Mavzu: Yerlarni meliorativ holatini baholash usullari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Sho’rxoklashgan va sho’rxok tuproqlarning melioratsiyasi.
Sho’rxok tuproqlarning melioratsiyasi haqida juda ko’p ishlar qilingan. Shu jumladan keying yillarda o’zbek olimlarimizdan prof. L.Tursunov va O.Kamolovlarnimng olib brogan ishlari katta ahamiyatga egadir.
Sho’rxoklashgan va sho’rxok tuproqlarning o’simlik ildizlari tarqalgan qatlamlarida mavjud bo’lgan suvda eruvchi tuzlar miqdorining 0.3-0.4 % , sizot sularida esa bu ko’rsatkich 2-3 g/l dan butun o’simlik vegetatsiyasi davomida oshmasligini ta’minlashimiz kerak.
Sho’rxok tuproqlarning melioratisiyasi davrida gorizontal zovurlar quydagi vazifani bajarishi shart.

1. 
   Sho’rsizot suvlarning sizot suvlarning kamida kiritik chuqurligidan 30-40sm pastga tushirilishi
   
2. 
   Sizot va zovur sho’r suvlarini sug’oriladigan yer maydonidan tashqariga oqib turishi va shu borada tuproq va sizot suvlarining chuchukm suvlar bilan almashinuvi
   
3. 
   Sug’oriladigan ekin maydonini tabiiy oqimsizlikdan qutqarib, sizot vazovur suvlarini umumiy oqimini ta’minlashni va nihoyat, tuzlarni qaytadan restavratsiyasi orqali tuproqlarni sho’rlatishdan saqlovchi tuz va suv rejimini hosil qilib, uni saqlashni ta’minlash kerak.
   

Meliorativ davrda zovur sestimalari sho’rxok va sho’rxoklashgan tuproqlarning sho’rini yuvish va yuvindi sho’r suvlarni maydondan tashqariga chiqishni ta’minlash kerak. Bu davrni ham ikki bosqichga bo’lamiz:

1. 
   Tuproqning o’simlik ildizlari tarqaluvchi qatlamini optimal darajagacha tuzdan tozalash davri:
   
2. 
   Sho’rxok tuproqlarning ostidagi sizot suvlarning ostidagi suvlarning konsentratsiyasini optimal sho’rlik darajasigacha kamaytirish davri ;
   

Bu davrning birinchi bosqichida katta suv normalari bilan 2-3 yil sho’r yuvish ishlari olib boriladi. Shuning uchun bu bosqichda, zovur kanallari sho’r yuvish uchun berilgn suvlarning 60-80 % ini maydondan tashqariga taslashni ta’minlash kerak. Bu zovurlardan foydalanishni ikkinchi bosqichida, asosan, sizot suvlarning tuzini kamaytirish ko’zda tutiladi. Biroq sizot suvlarni chuchuklashtirish og’ir. Sho’rxoklar melioratsiyasining bu bosqichida sizot suvlarni chuchuklashtirish va tuproqlarni tuzsizlantirish, ekinlarni narmal sug’orish bilan olib borilishi kerak.
Bulardan tashqari vaqti- vaqtida 1-3 m³ suv bilan kuzgi-qishki sho’r yuvish ishlarini olib borish lozim bo’ladi. Meliorativ bosqichning bu davrida sug’orish uchun beriladigan suvning 25-30% I zovurlar orqali chiqarib tashlanadi. Melioratysiyaning ikkinchi davri – eksplutatsiya (normal ishlash) davrad tuzdan tozalanib, sizot suvlarining sho’rlanish darajasi bir litr suvda 2-3 g dan ozaygandan so’ng boshlanadi. Sizot suvlarning mineralizatsiyasi kiritik sho’rlikdan ozaygandan so’ng, bu suv eng qimmat xo’jalik suviga aylanib, bu suvdan ariq qatori madaniy o’simliklar ham foydalana oladilar.
Melioratsiyaning bu davrida shlyuzlash yo’li bilan sizot suvlarni yanada yer betiga yaqinroq chuqurlikda saqlab turish mumkin. Bu yo’l bilan subirrigatsiyaga erishish, saqlab turish, o’tloqi tuproqlar hosil bo’lishi jarayonlarini ta’minlash orqali tuproqlardan yuqori hosil olishga erishish mumkin. Shunday qilib sizot suvlari to’liq chuchuklashgandan keyin, zovurlar tuproqni suvdan tozalash bilan birga, o’simliklarni yer ostidan sug’orish subirrigatsiya rolini bajarishi kerak.
Tuproqni tubdan melioratsiya qilish masalalari hozircha to’liq hal bo’lmagan. Ayniqsa hozirgi qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan xalqimizni to’liq ta’minlash, yerlarimizning unumdorligini oshirish, tuproqlarni suv va shamol eroziyasidan, ikkilamchi sho’rlanish va botqoqlanib unu7mdorligini yo’qotish, bu orqali butun biosferadagi tuproqning roli va o’rnni yo’qolib, biogeosenozli- jarayonlar oqimining buzilishidan saqlab qolish, tuproq melioratsiyasida qilinadigan murakkab va og’ir ishlarning bir qismi xolos.
Tuproq xalqimizning eng noyob va eng qimmatli boyligidir. Uni seving undan to’g’ri foydalaning, kelajak avlodlarimiz uchun serunum, yuqori darajada madaniylashtirilgan tuproq qolsin.



Sho‘rxok tuproqning profili.
SHо‘rxoksimon sur qо‘ng‘ir tusli tuproqlar tarkibida suvda oson eriydigan tuzlarning kо‘proq bо‘lishi bilan ajralib turadi.
Gipsli sur-qо‘ng‘ir tuproqlarda 40-50 sm chuqurlikda 50 % gacha va bundan ziyod gips bо‘ladi. Ular asosan kuchli gipslangan dengiz yotqiziqlarida paydo bо‘ladi. Sur qо‘ng‘ir tuproqlar shо‘rlanish, shо‘rtoblanish darajasi va profilining qalinligiga kо‘ra turlarga ham bо‘linadi.
2-jadval