Mavzu: XVII asr adabiyoti

oilasiga xos bo‘lgan tipik maishiy realistik manzaralardir. 

O‘tmishning  yirik  yozuvchilari  komediyani  yuksak  baholaydilar.  Volter 

«Tartyuf»  komediyasini  nodir  asar  deb,  A.  S.  Pushkin  esa  Molyerdagi  komiklik 

iste’dodining zo‘r va beqiyos mahsuli, deb baholadi. 

“D«n  Juan”Molyerning  ijodigullagan  davrda  yaratgankomediyasi  «Don 

Juan» (    ) nomli satirik komediyasi alohida ahamiyatga ega. Reaksion guruhlar 

taqiqlagan «Tartyuf» komediyasi o‘rniga qo‘yish uchun tez vaqt (ikki hafta) ichida 

yozilgan bu pyesa ham bir necha marta o‘ynalgandan so‘ng butunlay taqiqlanadi. 

«Don  Juan»ning  syujeti  turli  davrda  turli  yozuvchilarning  diqqatini  o‘ziga 

jalb  etib  keldi.  Masalan,  Don  Juan  haqida  ispan  dramaturgi  Tirso  de  Molina 

«Seviliyalik  shum  yigit»  (    )  pyesasini  yaratdi.  Pushkin  esa  «Tosh  mehmon» 

asarida  bu  obrazni  chuqur  talqin  qildi.  Molyer  ispan  ertaqlaridagi  bu  obrazni  o‘z 

zamonasining  aristokrat  yigiti  qiyofasida  tasvirlab,  uning  butun  nuqsonlarini  fosh 

etib  tashladi.  Bu  obraz  ko‘p  qirrali  bo‘lib,  umuman,  buzilgan  dvoryan  sinfining 

vakili, deb ko‘rsatiladi. 

Komediyaning  boshidayok  Don  Juan  hakida  uning  xizmatkori  Sganarel 

bilan  tashlab  ketgan  xotini  Elviraning  xizmatkori  Gusman  o‘rtasidagi  suhbatda 

jiddiy  fikrlar  bayon  qilinadi.  «Don  Juan  hamma  jinoyatchilardan  eng  yovuzi»,  u 

«it, shayton, turk, yeretik» deb ataydi uni Sganarel. Xizmatkorning o‘z xujayinini 

bunday haqorat qilishi uchun asosi bor zdi, albatta. Xar qanaqaayolga «uylanishga 

mohir»  Don  Juan  xotinmi  yoki  qiz,  shaharlikmi  yoki  qishloqlik,  bundan  qat’i 

nazar,  ularning  barchasiga  «muxabbat»  izhor  qilaveradi.  Sganarel  xujayinining 

bunday  beqaror  va  bema’ni  hayot  kechirishiga,  har  qadamda  uylanib,  xotinini 

tashlab ketishiga e’tiroz bildiradi. 

Suvdan  omon-eson  chiqqan  (tulqin  ularning  qayig‘ini  ag‘darib  yuborgan 

edi)  Don  Juan  qishloq  ko‘chasida  Sharlotta  ismli  kizga  duch  kelib,  «Nahotki 

qishloq  joylarda,  daraxt  va  toshlar  orasida,  sizga  o‘xshagan  jononlarni  uchratish 

mumkin  bo‘lsa?»  dgb  unga  sevgi  izhor  qiladi  va  qizni  dehqon  yigit  Pyerdan 

aynitib,  o‘zi  olmoqchi  bo‘ladi.  Shu  vaqtda  bundan  bir  oz  ilgari  suhbatlashgan, 

Matyurina  degan  qiz  ham  kelib  qolib,  Sharlotta  bilan  janjallashadi.  Biroq  ayyor 

Don Juan har ikkalasining qulog‘iga ikki xil gapirib, ularni olishga ishontiradi. 

Don  Juanning  ijobiy  tomonlari  ham  bor.  U  diniy  e’tiqodga  ishonmaydi. 

himoyasizlarga  yordam  berishga  tayyor  jasur  kishi.  Elviraning  akalari  ta’qibidan 

bekinib,  o‘rmonzorda  ketayotgan  Don  Juan  uch  qaroqchining  bir  kishiga  hujum 

qilayotganini ko‘rib qoladi va uni o‘limdan qutqaradi. Bu odam Elviraning kichik 

akasi Don Karlos edi. Don Karlos haqoratlangan singlisi uchun Don Juandan o‘ch 

olish  maqsadida,  uni  axtarib  yurganini  aytganida,  Don  Juan  o‘zining  kimligini 

bildirmay,  qidirib  yurgan  odamining  qadrdon  do‘sti  ekani  va  o‘sha  yaqin  kishisi 

hurmati uchun har qanday odam bilan jang qilishga tayyor ekanini aytadi. 

Don  Juan  sodda,  diniy  e’tiqodlarga  ishonuvchi  Sganarelni  masxara  qiladi. 

Biroq  unda  egoistik  intilish  kuchli.  Don  Juan  ko‘chada  sadaqa  so‘rab  o‘tirgan 

gadoyga  oltin  ko‘rsatib,  xudodan  nolisang  shu  oltin  tanganing  egasi  bo‘lasan, 

deydi.  Lekin  gadoy  o‘z  vijdonini  oltinga  alishtirmaydi.  Ateist  Don  Juan 

odamgarchilik yuzasidan unga oltinni berib ketadi. 

Biroq  ko‘p  utmay  «falakni  ham  pisand  qilmagan»,  «haqoratlan-  gan  ayol 

nafrati»dan ham qo‘rqmagan Don Juan, birdan boshqacha qiyofaga kiradi:  men 

butun  adashib  yurishlarimdan  voz  kechdim,  men  endi  kecha  kechqurungi  kishi 

emasman,  falak  tusatdan  menda  o‘zgarish  yasadiki,  u  butun  olamni  hayratda 

qoldiradi.  U  mening  qalbimni  yoritdi,  ko‘zimni  ochdi,  men  hozir  o‘zoq  vaqt 

dovdirashlar  ichida  qolganim  va  bo‘zuq  turmush  kechirganimdan  dahshatga 

to‘shaman» ,— deydi u. 

Lekin  u  haqiqatda  ham  o‘z  qilmishlaridan  tavba  qilib,  vijdon  azobi  bilan 

yashamoqchi  edimi? Yuq,  aslo!  Garchi  u otasiga  bundan  so‘ng  yaramas  shumlik 

qilmaslikka  so‘z  bergan  bo‘lsa  ham,  bu  narsa,  ya’ni  dinga  «qaytish»  faqat 

tug‘iladigan  shubhalarni  qaytaradigan  «najot  chorasi»,  kishilarni  masxara  kilish, 

ularni aldash uchun bir nayrang, yovuz niyatlarini pardalab turuvchi bir niqob edi, 

xolos.  Don  Juan  diniy  urf-odatlarga  garchi  ishonmasa  ham,  lekinundan  o‘z 

manfaati yo‘lida foydalanadi. «Bizning zamonda,— deydi Don Juan,—munofiqlik 

katta imtiyozlarga ega. Shu san’at tufayli soxtalik hurmatlanadi: hatto uni oshqora 

qilganlarida  ham,  unga  qarshi  bari  bir  hech  kim  biror  so‘z  aytishga  jur’at 

etolmaydi. Kishilardagi barcha bonsha nuqsonlar tanqidga uchraydi. 

Kim  ham  ularga  ochiq  hujum  qilishga  haqlidir,  lekin  ikki  yuzlamalik  — 

alohida yengilliklardan foydalanadigan shunday nuqsonki, u boshqalarning ovozini 

o‘chiradi va o‘zi tinchgina, jazo kurmay qolaveradi». 

Zamonaning  rasm-odatiga  aylangan  nuqson  —  munofiqlikka  moslashgan 

Don Juan, endi har bir harakatida «tangrining irodasi» ga suyanib ish tutayotganini 

o‘qtirishga  urinadi.  U  Don  Karlosning  Elvira  bilan  birga  yashash  keraqligi 

haqidagi  har  bir  so‘ziga,  bunday  bulishi  mumkin  emas,  «xudoning  xohishi 

shunday» deb javob qaytaradi. Ilgari har qanaqa dushman bilan kurashishga tayyor 

turgan Don Juan, endi munofiqlarcha, bunday qilishga «tangri yo‘l bermaydi» deb, 

himoya  chorasi  sifatida  o‘zini  taqvodor  etib  ko‘rsatadi.  Don  Juanning  ilgarigi 

qiyofasidan  asar  qolmaydi,  u  ashaddiy  riyokor  va  qasoschiga  aylanadi.  U  shubha 

qilgan har bir kishini dinsiz, erkin fikrlikda ayblashdan qaytmaydi. 

Sganarel  xo‘jayinida  yuz  bergan  jiddiy  o‘zgarishdan  qattiq  tashvishlanadi: 

«Janob, sizda iblisona yusinda gapirishning paydo bo‘lishining boisi nimada? Bu 

ilgarigilarning 

hammasidan 

battarroq, 

menimcha, 

sizning 

qadimdagidek 

qolganingiz yaxshiroq...». 

Don  Juanning  munofiqqa  aylanishi,  Sganarel  ta’biricha,  o‘ta  qabohat»dir. 

Shuning uchun u xo‘jayinining yuz tuban ketganidan nafratlanadi. 

Don Juan Tartyuf singari munofiq va axloqiy jihatdan buzilgan dvoryan edi. 

Shu  sababli  uning  jazodan  qutulib  qolmasligi  kerak  edi.  Komediyaning  oxirida 

«Tosh  mehmon»  traditsion  qiyofada  paydo  bo‘lib,  Don  Juan  esa  chaqmoq  va 

momaqaldiroqdan  yorilgan  yerga  kirib  ketsa  ham,  lekin  uning  jazolanishi  razil 

jinoyatlarining oqibati ekanligi anglashilib turadi. 

Komediyaning  asosiy  qahramonlaridan  biri  sodda  va  dono  Sganarel  obrazi 

razolatga  uchragan  dvoryan  sinfining  vakili  Don  Juanga  qarshi  kuyiladi.  Molyer 

komediyada  kambag‘al  tabaqaning  vakillari  (gadoy,  xiematkor  Sganarel,  dehqon 

Pyerga  xayrixohlik  bilan  qaraydi.  Bu  oddiy  kishilar, garchi  diniy  urf-odat-  lardan 

qutulmagan bo‘lsalar ham, lekin vijdonan pok, qiyinchiliklarga bardosh beradigan 

odamlardir.  Sganarel  voqeaning  boshidanoq  xujayinining  noto‘g‘ri  yo‘lga  kirib 

borayotganini  bilib,  uni  ogohlantiradi  va  oxirida  unga  qarshi  chiqadi.  Lekin 

shunday bo‘lsa ham, undan aloqani o‘zish uchun ojizlik qiladi. 

Munofiq  Don  Juanning  fojiali  halok  bulishidan  hamma  xursand,  biroq 

Sganarelga  bu  ma’qul  bo‘lmaydi.  Uning  sazana  buylab:  «Voy,  mening  maoshim, 

mening maoshim»,— deb dod-faryod kutarishi kulgi qo‘zgatishidan tanshari, unda 

hukmron  feodal-aristokrat  sinfining  halokati  yaqinligi  chuqur  kinoya  bilan 

ifodalanadi.  Shuning  uchun  ham  bu  pyesa  butunlay  taqiqlangandan  so‘ng,  Tom 

Kornel  uni  she’riy  formada  qayta  ishlab,  undagi  satirik  ruqni  yuq  qilib, 

Snagarelning  shu  so‘zlarini  chiqarib  tashlaydi  va  «  Tosh  mehmon»  nomi  bilan 

pyesa yaratadi. 

«Don  Juan»  Molyerning  klassitsizm  qoidalari  qobig‘ini  yorib  chiqib 

yaratgan tom ma’nodagi yirik realistik asaridir. Bu narsa turmushni keng ko‘lamda 

tasvirlashda ham, uch birlik qonuniga rioya qilmaslikda ham (voqea o‘rni almashib 

turadi: saroy, dengiz qirg‘og‘i, o‘rmonzor va hokazo), qahramonlar xarakterining 

rivojlanib borishida, klassitsizm traditsiyasiga binoan, komediyaning she’rda emas, 

balki prozada yozilishida, shuningdek, xalq vakillarini tasvirlashga alohida e’tibor 

berishida ham ochiq kurinadi. 

«Mizantrop»  (    )  komediyasi  Molyer  ijodining  yuqori  cho‘qqisi  va  shu 

bilan uning o‘z adabiy faoliyatida boshlangan burilish nuqtasi ham bo‘ldi. 

Asarning bosh qahramoni sof ko‘ngilli Alsest yaramas saroy muhitida azob 

chekadi.  hamma  vaqt  yaxshilik  va  adolatli  ish  qilishga  intilgan  bu  yignt  har 

qadamda  adolatsizlik  va  olchoqlikka  yo‘liqadi.U  tabiatan  insonparvar,  undagi 

mizantropiya—odamovilik  bo‘zilgan  dvoryan-aristokratiya  hayoti  ta’siri  ostida 

yueaga  keladi.  Chunki  u  olijanob  g‘oyalarni  amalga  oshirish  uchun  o‘sha 

jamiyatdan  o‘ziga  suyanchiq  topolmaydi.  Shuning  uchun  ham  Alsest  qalbida 

tug‘ilgan  g‘azab  o‘ti  cheksiz.  U  ba’zi  kishilardan  yovuzliklari  uchun  nafratlansa, 

boshqalarni  o‘sha  yovuzliklarga  qarshi  kurashmaganliklari  uchun  qoralaydi. 

Dvoryan zodagonlarning hayoti va xulq-odati, takabburligi Alsestga yoqmaydi. U 

hashamdor formalistik san’atga ham qarshi kurashadi. Aristokrat shoir Orantnnng 

soneti munosabati bilan Alsestning izhor qilgan fikr va mulohazalari xarakterlidir. 

Alsest  Orantning  yuzaki  sonetiga  chuqur  mazmunli  xalq  qo‘shiqlarini  qarshn 

qo‘yadi. 

Alsestga  yaqin  turganlar  —  do‘sti  Filint,  Selimena  va  Arsinalar  ham 

aristokratnk  hayotning  yaramasliklari  girdobiga  tushib  qolgan  kishilardir.  Ular 

muhitning bo‘zuqligini biladilar,  biroq undan  aloqani  uzolmay,  o‘zlaridan  yuqori 

turuvchilarga  xu-  shomad  qiladilar.  Alsest  qurolining  tig‘i  ham  dastlab  shunday 

munofiqlikka  qarshi  qaratiladi,  Alsest  aristokratiya  tannoz-  ligi  ruhida 

tarbiyalangan  Selimenani  qattiq  sevadi,  uni  o‘sha  mug‘itdan  aloqani  o‘zishga, 

o‘ziga  o‘xshash  olijanob  maqsad  yo‘lida  qattiq  turib  kurashuvchi  bo‘lishga 

undaydi.  Biroq  uning  urinishlari  puchga  chiqadi.  Selimena  Alsestning  bu 

talablarini tushu- nib yetmaydi. Alsest shaxsiy hayotda ham shunday ziddiyatlarga 

duch keladi. Oxirida u yakka o‘zi qolib, «nuqsonlar hukmron bo‘lgan girdobdan» 

chiqib  ketadi,  Alsestni  sevgan  va  o‘z  tuyg‘ularini  yashirib  kelgan  Elianta  esa 

Filingga turmushga chiqadi. 

Bu  komediyada  Molyer  mavjud  tartiblarga  qarshi  kurash  g‘oyasini  ilgari 

surib, dvoryan-aristokratiya bilan murosaga kelgan kishilarni ayovsiz tanqid qiladi. 

Qahramon  so‘zlari  orqali  Molyer  mavjud  feodal-aristokratiya  tuzumi 

absolyutizmga  qarshi  keskin  norozilik  bildiradi.  Alsest  obrazida  qarama-

qarshiliklar  mavjuddir.  U  hukmron  sinflarning  munofiqligi,  razilligi  va 

manmanligini qattiq qoralagani xolda, ayni chokda ularni insofga chakiradi. Uning 

donkixotchiligi,  kulgili  tomoni  ham  shu  yerdadir.  Aristokratiya  sinfi  vakillari 

uning istaqlariga quloq solmaydilar, bundan so‘ng u umidsizlikka tushadi, odamlar 

ichidan  chiqib  ketadi.  Alsestning  odamoviligining  asossizligi  shundaki,  o‘z 

muvaffaqiyatsizligi uchun u beistisno hammani ayblaydi. 

«Mizantrop»—  klassitsizm  adabiyoti  «oliy»  komediyasining  namunasi 

hisoblanadi.  Chunki  pyesaning  boshida  masalaning  qo‘yilishi  —  nasihatgo‘ylik, 

so‘ngra  esa  butun  komediya  davomida  oldindan  belgilangan  maqsad  — 

qahramonning harakatlari orqali emas, balki xarakterning psixologik tasviri orqali 

beriladi.  Lekin  klassitsizm  komediyasining  formal  belgilari  orqasida,  shubhasiz, 

realistik  dramaning  asosiy  belgilari  yashirinib  yotadi.  Yumshoq  tabiatli  Filint 

atrofidagi  kishilar  bilan  chiqishib  ketadi,  Alsest  esa  kelishuvchilik  degan  narsani 

bilmaydi,buzilgan  mu-  hitga  qarshi  nafrat  yog‘diradi,  qahramonning  og‘ir  ruhiy 

kechinma-  lari  avtorning  shu  davrdagi  ahvol-ruhiyasiga  mos  tushadi.  Chunki 

reaksion  feodal-aristokratiya  Molyerga  bo‘lgan  hujumni  nixoyag  darajada  avj 

oldirib yuborib, hatto uni yo‘qotish payiga tushgan edi. Shu sababli «Don Juan»da 

ilgari  surilgan  demokratik  fikrlar  va  hukmron  sinflarga  qarshi  qaratilgan  o‘tkir 

satira  «Mizantrop»  da  ham  o‘z  ifodasini  topdi.  Asar  yozuvchining  ezgu  niyatlari 

dvoryan-aristokratiya  jamiyatida  amalga  oshishi  mumkin  emasligidan  dalolat 

beradi. 

     Molyer  «Xasis»  (    )  komediyasining  syujetini  qadimgi  Rim 

komediografi  Plavtning  «Ko‘zacha»  («Ko‘milgan  xazina») komediyasidan olgan. 

Birok Rim dramaturgi tomonidan yaratilgan xasis obrazi Evklion aslida kambag‘al 

bo‘lib,  bir  xumcha  oltin  topib  olganidan  so‘ng  unda  ziqnalik  boshlanadi. 

Molyerdagi  xasis  Garpagon  boylik  to‘plashga  hirs  qo‘ygan  aqcha  dunyosining 

vakilidir. 

«Xasis» Molyerning tipik «xarakterlar komediyasi» dir. Butun maqsad bosh 

qahramon  xarakterining  umumiy  tomonlarini  emas,  balki  Garpagon  uchun  asosiy 

xususiyat — xasislikni ochishga qaratiladi. Pyesaning markazida Garpagon obrazi 

turadi. 

Uta  xasis  Garpagon  o‘z  boyliklarini  hech  kimga  ishonmaydi.  U  boyligini 

hatto  farzandlarining  to‘yi  uchun  ham  sarflamaydi.  Garpagondan  pul  so‘ragan 

kishi guyo uning qalbiga xanjar sanchganday bo‘ladi. Shuning uchun ham Lyaflesh 

uni «hamma odamlardan eng yaramas odam, ziqna, johil», deb aytadi. Xasisning 

qizi  Eliza  Valer  degan  yigitni  sevadi.  Biroq  u  Elizani  savdogar  Anselmga 

bermoqchi,  chunki  savdogar  qizdan  bisot  so‘ramaydi.  Lekin  o‘g‘liga  olib 

bermoqchi  bo‘lgan  qizdan  bisot  talab  qiladi.  Xasisning  o‘g‘li  Kleant  Marianani 

yaxshi  ko‘radi.  Lekin  unda  qizga  sovg‘a-salom  uchun  pul  yo‘q.  Shuning  uchun 

yaqinda  otasidan  qoladigan  meros  evaziga  deb,  boshqa  sudxo‘rdan  karz  olishga 

ahd qiladi. Biroq sudxur   % foyda talab etganini bilgan Kleant  «Bu paroxurlik! 

Ko‘ppa-kunduzi-  talash!»—deydi.  Qarz  beruvchi  bilan  qarz  oluvchi 

uchrashganlarida, ular ota-bola Garpagon bilan Kleant bo‘lib chiqadilar. 

«Sizningcha,  kim  jinoyatchi?,—  deydi  g‘azab  bilan  Kleant,—  muhtojlikda 

kolib katta foyda berish evaziga karz olgan kishimi yoki pulga muhtojlik sezmagan 

holda uni bosqinchilik bilan qo‘lga tushirgan kishimi?» . 

Garpagon atrofidagi sof dil yoshlar Kleant, Eliza (xasisning bolalari), Valer, 

Mariana  (Anselm  bolalari),  chaqqon  va  ishbilarmon  xizmatkorlar  Laflesh,  Jak, 

Klod,  vositachi  Frozina  va  boshqalarga  duch  keladi.  Yoshlar  puldan  suiiste’mol 

qilish  uchun  emas,  balki  undan  zarur  bo‘lgan  darajada  xushchaqchaq  turmush 

kechirish  uchun  foydalanishga  intiladilar.  Ular  Garpagonning  o‘ta  qurumsokligi, 

tosh  bag‘irliligiga  qarshi  kurashadilar.  Xizmatkorlar  ham  qurumsoq  otaga  emas, 

yosh  Kleantning  sevgan  qiziga  erishishiga  yordam  berishga  intiladilar,  shu 

maqsadda Laflesh xasisning oltinlarini o‘g‘irlaydi. Bu komediyaning kulminatsion 

nuktasi  hisoblanadi. Boylikdan  ayrilgan  Garpagon  esankirab  koladi,  endi  yashash 

uning uchun o‘z ma’nosini yo‘qotadi. U o‘g‘rini axtaradi. «Tuxta! Bu kim?» deb 

o‘z  qulini  ushlab  oladi.  Biroq  o‘g‘ri  hali  topilgani  yo‘q.  Hammaga  gumon  bilan 

qarab,  ko‘rgan  kishisini  «o‘g‘ri»  deb  biladi.  Barchaning  dorga  osilishini  istaydi, 

agar oltin topilmasa, o‘zini ham osmoqchi bo‘ladi. 

Asarda  ma’lum  darajada  bo‘lsa  ham,  klassitsizm  teatri  prinsiplariga  xos 

abstraksiya  va  qahramonlardagi  shartlilik  ko‘rinadi.  Bosh  qahramon  atrofidagi 

odamlar  yaxshi kishilar, lekin ular  (Kleant,  Eliza  va  Mariana)ning  azoblari  o‘sha 

yaramas  muhitning  oqibati  ekani  yetarli  ochilmaydi.  Garpagondagi  ziqnalik  esa 

mutloq ehtiros sifatida beriladi. Garpagonning xususiy mulkchilikka hirs qo‘yishi, 

xasisligi  va  egoizmi  uni  insongarchilikdan  chiqarib  qo‘yadi,  boylik  oldida  u  o‘z 

bolalaridan  ham  voz  kechadi.  Yozuvchi  bu  hirsni  bir  nuqson  sifatida  tasvirlaydi. 

Jahon  adabiyotida,  xasislikning  halokatli  ta’sirini  aks  ettirgan  qator  obrazlar 

yaratilgan.  Bular  Shekspirdagi  Sheylok,  Balzakdagi  Gobsek  va  Grande, 

Pushkindagi  xasis  ritsar,  Gogoldagi  Plyushkin,  S.  Ayniydagi  Qori-ishkamba  va 

boshqalar.  Bu  yozuvchilar  xasislikning  sotsial  sabablari  va  uning  jirkanch 

tomonlarini  ochib  ko‘rsatdilar.  Molyer  Garpagon  obrazi  orkali  xasislikni  mutlaq 

nuqson  sifatida  berib,  uni  qoralaydi.  Garpagonning  xasisligidan  boshka 

xususiyatlari  ochilmagan.  Shuning  uchun  ham  Pushkin  Molyerning  xarakterlar 

yaratish  metodini  tanqid  qilib,  unga  ko‘p  nuqson,  kuchli  ehtirosli  jonli  kishilar 

xarakterini yaratgan Shekspirning realistik metodini qarshi quydi. «Shekspirda  — 

Sheylok xasis, ziyrak, qasoschi, farzandsevar, hozirjavob, Molyerda — xasis faqat 

xasisdir»,  deyishda  u  haqli  edi.  Lekin  Molyer  klassitsizm  prinqipining  formal 

qonunlariga  rioya  qilgan  bo‘lsa  ham,  adabiy  mahorati  orqali  xasislikni  yaramas 

balo  sifatida  mahorat  bilan  haqqoniy  tasvirlab,  unga  qarshi  tomoshabinda  to‘la 

nafrat uyg‘ota oldi. «Dvoryanlikdagi  «Dvoryanlikdagi  meshchan»  (  7 )  Molyer 

ijodining  so‘nggi  davrida  yaratgan  eng  yaxshi  komediyalaridan  biridir.  Pyesada 

aristokratiyahayotiga  taqlid  qiluvchi  va  dvoryanlikka  suqulib  kiruvchi  meshchan 

kattiq masxara qilinadi. 

Asarning bosh  qahramoni  burjua  Jurden yoshi  anchaga  borib qolgan bo‘lsa 

ham,  lekin  u  aristokratlarga  ergashib,  uyida  muika,  raqs,  qilichbozlik  va  falsafa 

buyicha muallim shtatlarini saqlaydi. 

Muallimlar  «nodon  bu  meshchandan»  xursand,  chunki  hech  narsa 

urganmasa  ham  ularga  yaxshi  haq  to‘layveradi.  Falsafa  muallimi,  nihoyat,  unga 

alifbeni urgatadi. Jurden bir baland' martabali xonimni sevib kolganini aytib, unga 

maktub  yozishga  yordam  berishni  muallimdan  iltimos  qiladi.  Xat  poeziyadami 

yoki  prozada  yozilsinmi,  deb  so‘ralganida,  Jurden  unisida  ham,  bunisida  xam 

emas,  deb  javob  qaytaradi.  Muallim,  kishi  o‘z  fikrini  yo  prozada,  yo  she’rda 

ifodalaydi, boshqa yo‘l yuq, deb proza va poeziyaning ma’nosini tushuntirganidan 

so‘nggina u, qirq yildan ortiq vaqtdan beri prozada gapirib kelganini xayoliga xam 

keltirmaganidan taajjublanadi. 

Jurden  xonimlar  bilan  muomala  qilishni  ham  urganmoqchi  bo‘ladi.  U 

sevgilisi  Dorimenaga  ikki  marta  ta’zim  qilishi  bilanoq  unga  juda  yaqin  kelib 

qoladi, shuning uchun ham u xonimga «bir oz orqaga tislaning, bo‘lmasa uchinchi 

marta  ta’zim  qilolmay  qolaman»,  deydi.  Garchi  Jurden  bema’ni  harakatlari  bilan 

atrofdagilarga kulgi bo‘lsa ham, lekin u unchalik nodon emas, masalan, haqqoniy 

burjua  sifatida  hisob-kitob  ishlariga  pishiq,  Dorantga  qachon  va  qancha  qarz 

berganini  yanglishmay  birma-bir  aytib  beradi.  Muallif  asilzodalikka  intilish 

natijasida  kulgili  holga  tushib  qolgan  Jurden  obraziga  o‘zining  meshchan 

ekanligidan  uyalmaydigan  Jurden  xonim  obrazini  qarama-qarshi  qo‘yadi.  U  har 

qadamda erini tuzatishga harakat qiladi. 

Jurdenning  aristokratlarcha  kiyinib, hammaga  masxara  bo‘layotganini  ham, 

Dorant uchun «sog‘im sigir»ga aylanib kolganini ham faqat o‘z xotinigina uning 

betiga  ochiq  aytadi.  «Erimning  nodonligi  uchun  uni  laqillatish  sizdek  olijanob 

kishiga  uyat.  Oilada  janjal  chiqarish  va  erimning  o‘z  orqangizdan  ergashib 

yurishiga  yo‘l  qo‘yishingiz  sizdek  xonimga  ham  yarashmaydigan  narsa»,  deydi 

Jurden  xonim  va  ularning  dvoryanlik  nasablariga  ham,  erining  laqmaligiga  ham 

nafrat  bilan  qaraydi.  Biroq  Jurden  meshchanlar  bilan  emas,  balki  aristokrat 

doirasidan  chiqqan  Dorant  kabi  kishilar  bilan  aloqa  qilayotgani  uchun  faxrlanadi. 

«Agar  men  graf  yoki  markiz  bo‘lib  tug‘ilsam  edi,  ikki  barmog‘imni  kesib 

tashlashga rozilik berar edim», deydi u. 

Molyer  komediyada  olg‘ir  graf  Dorantning  «yoqimli  do‘stim»  deb  aytgan 

so‘ziga  taltayib  ketgan,  aristokratiya  hayotiga  kur-kurona  ergashgan  burjua 

Jurdenni qattiq tanqid qiladi. 

Komediyadagi  ijobiy  obrazlardan  biri  yosh  yigit  Kleantdir.  U  Jurdenning 

qizi  Lyusilni  sevadi.  Lekin  Jurden  yigitdan  «siz  dvoryanmi»  deb  so‘raydi.  U 

ochikdan-ochiq «men dvoryan emasman» deb javob qaytarganida, Jurden bo‘lg‘usi 

kuyovi dvoryan bo‘lishi kerak, deb qizini unga bermasligini aytadi. Komediyaning 

oxirida Jurdenni laqillatadilar. Kleantni turkcha kiyintirib, uni Lyusilni qattiq sevib 

qolgan  turk  sultonining  o‘g‘li  deb  ataydilar  va  ikki  sevishganning  bir-biri  bilan 

topishishiga yordam beradilar. 

XVII  asrning  60—70-yillaridagi  Fransuz  voqeligi  realistik  aks  ettirilgan bu 

asar keng tomoshabinlar ommasining sevimli komediyasi bo‘lib qoladi. 

Molyerning  so‘nggi  komediyalaridan  biri  «Yolg‘on  kasal»  (  7 ) 

dramaturgning  realistik  mahorati  yanada  usganini  ifodalaydi.  Asardagi  katta 

muvaffaqiyat  bilan  ishlangan  obrazlardan  biri  burjua  Argandir.  Uning  xudbin, 

pulning  qudratiga  tayanib,  mol-mulk  va  pulga  hirs  qo‘ygan,  o‘z  manfaatidan 

boshqa  narsani  o‘ylamaydigan  kimsa  ekanligi  yorqin  ochilgan.  Keyingi 

komediyalarida namoyon bo‘lgan oddiy kishidagi yaxshi fazilatlar aqcha girdobiga 

tushib qolgan egoist va munofik (Argan, Belina, Diafu- arus, Purgon) larga qarshi 

qo‘yilgan  Tuanetada  yana  ochiq  ko‘rinadi.  U  o‘zi  tarbiyalagan  Argan  bolalarini 

sevadi,  ularga  ona  kabi  g‘amxo‘rlik  qiladi  va  ularning  manfaatlarini  yoklab, 

yaramas  niyatli  kishilarning  kirdikorlarini  fosh  etadi.  Tuaneta  avtorning 

«Skapenning  nayranglari»  (  7 )  komediyasidagi  bosh  qahramon  xizmatkor 

Skapenga  o‘xshash  yoshlarga  mehribondir.  Pyesada  insonni  xususiy  mulkchilik