘itlar, barloslar va boshqalar qo‘shiladi va ular turklar bilan asta-sekin assimilyatsiyalasha borib, qozoq etnosi shakllanishini adog‘iga yetkazdi. XV-XVI asrlar Qozog‘iston hududida qabila etno-siyosiy ittifoqlari hisoblanmish juzlarning paydo bo‘lishi xarakterlidir. Bu esa ta’kidlangan davrda qozoq juzlari tashkil topgan degan fikrni bildirmaydi.

Qozoq juzlari ham xuddi qozoq xalqi kabi uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Manbalarda esa qozoq juzlarining paydo bo‘lgan davrini XVI asr bilan belgilanadi. Juzlarning tashkil topishiga asosiy turtki bo‘lgan narsa, bu Qozog‘istonning tabiiy muhiti va ko‘chmanchi xo‘jalik usulidagi tabiiy tarixiy hududiy taqsimotdir.

Qozog‘iston tabiiy-landshaft mintaqalardan tashkil topgan. U tabiiy ravishda uch geografik qismga ajralgan: Janubiy Qozog‘iston va Yettisuv; G‘arbiy Qozog‘iston; Markaziy, Shimoliy va Sharqiy Qozog‘iston. Bu bo‘linish Qozog‘iston aholisining ham xo‘jalik, ham madaniy faoliyatida o‘z aksini topgan. Qozoq yerlari Ulug‘ juz, O‘rta juz va Kichik juzlarga bo‘lingan.

Katta (Ulug‘) juz Sirdaryodan Yettisuvgacha bo‘lgan hududlarni egallagan: Uning tarkibiga uysun, qang‘li, alban, dug‘lat, suan, sirg‘ali, isti, o‘shaqti, shaprashti, jaloir qabilalari kirgan.

O‘rta juz Markaziy va Shimoli-Sharqiy Qozog‘iston hududlarini egallagan. Uning tarkibiga qipchoq, arg‘in, uak, nayman, qo‘ng‘irot, kereit va bashqa qabilalar kirgan.

Kichik juz Sirdaryoning quyi oqimi, Orol dengizi qirg‘oqlari va Kaspiyning shimoliy-sharqiy tomonlarini qamrab olgan. Uning tarkibiga bayuli deb atalgan jami o‘n ikki urug‘ni birlashtirgan qabila ittifoqi – aday, jappas, alash, bersh, yesen-temir, serkesh va b.; jetiru deb atalgan yetti urug‘ni birlashtirgan quyidagi tabin, tama, jagalbayli, ramadan va boshqa urug‘lar; alimuli deb nomlanuvchi olti urug‘ning birlashmasidan tashkil topgan qabila ittifoqi, bular - qorasoqol, qorakesek, to‘rtkara, shekti va boshqalar.

XV asr ikkinchi yarimida yozma manbalarda bu xalq qozoq nomi bilan atala boshlangan. “Qozoq” atamasi hozirgi kungacha munozarali so‘z bo‘lib qolmoqda. Bu so‘z o‘rta asr manbalarida, jumladan Ibn Asam al-Kufi asarida, N.Karamzin, A.Vamberi va boshqalarning asarlarida “qozoq” so‘ziga ta’rif berilgan.³ Bunga ko‘ra, “qozoq” atamasi qipchoqlar yashagan hududlarda kelib chiqqan bo‘lib, “erkin”, “darbadar” degan ma’noni bildirgan, degan fikrlar mavjud.

“Qozoq” turkiy-qipchoq so‘zining “ozod, erkin, mustaqil” degan ma’nolarini V.Velyaminov-Zernov, V.V.Bartold, S.Ibrohimov, V.P.Yudinlar ma’qullashgan. Jonibek va Girey Abulxayrxondan ajaralib ko‘chib ketishgach, ularning tarafdorlari xon o‘rdasidan qochib ketganlar ma’nosida “qozoq” deb atalgan. Jonibek va Girey o‘z xonliklarini mustahkamlab olishgach ularning qo‘l ostidagi aholi ham qozoqlar deb atala boshlangan. Bu so‘z keyinchalik etnik ma’no kasb etib, XV asrning ikkinchi yarmidan “qozoq” etnonimi sifatida qo‘llanila boshlagan.

II.2. Qozoq xonligi xo'jalik hayoti.

Qozoq xalqining asosiy mashg‘uloti ko‘chmanchilikka asoslangan chorvachilik bo‘lgan, faqat janubdagi (Sirdaryo bo‘yidagi) ba’zi vohalarda sug‘orma dehqonchilik rivojlangan.

Asrlar mobaynida qozoqlar ko‘chmanchi chorvador qabilalar qatori yashab kelgan. Choravachilikda asosan qoramol, yilqi, qo‘y va tuya boqilgan. Qo‘ychivonlari qo‘y-qo‘zilarni ko‘paytirish bilan shug‘ullangan. Qo‘yning juni, terisi katta ahamiyatga ega bo‘lgan.

Xo‘jalikning ikkinchi muhim tarmog‘i yilqichilik edi. Ot, bir vaqtni o‘zida ham tengi yo‘q dastyor, transport vositasi, ham qimiz manbai, go‘shti, qazi-qartasi esa sevimli taom bo‘lgan.

Qozog‘istonning janubiy, markaziy va g‘arbiy cho‘l va chala cho‘l yerlarida ayniqsa, tuyachilik keng rivojlangan. Asosan bir o‘rkachli (nor tuyalar bilan qo‘sh o‘rkachli (ayir urkesh) tuyalar boqilgan. Nor tuyalar nisbatan baquvvat va chidamli bo‘lganli sababli, ularni boqishga nisbatan ko‘proq e’tibor berib kelingan. Tuya yaxshi yuk tashish vositasi bo‘lishi bilan birga, uning juni juda qimmat turgan, tuya sutidan shubat deb ataladigan to‘yimli ichimlik tayyorlangan.

Qozoqlar xo‘jaligida qoramol juda kam bo‘lgan. Faqat keyingi vaqtlardagina qoramol saqlash va boqishga katta e’tibor beradigan bo‘lishdi.

Dehqonchilik. Dehqonchilik qozoqlar uchun ikkinchi darajali bir ish deb hisoblanib kelingan. Lekin Qozog‘istonning ayrim yerlari, chunonchi Yettisuvda, Qoratov yon bag‘irlarida, Chuy, Talas, Sirdaryo sohillari bo‘ylab, Irtish daryosining yuqori oqimi atrofida Markaziy Qozog‘istonning ayrim yerlari, jumladan, Qarqarali tumanida yashayotgan aholi qadim zamonlardan buyon dehqonchilik qilib kelgan.

Dehqonchilik sohasi bilan mol-holidan ayrilgan, kambag‘al-lashib qolgan qozoqlar shug‘ullangan.

Qozoq aholisi sug‘orib ekin yetishtirish ishlarini Qozog‘is-tonni Rossiya bosib olgandan keyingina asta, sekin o‘zlashtira boshladi.

Hosilni pichoq va qozoq o‘roqlari bilan o‘rib olishgan. Ba’zan boshoqlarni qo‘lda supurib yig‘ishtirishgan. Kirman (xirmon)ni ot yoki ho‘kizlar yordamida yanchishgan. Donni kuraklar bilan sovurib, qoplarga yuklashgan.

Qozoq ahli ovchilik va baliqchilik bilan ham qisman shug‘ullangan. Ko‘proq tulki ovlashib terisidan bosh kiyim tikishgan. Savdo-sotiq olib borilgan. Juda qadimdan hududda sayg‘oq ovlashgan. Qator qilib qopqon ichiga qamab tutishgan. Ba’zan ot bilan quvib yurib charchagan hayvonni so‘yil bilan urib ovlashgan.

Baliqchilik bilan daryo va ko‘llar atrofida yashayotgan aholi shug‘ullangan.

Qozoqlar kundalik hayotidagi juda ko‘p narsalarni o‘z xonadonlarida tayyorlashgan. Chorvador xonadonlarda asosan qo‘y va tuya junidan har xil materiallar yasashgan. Xususan, namat, kigiz tayyorlash hunari bilan deyarli har bir oila shug‘ullangan.

Uy hayvonlari terisidan ko‘n tayyorlash ishlari juda qadimdan keng tarqalgan. Qoramol, echki, ot, tuya terisidan poyafzal, har xil charm idishlar tikilgan. Teridan kiyim-kechak ham ishlangan.

Yog‘ochsozlik kasb-hunarini deyarli har bir xonadon yaxshi bilgan. Bu hunar ko‘proq o‘rmonzorlarga boy shimoliy va sharqiy-shimoliy tumanlarda keng tarqalgan. Maxsus uyshi, ya’ni uy-o‘tovlari, egarchilar ham ko‘p bo‘lgan, yana temirchilik hunarmandchiligi keng rivojlangan.

Transporti. Qozoq aholisida ikki g‘ildirakli arava (to‘rt g‘ildirakli quyma) XVI – XVII asrlardan buyon ishlatilib kelinadi. Lekin bunday aravalar juda kam bo‘lgan. Yuk tashish uchun ko‘pchilik asosan ot, tuya va ho‘kiz ishlatishgan.

Turarjoylari. Qozoq oilalari asosan o‘tov (kigiz uy)larda yashashgan. Ularning o‘tovi Markaziy Osiyodagi boshqa chorvador oilalar, ya’ni qirg‘iz, turkman, qoraqalpoq o‘tovlaridan deyarli farq qilmaydi. O‘tovlar Qozog‘istonning turli yerlarida, bir-biridan usti bezagi bilan ancha farq qilgan. Qozog‘istonning janubiy yerlarida, ilgari Katta Juz urug‘lari yashab kelgan qismida o‘tov baland qilib qurilgan. Shimoliy cho‘l yerlarida esa o‘tov pastroq va keng bo‘lgan.

Boylarning o‘tovi keng va balandligi, ustiga qimmatbaho namat – kigiz yopilgani, bezagi bilan ajralib turgan. O‘tovlardan tashqari omonat uylar ham bo‘lgan: ko‘rki (chayla), jappa, qo‘s. Qamishdan o‘tovsimon qilib qurilgan yerto‘la (kazba) uylarda ham yashagan. Chim uy ko‘p bo‘lgan.

XVIII asr oxiri – XIX asr boshiga kelib qozoqlarning bir qismi o‘troq hayot kechirishga o‘ta boshlaydi. Natijada doimiy, muqim turiladigan uylar paydo bo‘la boshlagan.

Kiyim-kechaklari. Qozoq oilalari o‘zlari uchun zarur ust-bosh kiyimlarini xonadonning o‘zida qo‘lda tikishgan. Yupqa namat– kigiz, teri, charm, kiyim tikish uchun zarur asosiy materiallardan hisoblangan. Lekin Markaziy Osiyoning qo‘shni bozorlaridan olib kelinadigan chit va shoyi gazlamalardan ham foydalanishgan.

Kiyim-kechaklar ko‘chmanchi hayot sharoitiga moslab tikilgan. Erkaklarning kiyimi ko‘ylak, ishton, beshmet, chopon, temak (jun qalpoq), do‘ppi, kumis, beldik, kamar, etik, paypoqdan iborat bo‘lgan.

Ayollarning kiyimini bo‘riq – qizlar kiyadigan bosh kiyim, saukel (yosh juvon bosh kiyimi), kemshek (ayollar bosh kiyimi), ko‘ylak, shapan, yengsiz kamzul, beshmet tashkil etadi.

Qish kunlari qo‘y terisidan, ba’zan tulki va bo‘ri mo‘ynasidan tikilgan uzun po‘stin kiyishgan. Chakmon (shekpen) ham ishlatilgan.

Qizlar sochlari mayda (30 tagacha) kokil qilib o‘rib, kokil uchlarini ikkita qilib birlashtirishgan. Ayrim yerlarda ayollar shosh qop kiyib, ya’ni sochlarini maxsus xaltaga solib yurishgan.

Taqinchoqlari. Asosan boshlariga xilma-xil bezak, taqinchoqlar taqishni yaxshi ko‘rishgan. Qizlar kokillariga tanga va kumush bezaklar tikilgan lentalar o‘rashgan. Ayrim joylarda, ko‘proq G‘arbiy Qozog‘iston yerlarida bosh kiyimda biron-bir bezak qadash odat bo‘lgan. Quloqlariga turli xil zirak taqishgan. Bo‘yin taqinchoqlari, bilak uzukuzuk taqish keng tarqalgan.

Taomlari. Asosiy taomi go‘sht, sut va sut mahsulotlari. Ko‘chmanchi qozoq oilalari sutni soqqan zahoti ichishni yoqtirishgan. Darhol undan qatiq uvitib, ayron tayyorlashgan. Eng sevimli ichimligi qimiz hisoblangan. Qozoq xalqi tuyachilik bilan keng shug‘ullangan. Bug‘doy unidan non bo‘g‘irsoq, qiyiqsha non, tandir non, juqa non pishirilgan.

Qozoqlar ayniqsa pishirilgan go‘sht (yet)ni ko‘p iste’mol qilishadi. Kulshetay, beshbarmoq taomlarini sevib tanovul qilishadi. XIX asr o‘rtalaridan boshlab choy ichadigan bo‘lishgan. Bo‘za ichish qozoqlar ichida azaldan ma’lum. Uni bug‘doy, suli, guruchdan tayyorlashgan. Taomlardan baliq, parranda go‘shti kamdan-kam ishlatiladi. Shuningdek, sabzavot, mevalar ham tanovul qilingan.

Oila va oilaviy marosimlari. XIX asrda qozoqlar uchun kichik oila xos bo‘lib, u ota-ona va voyaga yetmagan bolalardan tashkil topgan. Mazkur oilada patriarxal munosabatlari qaror topgan bo‘lib, xotin ustidan eri, kichiklar ustidan kattalar hukmronlik qilar edi. Oila boshlig‘i – erkak kishi atrofida oilaning barcha a’zolari shariat va odat qoidalariga amal qilib, jipslashib yashar edilar. Bu munosabatlar qozoqlarning oilaviy munosabatlarini tartibga solib turar edi.

Oilada ayolning o‘rni, uning yoshidan qat’i nazar, oila a’zolari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlaridan kelib chiqib, katta farqlangan.

Qizlar oilada erkin yashagan va boy-badavlat oilalarda uy yumushlaridan butunlay ozod qilingan. Oilada farzand tug‘ilgunga qadar yosh kelinning haq-huquqlari o‘ta chegaralangan bo‘lib, yangi kelinga past nazarda qaralar edi. Yosh kelin oiladagi barcha kattalarning buyrug‘iga bo‘ysunishi lozim bo‘lib, unga eng og‘ir ishlar yuklangan. Erining oilasida oila a’zolari bilan muloqot va munosabatlar, urf-odatlar, taqiqlar va cheklovlar yosh kelinga uqtirilib borilar edi. Masalan, kuyovning otasiga ro‘para kelib qolishdan qochish, qaynotasi va erini, aka-ukalarining nomini atamaslik. Kelin bolalik bo‘lgandan so‘ng bir qancha huquqlarga ega bo‘lgan, yoshi katta ayollar esa oilada ancha ta’sir o‘tkaza olishgan.

XIX asrda qozoqlar iqtisodiy sohada va ijtimoiy munosabatlarda qiyinchiliklarga duch kelishdi va shu bilan birga ular milliy mustaqillikka erishish qiyin bo'lgan xalq edi.

Abaylay vafotidan so'ng, Qozoq xonligi parchalanib ketdi va har bir juzda alohida xonlar saylandi, ular Abilay xon Uali xonning avlodlariga bo'ysunishni istamadilar. Har bir yuzning o'ziga xos tarixiy va geografik hududi bor edi. XIX asr boshlarida Kichik Juz Sirdaryodan g'arbgacha Ural va Tobol daryolarigacha bo'lgan G'arbiy Qozog'iston hududini egalladi. O'rta Juz xududi sharqdagi Xitoy chegarasidan To'rg'aygacha va Toshkentdan janubiy Sibirgacha cho'zilgan. Buyuk Juz Semirechye, janubi-sharqiy va janubiy Qozog'iston hududida yashagan.

Tabiiy-iqlim sharoiti iqtisodiy hayotning barcha sohalarida kuzatilgan. Sh.Valixanovning so'zlariga ko'ra, "azaldan qozoqlarning asosiy iqtisodiyoti chorvachilik bo'lgan. Biz hayotimizni chorvachilikka moslashtirdik. " Ko'chmanchi chorvachilikning asosiy farqi bu yerdan boshqa joyga ko'chish (yaylov, kuz, qish, bahor) edi. XIX asr boshlariga kelib, yaylovlar va qishlash joylarini alohida qabilalar o'rtasida bo'lish boshlandi.

Qozoqlarning ko'chmanchi yaylov xo'jaligining asosiy tizimi keng edi. XIX asr boshlarida qozoqlarning o'rim-yig'im boshlanishi chorvachilikni barqarorlashtirishga va uning noqulay ekologik sharoitlarga chidamliligini ta'minladi. Chegara hududidagi qozoq va Rossiya o'rtasidagi savdo aloqalarini rivojlantirishda ba'zi chorva mollari alohida rol o'ynadi. Qo'y savdosi Rossiya va O'rta Osiyo savdogarlari tomonidan yuqori baholandi.

U qoramollardan go'sht, sut va yog 'ishlab chiqarishni va ularni bozorlarda sotishni boshladi. Tuyaning transport vositasi sifatida ahamiyati oshdi. Buxorodan Xivaga bir martalik tashish, vaziyatga qarab, bitta tuya uchun 35-50 dan 100 so'mgacha bo'lgan. XIX asrda qozoqlar dehqonchilik bilan shug'ullanishgan. Buyuk Yuz qadimdan qishloq xo'jaligi bilan shug'ullangan. XIX asrning 30-yillarida kambag'allardan tashqari ba'zi boy qozoqlar dehqonchilik bilan shug'ullana boshladilar.

Semirechye, Balxash ko'li va Irtish daryosi bo'yida yashaydigan qozoqlar bug'doy, suli, arpa ekib, sug'orish orqali yaxshi hosil olishdi. Xususan, ular Kokshetau, Akmola, Bayanaul tumanlari va Sirdaryo tumanlarida kuzatilgan. Unda tarvuz, qovun, piyoz, sabzi, qovoq, makkajo'xori va boshqalar mavjud. turli xil sabzavotlarni ekdi.

Qozoqlar uzoq vaqt baliq ovlash bilan bir qatorda ov qilish bilan ham shug'ullanishgan (bo'rilar, tulki, korsak va boshqalar). Ular terilarni o'z ehtiyojlari uchun ishlatishdi va ularni rus savdogarlariga sotdilar.

Qozoqlarning eng kambag'al qismi, ko'chmanchilar va dehqonlar baliqchilik bilan shug'ullanishgan, ular baliq ovlash yoki filtrlash orqali baliq tutishgan. Qozoq iqtisodiyotida turli xil hunarmandchilik alohida o'rin tutadi. Teri, o'q-dorilar, yog'och, suyak va temir ishlab chiqarildi. Uy-joy, kulba va shanirak yasash ustalariga alohida e'tibor berildi. Qozoqlar temirdan ba'zi maishiy buyumlarni, masalan, omoch, o'roq kabi buyumlarni yasashgan. Zargarlar har xil kumush zargarlik buyumlarini yasadilar.

U har xil sovuq po'latlarni, shu jumladan miltiqlarni ham yasashga qodir edi. Qozoq ayollari tekemet, kigiz, sirmak, tumak, ohang, poyabzal va boshqalar kiyishadi. narsalar ajoyib qildi. Duradgorlar kumush va charm buyumlarini ichki bozorlarda sotdilar yoki uy-ro'zg'or buyumlarini qo'shni davlatlar bilan almashdilar.

XIX asrning birinchi yarmida Rossiya bilan barter savdosi rivojlandi. Savdoning asosiy yo'nalishlari Orenburg, Troitsk, Petropavlovsk qal'asi, Presnogorkovsk, Omsk, Semipalatinsk va Ural edi. Rossiyaning qozoqlar bilan savdosiga rus tilida so'zlovchi savdogarlar yoki tatar savdogarlari yordam berdilar. Import eksportdan oshdi. Eksport: Agar chorva mollari va sut mahsulotlari eksport qilinsa, ularga shakar, tamaki, dasturxon, choy, dori-darmon va boshqalar kiradi. narsalar olib qo'yildi. Asta-sekin ichki savdo rivojlana boshladi, lekin asosan ayirboshlash shaklida edi. Birja savdosi nafaqat qabilalar, balki qozoq juzlari o'rtasida ham bo'lib o'tdi va ba'zi joylarda pullar savdosi amalga oshirildi.Qozog'istonda birja savdosi rivojlanib borayotganda, kredit savdosi keng tarqaldi. Savdogarlar va Sibir kazaklari qozoqlarga narsalarni berishdi va ko'pincha ularni aldashdi.

Qozoqlar orasida maxsus savdo sherikliklarini yo'lga qo'ygan va yuqori foiz stavkalari bilan qarz beradigan maxsus savdogarlar ham bor. Pul munosabatlarining rivojlanishi qashshoqlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Pul topish uchun ishlagani ketgan ko'plab qozoqlar baliq ovi bilan shug'ullanishgan, qirg'oq boylari turli ishlarni bajarish uchun yollashgan.

Qazib olishda kam sonli qozoqlar ishlagan (Bayanaul ko'mir qazib olish, Qorkaralinsk qo'rg'oni va boshqalar). Shep bo'yidagi rus fermalarida ishlaydigan qozoqlar juda yomon ahvolda edilar, ko'pincha maoshlarini to'g'ri ololmadilar va xo'jayinlari tomonidan ekspluatatsiya qilinardilar. Mamlakatning iqtisodiy holatidagi o'zgarishlar qozoqlarning ijtimoiy munosabatlariga ta'sir ko'rsatdi. XVIII asr XIX asr oxiri.

Dastlab qozoq jamiyatida qabila oqsoqollari va sudyalar hukmronlik qilgan. Ular mamlakatda odatiy huquqni saqlovchilar va tarjimonlar hisoblanar edilar. Sudyalar xon va sultonlar bilan bir qatorda sud ishlarini yuritish, foyda olish va jamoat erlarini birlashtirishda ishtirok etdilar.

19-asr boshlarida qabila boshliqlari va sultonlari nafaqat qabilaning qirg'oqqa o'tishi va pichan maydonlaridan foydalanish huquqini, balki xususiy mulkni ham qo'lga ola boshladilar.

Qirol hukumati yaxshi jamoat erlarini musodara qilishda ham qatnashgan. Bularning barchasi qozoq qabilalarining an'anaviy ko'chish yo'llarini yo'q qilishga olib keldi, bu an'anaviy chorvachilikda inqirozga, yaylovlarning pasayishiga va iqtisodiy tuzilmaning o'zgarishiga olib keldi.

Oddiy qozoqlar soliq to'lashlari shart edi. "Ushir" (hosilning o'ndan biri) soliqlari haydaladigan erlardan undirilib, "zakot" (hosilning 40 foizi) xonga berildi. 19-asrgacha faqat xonlar xayr-ehson yig'ish huquqiga ega edilar, ammo 1920-yillarda xonlik bekor qilingandan keyin sultonlar va sudyalar xayr-ehson yig'a boshladilar.

XIX asrning birinchi yarmida soliqlarning ushbu ikki turi tez-tez yig'ilib, majburiy holga aylandi. Shundan so'ng, chorva mollari oldidagi majburiyatlar "sogum" va "qismlar" va boshqalar. soliqlar qo'shildi. XIX asrning birinchi yarmida boy qarindoshlar va kazak-ruslar, rus dehqonlar tomonidan ish qidirishga majbur bo'lgan qashshoq qozoqlar soni ko'paydi. I. Zavalishin shunday deydi: "Dalalar boylarga cho'ponlar sifatida, batraklar esa chegaradagi kazaklar va ruslarga ijaraga berilgan edi. Chegara bo'ylab joylashgan shaharlarda ular hatto bir bo'lak non uchun guruh bo'lib ishlashgan." Kambag'al qozoqlar o'z qilmishlariga ko'ra dehqonlar, cho'ponlar va cho'ponlarga bo'lindi. Hukmron guruhga o'zlarini Muhammaddan kelib chiqqan birinchi avlodning avlodlari deb hisoblagan Islom vakillari, xojalar va mullar kirgan. Ular ruhoniylar vakili sifatida soliqlardan ozod qilingan va faqat sultonlar sudiga bo'ysungan.

Tarxonlar ham bunday afzalliklarga ega edilar. 19-asrda bu unvon Rossiya hukumati va Ichki O'rda tomonidan xonga davlatga ko'rsatgan maxsus xizmatlari uchun berilgan. "Tarxan" birinchi unvoni sudyalar J. Segirbaev va J. Salamisovga 1821 yilda Essen harbiy gubernatori tomonidan "Xivaga ekspeditsiyalar paytida maxsus missiya uchun" berilgan. 1743 yil Empress Yelizaveta buyrug'iga binoan Janibek botirga "tarxan" unvoni berildi. "Tarxan" unvoni shaxsiy va meros qilib olingan imkoniyat edi. XIX asrda "tarxonlar" alohida imtiyozlarga ega emas edilar, ular faqat soliqlardan ozod qilinganlar. XIX asrning 60-yillarida Tarxonlar soni 20 tadan oshmadi va Tarxonlar instituti yo'q bo'lib ketish arafasida edi.

Botirlar qozoq ijtimoiy-siyosiy hayotida alohida o'rin tutgan guruhlardan biri edi. Dastlab, botirlar qabilalar va urug'larning harbiy etakchilari edilar, ammo keyinchalik jonlar va O'rta Osiyo bosqinchilariga qarshi kurashda botirlarning ijtimoiy roli sezilarli darajada oshdi va qabila oqsoqollari darajasiga ko'tarildi.

Sh.Valixanov: "Botirlar sultonlardan keyin qozoqlarda taniqli va muhim shaxs edi ... U mamlakatda obro'ga ega edi, uning maslahatlari mamlakatda doim og'ir edi". XIX asr o'rtalarida qozoq jamiyatida tovar-pul munosabatlari munosabati bilan yangi ijtimoiy guruh - boylar paydo bo'ldi. Katta savdo aloqalariga ega bo'lgan bir qator boy qozoqlar bor edi.

Ular nafaqat narsalarni sotib olishdi, balki qiziqish bilan boshqa odamlarga ham qarz berishdi. Masalan, Ahmet Jantorin nafaqat savdo-sotiq qilibgina qolmay, balki ma'lum bir daromad olish uchun biror narsa qilishni xohlagan qozoqlarga ham qarz bergan. Boylar sultonlar va rubolar, shuningdek "qora suyaklar" orasidan chiqqan. Boy kelishuvlar bo'yicha boy ishchilarni yollashdi.

Boylar ham karvon savdosi bilan shug'ullanishgan. Ba'zida boylar o'zlarining karvon boshliqlari bo'lib xizmat qilishgan va qozoq dashtlarida savdo-sotiq qilishgan, lekin ular ko'pincha o'z tuyalarini oddiy qozoqlarga pul evaziga berib, ulardan ba'zan tabiiy ravishda pul olishgan. XIX asr boshlarida boylarning paydo bo'lishi qozoq jamiyatida yangi iqtisodiy hodisa edi.

Ichki qozoq jamiyatida dehqonlar, cho'ponlar va cho'ponlarning mavjudligi, ijtimoiy tengsizlik chor Rossiyasining Qozog'istonda olib borgan mustamlakachilik siyosati bilan kuchaygan. XIX asrning birinchi yarmida qozoq jamiyatida qullar sifatida odamlar toifasi mavjud edi, ammo ular muhim rol o'ynamadi va yo'q bo'lib ketish arafasida edi. Qullar asosan urush paytida asir olinib, bozorlardan sotib olingan. Ular asosan maishiy maqsadlarda ishlatilgan.

Keyinchalik ular jamiyatning to'la a'zosi bo'lishdi yoki to'lovchi bo'lishdi. 18-asrda Tolenginlar xon yoki sultonlarning harbiy xizmatchilariga aylanishdi. Ba'zan ular mas'uliyatli diplomatik ishlarni olib borishdi. Tolengitslarning ijtimoiy holatidagi o'zgarishlar XIX asrda qozoq davlatchiligining yo'q qilinishi bilan bog'liq edi.

Endi Tolengitslar o'zlarining xo'jayinlarining qo'riqchilari yoki bo'linmalari sifatida xizmat qilishdi. Tolenjitlar sultonlar va ularning mulklarini himoya qilish, birgalikda sayohat qilish, kuryer bo'lish va hokazolar uchun ishlatilgan. ham xizmat qilgan.

XVIII asrda faqat sultonlar, "oq suyaklar" avlodlari, Tolenjidlarga egalik qilishlari mumkin edi, ammo XIX asrning birinchi yarmida sultonlar bu huquqni yo'qotdilar va endi sudyalar va oqsoqollar tomonidan egalik qilindi. Shunday qilib, XVIII asrda. XIX asr oxiri. Dastlab, qozoq jamiyati ikki qarama-qarshi guruhdan - sulton, raqqosa, boy, qahramon va bir tomondan oddiy dehqon, ikkinchi tomondan - kambag'al dehqonlar, ko'chmanchilar va cho'ponlardan iborat edi. Agar ilgari keksa kishi maslahat uchun unga murojaat qilgan oqsoqol bo'lsa, endi u XIX asrga to'g'ri keladi. Birinchi yarmida hokimiyatga kelgan sultonlar va katta sultonlar ham oqsoqol bo'lishgan.

Ayollar erkaklar bilan teng huquqlarga ega emas edi. XVIII asr XIX asr oxiri. Dastlab, qozoq jamiyatida qabila va patriarxal munosabatlarning muhim davlat masalalarini hal etishda saqlanishi markazlashgan davlatning yanada rivojlanishiga, integratsiyasiga va yaratilishiga to'sqinlik qildi.

Chor hukumati Qozoq xonligining ichki va tashqi siyosiy holatini nazorat qilishga urinib, xonlikni saqlab qolgan holda qozoqlarning ichki ishlariga aralasha boshladi. 1781 yil U Uali xon (1781-1819) o'rta yuzga tayinlangan. Rossiya ma'muriyati sultonlar va qabila boshliqlarining o'z xonlariga, shu jumladan Uali xonga qarshi murojaatlari va shikoyatlarini ko'rib chiqishga harakat qildi. Shuningdek, u qozoqlarning siyosiy, sud va ma'naviy hayoti bilan bog'liq tadbirlarni tayyorlagan.

Masalan: xon qoshidagi oqsoqollar kengashini tuzish, sudlar sudi, qozoq bolalari uchun maktab ochish, chegara yaqinidagi qozoqlarni to'g'ridan-to'g'ri boshqarishni tashkil etish; Uali Xonning vafotidan keyin O'rta Juzda bironta yangi хан saylanmadi.

Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, o`zining uzoq yillik davlatchilik tarixiga ega Qozoq xalqining tarixi 3 ming yillikka borib taqaladi. Miloddan av. III-I ming yilliklarda Qozog‘iston hududlarida yashagan aholini ijtimoiy, madaniy, lingvistik va antropoligik jihatdan tadqiq qilish natijasida ularning hind-yevropa xalqlari oilasining qadimgi Eroniy tilli tarmog‘iga hamda prototurkiy etnik uyushmaga kirganligi aniqlangan. Bronza davrida G‘arbiy Sibir, Qozog‘iston va O‘rta Osiyoda andronovo madaniyati keng tarqalgan bo‘lib, ko‘chmanchi chorvadorlik madaniyati - nomadizmning asosi hisoblanadi.

Bu madaniy tarixiy jamiyatning vorislari ilk temir asridagi Yevrosiyo cho‘llarining ko‘chmanchi (nomad) lari edi. Ilk temir asrida bu yerda sak-skiflar, sarmatlar va ularning qabiladoshlari yashashgan. Qozog‘istonda bu qabila ittifoqi hind yevropa hamda turkiy xalqlarning etno-madaniy rivojlanishiga muhim ta’sir ko‘rsatgan. Arxeologiya, etnografiya, etnologiya, toponimika, paleogeografiya sohalarida olib borilgan izlanishlar shundan dalolat beradiki, bronza va ilk temir asrida madaniy urf-odatlar va etnik lingvistik yaqinlik asosida turkiy xalqlarning qipchoq tarmoqlariga mansub qozoq qabilalari va qabila ittifoqlarining ilk poydevori vujudga kela boshlagan.

Qozoqlarningh juzlarga bo`linishi ularning qabilalar birlashmasi urug`lari bilan bog’liq bo`lgan.

Qozoq xonligi XIV asrda vujudga kela boshlagan. Qozoq xonligi qozoq hukmdorlari Qosimxon, Tavakkalxon, Abulxayrxon davrida o`zining kuch qudrat sohasida yuksak pog`onaga yetgan. Xulosa qilish mumkinki qozoq xonligi nafaqqat mustaqil xonlik sifatida o`zining alohida siyosiy davlat tuzumi bilan ajralib turgan. Chunki buni qozoq xalqining qadimgi kelib chiqishi va siyosiy tuzumidan ham bilib olish mumkin.

Taukexon davrida davlat boshqaruvining qonuniy to`plami yaratilgan. “Jetti jarg`a” Qozoq xonligi tarixini o`rganishda muhim manba hisoblanadi. Va unda Taukexonning yuritgan siyosati va qator islohotlari haqida ma’lumotlar mavjud. Qozoqlar siyosiy yuksaklikka aynan uning xonligi davrida erishgan.

Qozoq xonligi bilan Movarounahr xonlari o`rtasida doimiy ziddiyat mavjud bo`lgan. Buni Qosimxon, Tavakkalxon, Abulxayrxon, Toxir davrida Movarounahrning bir nechta hududlarini bosib olganligidan bilish mumkin.

Qozoq xonligining Markaziy Osiyoda va ayniqsa, Movarounahrda o`rni katta bo`lgan. Rossiya bilan doimiy siyosiy aloqada bo`lgan. Rossiya hukmronligi davrida ham qozoq xonligi o`z boshqaruv siyosati va etnosiyosiy mavqeini birmuncha saqlab qolgan.

Qozoqlar doimiy jung`orlar bilan kelishmovchiliklari va ziddiyatlari ularni o`z-o`zidan Rossiyaga yaqinlashtirgan, ulardan yordam kutishi esa sekinlik bilan mustamlaka davlatga aylantirib borgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: Sharq. 1998.
   
2. 
   Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центарльной Азии. –С. 369. (Abuseitova M.X.i dr. Istoriya Kazaxstana i Sentralnoy Azii. Uchebnoye posobiye. – Almati: dayk-Press, 2001.
   
3. 
   Кан Г. История Казахстана. – С. 71. (Kan G. Istoriya Kazaxstana. – P. 71.).
   
4. 
   А.Левшин. Описаниекиргиз-казачьих. – С. 367. (Kan G. Istoriya Kazaxstana. – P. 367.).
   
5. 
   Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата,1992. – С.45. (Uchebnoe posobiye po istorii Kazaxstana s drevneyshix vremyon do nashix dniey.– Alma-Ata, 1992. – 45.).
   
6. 
   “Жети жарға”нинг айрим вариантлари С.Г.Кляшторный ва Т.И.Султоновларнинг “Казахстан: Летопись трёх тысячилетий. Алма-Ата, 1992. (Klyashtorniy S.G. i Sultanov T.I.Kazaxstan: Letopis tryox tisyachiletiy. – Alma-Ata, 1992.);
   
7. 
   “Казахстан”. Национальная энциклопедия. Алма-Ата: “Мэдени Мура” – “Культурное наследие Казахстана” (2006) (Kazaxstan. Natsionalnaya ensiklopediya. Alma-Ata: “Medeni Myra” – “Kulturnoe naslediye Kazaxstana”. 2006.)
   
8. 
   Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б. и др. История Казахстана: народы и культуры: Учебное пособие. – Алматы, 2001. – С. 113; (Masanov N.A., Abilxojin J.B. i dr. Istoriya Kazaxctana: Narodi i kultiri. Uchebnoye posobiye. – Almati, 2001. – P. 113.);
   

9 . Entsiklopediya. - Olmaota. Arys nashriyoti, 2005 ISBN 9965-17-272-2

Internet saytlari:

1. 
   https://e-history.kz/uz/history-of-kazakhstan/show/8612/
   
2. 
   Wikipedia ma’lumotlari.
   

1^ I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: Sharq. 1998. 24-25-b.

2^ Мирзо Муҳаммад Ҳайдар. ТарихиРашидий. – Тошкент, “Ўзбекистон”, 2011. (Mirza Muxammad Xaydar. Tarixi Rashidi. –

Tashkent. “O‘zbekistan”, 2011.).

3^ Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б. и др. История Казахстана: народы и культуры: Учебноепособие. – Алматы, 2001. – С. 113; (Masanov N.A., Abilxojin J.B. i dr. Istoriya Kazaxctana:

Narodi i kultiri. Uchebnoye posobiye. – Almati, 2001. – P. 113.); История Казахстана с

древнейших времен до наших дней. – Алматы, 2006. – С. 155-156. (Istoriya Kazaxctana s

drevneyshix vremyon do nashix dney. – Almati, 2006. – P. 155-156.); Г.Кан. История

Казахстана. (Kan G. Istoriya Kazaxstana.).