Mavzu: Yer va suvdan samarali foydalanishni ta'minlash yo'llari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Suvdan foydalanish xuquqi tushunchasi. Suv resurslarini tabiat va jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlarda tutgan o’rni beqiyosdir. Chunki, suv resurslari tabiatning ajralmas qismi sifatida yer, osti boyliklari, o’simlik va hayvonot dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, tabiiy qonuniyatlar asosida ekologik tizimning barqaror evolyutsion rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir.
Jamiyatda suv resurslari o’ziga xos muhim o’rin tutib, avvalo insonning hayoti uchun zarur tiriklik manbai, jamiyat hayotida aholining turli ehtiyojlarini qondirish uchun iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy – marifiy sohalarida ham asosiy tabiiy resurs sifatida ahamiyati cheksizdir.
Bundan tashqari, suv O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini barcha tarmoqlari, shu jumladan agrosanoat tizimi uchun muhim strategik tabiiy resurs hisoblanadi. Respublikamizda 4,3 mln.ga sug’oriladigan yerlar bo’lib, unda asosiy qishloq xo’jalik maxsulotlari yetishtiriladi. O’zbekiston aholisi ichimlik suviga bo’lgan ehtiyojlarini 60 foiz, yer osti suvlari orqali qondiriladi. Markaziy Osiyo suv hajmi cheklangan mintaqalardan biri sifatida asosiy suv manbai Amudaryo, Sirdaryo va boshqa daryo, suv havzalaridan iboratdir. Bugungi kunda suvga bo’lgan talab va ehtiyojning oshishi esa, ulardan ilmiy – amliy jihatdan asoslangan ravishda oqilona foydalanish, hamda muhofaza etish choralarini ko’rishni talab etadi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan so’ng ekologik siyosatni birinchi navbatda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularning tabiiy holatini yaxshilashga qaratilgan muhim chora tadbir oshirmoqda. O’zbekiston Respublikasining Konustitutsiyasi 55 – moddasida suv resurslari boshqa tabiiy boyliklarimiz singari umummilliy boylik bo’lib, ulardan faqat oqilona foydalanish zarurligi hamda ularning davlat tomonidan muhofaza qilinishi kabi xuquqiy tamoyillari hozirgi davrda shakllanib borayotgan suv qonunchiligini rivojlantirishning muhim yo’nalishlarini belgilaydi.
Suvga oid qonun hujjatlarining shaklanishi o’z navbatida suv xuquqini paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bugungi kunda O’zbekiston xuquq tizimida suv xuquqi o’z mustaqil o’rniga, asosiga ega bo’lgan tobora takomillashib borayotgan xuquq sohalaridan hisoblanadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida suv resurslaridan foydalanish o’z navbatida suvlarning holatini yomonlashishi, hajmining kamayishi kabi salbiy omillarni paydo bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun jamiyatning turli tarixiy davrlarida suvdan foydalanish va muhofaza qilishga doir xuquqiy chora – tadbirlar joriy etiladi.
Ushbu holat o’z navbatida, suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Suv xuquqi suv resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni xuquqiy tomondan tartibga solishni o’rganuvchi fandir. O’z navbatida suv xuquqi respublikamiz xuquq tizimida o’z o’rni, saloxiyati, mustaqil yo’nalishi va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan xuquq sohasi hisoblanadi.
Davlat va xuquq nazariyasiga asosan mustaqil xuquq sohasi sifatida e‘tirof etilayotgan xuquq birinchidan-ma‘lum ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishi; ikkinchidan-xuquqiy munosabatlarni tartibga solishda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishi; uchinchidan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda maxsus tamoyil, usullarni qo’llanilishi; to’rtichidan; ma‘lum ijtimoiy munosabat boshqa turdagi xuquqiy choralar bilan amalga oshirib bo’lmasligi va boshqa talablarga javob berishi lozim.
Suv xuquqi yuqorida ko’rsatilgan barcha talablarga javob beradi. Xususan, birinchidan-suvlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, ikkinchidan-suvlardan foydalanish va muhofaza qilish bilan bog’liq xuquqiy me‘yoriy hujjatlar suvlarning ekologik holati sifati ko’rsatkichlari bilan bog’liq xususiyatlari asosida qabul qilinadi va tartibga solishda ishtirok etadi, uchinchidan-suvga oid maxsus xuquqiy tamoil va usullarga ega bo’lib, ushbu ijtimoiy munosabatlarni boshqa yo’nalishdagi xuquqiy chora – tadbirlar bilan tartibga solib bo’lmaydi.
SHuni alohida ta‘kidlash kerakki, suv tabiatning ajralmas tarkibiy qismi va xuquqiy munosabatlarning ob‘ekti sifatida ham o’z xususiyatlariga ega. Ushbu xususiyatlar esa suv xuquqiy munosabatlarining murakkabligi, kengligi, xilma – xilligini ko’rsatadi. Ma‘lumki, davlat va xuquq nazariyasiga asosan xuquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o’rni va darajasi nuqtai nazaridan mustaqil va kompleks (ya‘ni, majmualashgan yoki keng qamrovi) xuquq soxalariga bo’linishi mumkin.
Mustaqil yo’nalishdagi xuquq soxalari ma‘lum ijtimoiy munosabatlarni o’zining kuchi, imkoniyatlari doirasida tartibga soladi. Masalan, ma‘muriy xuquq, jinoyat xuquqi, fuqarolik xuquqi, mexnat xuquqi va boshqalar.
Kompleks, ya‘ni keng qamrovli ahamiyatga ega bo’lgan xuquq soxalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa xuquq soxalarining xuquqiy qoida talablari va tamoyillaridan foydalanadi.
Suv xuquqi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda, birinchidan, suvga oid xuquqiy tamoyil, usul va qoida talablarini qo’llaydi, ikkinchidan, suvga doir ijtimoiy masalalarni hal qilishda boshqa xuquq soxalarining qoida talablaridan foydalanadi. Albatta, suv xuquqida belgilangan chora – tadbirlar, ya‘ni suvga oid xuquqiy tamoyil, qoida – talablar ekologik xuquqiy tamoyil, talablar bilan bog’liq holda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, suv bilan bog’liq masalalarni hal qilishda ma‘muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo’jalik xuquqining vosita va qoida – talablari ham keng qo’llaniladi.
SHunday qilib, suvlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish yuzasidan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida paydo bo’ladigan ijtimoiy munosabatlarni xuquqiy tomondan tartibga solish suv xuquqining predmeti deb, aytiladi.
2.6 Suv foydalanish xuquqining tamoyillari, usullari va tizimi. Hammamizga ma‘lumki, har bir xuquq sohasi, shu jumladan, suv xuquqi ham suvga doir ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida o’ziga xos tamoyil va usullariga ega bo’lib, tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning doirasi, ko’lamidan kelib chiqadi.
Xuquq soxalarinin, jumladan suv xuquqining tamoyillari suvdan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishni xuquqiy tartibga solish maqsad va vazifalari yo’nalishlarini belgilashga xizmat qiladi. Suv xuquqining tamoyillari tabiiy qonuniyatlarga tayangan holda barcha yuridik va jismoniy shaxslarning suvga bo’lgan xatti harakatlarini ilmiy jihatdan asoslangan holda yo’naltirishdan iboratdir.
Suvga doir munosabatlar doirasi murakkabligi suv xuquqi tamoyillarining quyidagi tizimga bo’linishiga olib keladi: