Mavzu: Yevrosiyo materigi relyefi. Reja

Burmali va burmali-palaxsali tog’lar. 
Xitoy platformasi doirasida tokembriy fundamentida burmali-palaxsali va 
palaxsali tog’lar ham tarqalgan bo’lib, ular qadimgi fundamentning botiqlarida
joylashgan past akkumulyativ tekisliklar yoki platolar bilan almashinib turadi. 
Epiplatformadagi o’rtacha balandlikdagi tog’ massivlariga SHan dun yarim
oroli yoki SHimoliy Koreyadagi tog’lar; past akkumulyativ tekislikkamarkaziy 
Manchjuriya yoki SHimoliy Xitoy tekisliklari; baland platoga-Ordos misol
bo’la oladi. Qashqar soyligining (botig’ining) asosida chuqur cho’kkan Tarim 
massivi yotadi.
Epiplatforma tipidagi palaxsali tog’lar, shuningdek, Arabiston va Hindiston 
aktivlashgan platformalarining chekka qismlari uchun ham xarakterlidir. Ular

---

---

Arabistonda qadimiy assimetrik palaxsaning g’arbiy va janubi-g’arbiy chekka

qismlarini hosil qiladi, Hindiston yarim orolida esa, bu relyef tipiga G’arbiy, 
qisman esa SHarqiy Gat tog’lari to’g’ri keladi. Hindistonning qolgan qismlari
qattiq fundamentli (denudanion) tekisliklardan iborat. Fundament yuzasida bo’r 
va paleogen davrlarida oqib chiqqan bazalьt qoplami hosil bo’lgan shimoli-
g’arbidagina 
zinapoyasimon
trappali 
platolar
tarqalgan. 
Arabiston
platformasining SHarqiy va Janubiy qismlari qalin cho’kindn jinslar bilan 
qoplangan bo’lib, bu rayonlardagi asosiy relyef tipi gorizontal va qiya
tekisliklar hamda platolardir. Bu platforma oblastlarining quyi geografik 
kengliklarda joylashganligi va rivojlanish xususiyatlari ular doirasida flyuvial
va arid morfoskulьpturaning keng tarqalishiga sabab bo’lgan; shunisi ham borki, 
ayrim rayonlarda (masalan, Arabiston yarim orolida) plyuvial davrlardan
saqlanib qolgan qadimgi flyuvial relyef shakllari hozirgi arid morfoskulьptura 
relyefi shakllari bilan yonmayon uchraydi.
Yevrosiyoning qadimgi platformalarida foydali qazilmalarning katta zapaslari 
to’plangan. Bu yerdagi arxey va proterozoy strukturalari uchun temir,
marganets, xrom (Skandinaviya va Hindiston yarim orollari), shuningdek, ba’zi 
rangdor va nodir metallar (mis, kobalьt) xarakterlidir. Hindiston plat-formasining
yer bag’rida oltin, olmos va qimmatbaho toshlar bor. Platforma qadimgi 
kristalli yadrosining ko’p jinslari pardozlanib qurnlishda ishlatiladigan
materiallardan iborat (masalan, Baltika qalqonidagi granitlar). Yevropa 
platformasining cho’kindi jinslar qoplamidagi jinslarda neftь va tuz bor,
Hindiston platformasining Gondvana jinslari seriyasi bilan katta toshko’mir 
konlari bog’liqdir.
Yevrosiyo materigining katta maydonlari paleozoy erasida hosil bo’lgan 
burmali tog’lardan iborat bo’lib, ular strukturalarining nihoyatda xilma-xilligi
hamda mezokaynozoydagi rivojlanish tafovutlari bilan ajralib turadi. Sovet 
Ittifoqi doirasida Ural tog’ sistemasi va juda katta G’arbiy Sibirь plitasi paleozoy
burmalanishida (gertsin bosqichida) paydo bo’lgan. Xorijiy Yevrosiyo ilk 
(kaledon) va so’nggi paleozoy (gertsin) burmalanishida hosil bo’lgan tog’lar

---

---

Yevropaning shimoli va O’rta qismida, shunigdek, Markaziy hamda SHarqiy

Osiyoda tarqalgan. Bu territoriyalarda ham tog’ relyefi, ham tekislik relyefi 
tarqalgan. Yer yuzasining shakllanishida qayta-qayta ro’y bergan tekislanish va
akkumulyatsiya protsesslari, shuningdek, neogen-antropogen bosqichidagi 
turlicha namoyon bo’lgan tektonik aktivlashuv protsessi katta rolь o’ynagan.
Yevropa kaledon burmali tog’lari o’rnida vujudga kelgan Skandinaviya tog’ligi 
va Britaniya orollaridagi tog’lar ancha katta tog’lardir. Pireney yarim
orolidagi Galisiya massivi hamda Iberiya va Kantabriya tog’lari relyefining 
murakkabligi ham ulardan qolishmaydi. Britaniya orollaridan to O’rta
Polьshagacha davom etgan yoshargan (qayta ko’tarilgan) O’rta Yevropa 
tog’lari relyefi ham nihoyatda xilma-xil. Bu yerda tektonik aktivlik turli
darajada ro’y berganligi sababli hozirgi relyef uchun inversion xarakterdagi 
uncha baland bo’lmagan massivlar (Bretanь qirlari, Karnuell yarim orolidagi
massivlar, Sileziya qirlari), nisbatan kichik maydonni egallovchi palaxsa 
tog’lar (Garts, Rudali tog’lar, Sudet tog’lari, Vogeza tog’lari, SHvartsvalьd,
Markaziy massivning ko’p qismi va boshqalar) yassi tog’liklar hosil qiluvchi 
balandga ko’tarilgan peneplenlar (Reyn Slanets tog’lari, Markaziy massivning
shimoliy qismi) xarakterlidir. 
Bu tog’lar ayrim bloklarining ko’tarilishi jarayonida yer po’stida yoriqlar
paydo bo’lib, natijada vulkanlar otilgan hamda Markaziy massivda, Rudali 
tog’larda va boshqa joylarda vulkanik tog’lar vujudga kelgan.
Gertsin strukturalarining sineklizalarida va tektonik yoriqlar zonasida 
joylashgan pastliklar tog’ massivlarini bir-biridan ajratib qo’ygan. Bu
pastliklarga turli vaqtda dengiz suvlari goh bostirib kelib, goh qaytib turgan; 
ularning hozirgi relyefi va geologik tuzilishi xilma-xildir. Parij havzasi, Janubi-
sharqiy Angliya. SHvabiya-Frankoniya zinapoyasimon oblasti, Tyuringiya 
oblasti tipik kuesta relyefi rivojlangan qiya tekisliklardan iborat.
Akvitaniya havzasi (Garonna pasttekisligi), Luara va 
Flandriya
pasttekisliklari, O’rta Irlandiya tekisligi uchun qatlamqatlam akkumulyativ yassi 
tekislik relyefi xarakterlidir. Uncha katta bo’lmagan akkumulyativ tekisliklar

---

---

cho’kmalar (Vogeza tog’lari bilan SHvartsvalьd orasidagi Yuqori Reyn tekisligi,

Markaziy massiv bilan Alp tog’lari orasidagi quyi Rona vodiysi)dan iboratdir.