Mavzu: Yevrosiyo materigi relyefi. Reja

Palaxsali va palaxsali-burmali tog’lar 
Osiyodagi paleozoyda hosil bo’lgan burmali tog’lar neogen-antropogen, ya’ni 
(neotektonik) bosqichda ayniqsa intensiv aktiv harakatlar ta’siriga uchragan.
Natijada Markaziy Osiyoning qayta yoshargan (epiplatforma tipidagi) burmali -
palaxsali va palaxsali baland hamda eng baland tog’lari (Mongoliya Oltoyi,
Tyanshan, Kunlun va uning shimoliy tarmoqlari-Oltintog’ bilan Nanьshanь) 
paydo bo’lgan. Ularning o’rtacha balandligi 3000 m dan 4500 m gacha bo’lib,
ayrim tog’ tepalarining balandligi 6000 m va hatto 7000 m dan ortadi. Ular 
relyefida qadimgi tekislangan yuzalarning turlicha balandlikka ko’tarilgan
qismlari saqlanib qolgan. Uzilmalar hosil qilgan yonbag’irlar tikdir. Tektonik va 
erozion parchalanish natijasida tog’lar orasida soyliklar yoki keng bo’ylama
vodiylar hosnl bo’lgan. Qirrasi yaqqol aks etgan juda uzun tizmalar odatda 
uchramaydi. 4000 m dan balandda qadimgi va hozirgi tog’-glyatsial va nival
relyef shakllari keng tarqalgan. Xentey va Xangay tog’ligi pastroq va relyefi 
ham uncha keskin parchalangan emas.
Osiyoning sharqi uchun paleozoy zaminiga ega bo’lgan o’rtacha va hatto 
past burmali-palaxsali tog’lar xarakterlidir. Bularkatta Xingan va Kichik
Xingan hamda Janubiy Xitoy tog’laridir. SHarqiy Osiyoda TSinьlin tizmasi eng 
balanddir; u Kunlunning orografik va tektonik davomidan iborat bo’lib, balandligi
4000 m dan ortadi. 
Gertsin burmali strukturalaridagi pastliklarda akkumulyativ tekislik
relyefiga ega bo’lgan botiqlar joylashgan (Jung’oriya soyligi, Katta Ko’llar 
soyligi). Gobi Xitoy va Mongoliya doirasida bo’r va kaynozoy cho’kindilari
bilan qoplangan past tog’lar hamda qatlamli baland tekisliklardan iboratdir. 
Paleozoy burmali strukturalari tarqalgan oblastlar, ayniqsa Xorijiy Yevropa
territoriyasida rangdor va nodir metallar (rux qo’rg’oshin, qalay, simob, uran) 
rudalariga boydir. Gertsin bosqichida paydo bo’lgan tog’ oldi bukilmalarida

---

---

juda katta toshko’mir konlari bor (Xorijiy Yevropagi Sileziya, Rur havzalari

va boshqa havzalar, SHimoli-sharqiy Xitoydagi koplar). 
Yevrosiyoning janubiy va janubi-sharqiy qismlari tektonik strukturasi
jihatidan mezokaynozoy burmali tog’lari zonasiga kiradi. Hindixitoyning katta 
qismi (Malakka yarim oroli ham shunga kiradi), Tibet tog’ligining janubiy
chekkasi va Qoraqurummezozoy burmalanishida paydo bo’lgan tog’lardan 
iborat bo’lib, neogen-antropogen davrida aktiv neotektonik harakatlar ta’sirida
bo’lgan. Bu harakatlar Qoraqurumda hamda Tibetning janubida eng kuchli ro’y 
bergan. Bu tog’lar Yer sharidagi eng ulkan tog’li o’lka-Baland Osiyo sistemasiga
kiradi. Baland Osiyo antropogen boshidayoq nihoyatda yuqoriga ko’tarilib 
qolgan hamda hozirgi vaqtda ham ko’tarilayotgan tog’larni o’z ichiga oladi.
Hindixitoyning shimoliy va sharqiy qismlarida hamda Malakka yarim orolida 
mezozoyda ro’y bergan burmalanish, yer po’stining eng yangi davridagi
ko’tarilish va uzilishlari o’rtacha balandlikdagi buradali-palaxsali tog’larning 
tarqalishiga sabab bo’lgan. Tog’ tizmalari orasida joylashgan SHanь tog’ligi,
Annam tizmasining bir qismi va Kambodja pasttekisligi janubda yoshi 
birmuncha qadimiy bo’lgan o’rta massiv burmalanishlariga to’g’ri keladi.
Hindixitoy doirasida mezozoidlar tarqalgan oblastь Alp-Himolay burmali 
mintaqasiga borib tutashadi; Alp-Himolay burmali mintaqasi g’arbda Pireney
yarim orolidan janubi-sharqda Zond orollariga qadar butun Yevrosiyo bo’ylab 
cho’zilib ketgan. Bu mintaqaning butun g’arbiy qismi, ya’ni Pireney va
Andaluziya, Alp, Karpat tog’lari, Apennin va Bolqon yarim orolidagi tog’lar, Old 
Osiyo tog’liklari (Kichik Osiyo, Armaniston va Eron tog’liklari), Hindikush va
Himolay tog’lari hozirgi zamon tektonik kartalarida haqiqiy Alp burmalanishida 
paydo bo’lgan tog’lar zonasiga, Hindixitoyning g’arbidagi tog’lar, Janubi-sharqiy
va SHarqiy Osiyodagi orollar esakaynozoy oxiridagi, ya’ni hali uzil-kesil 
shakllanmagan tog’lar zonasiga kiritiladi.
Butun mintaqa uchun nisbatan qadimiy strukturalarning, ya’ni paleozoyda 
yoki hatto undan oldin burmalangan o’rta massivlarning tarqalganligi
xarakterlidir. Bu o’rta massivlar hozirgi relyefda bir necha tekislangan yuzalar 

---

---

yarusidan va zinapoyasimon-uzilmali yon bag’irlardan iborat o’rtacha

balandlikdagi tog’lardir. Bu tipdagi relyef Kalabriya tog’lari, Bolqon yarim 
orolidagi Rodopmakedoniya massivi va O’rta Eron tog’lari uchun xarakterlidir.
Qadimgi kristalli yadrolari (o’zaklari) hamda cho’kindi yotqiziqlar 
komplekslariga bo’lgan va murakkab tuzilgan Alp antiklinoriylariga Janubiy
Yevropa bilan Janubi-G’arbiy Osiyonnig tog’ sistemalari: Alp, Pireney tog’lari, 
Elьburs, Zagros, Hindikush, Himolay tog’lari bo’ylab cho’zilgan baland va eng
ulkan burmali hamda burmali-palaxsali tog’ tizmalari to’g’ri keladi. 3000 m da 
va undan balandda bu tog’lar tipik Alp relyefiga egadir. Baland tog’
sistemalarining chekka zanjirlari, shuningdek, Karpat, Bolqon, Apennin, 
Dinara tog’lari, Tavr, Makron tizmalari va boshqalar flish bukilmalari o’rnida
vujudga kelgan yoki mezozoy karbonatli jinslaridan tarkib topgan bo’lib, uncha 
baland ko’tarilmagan; shu sababli ular erozion relyef ustun turuvchi o’rtacha
balandlikdagi tog’lar relyefiga egadir. Butun Alp burmali mintaqasi bo’ylab 
karbonatli jinslarning ko’p tarqalganligi karst hosil bo’lishi va karst relyefi
shakllari paydo bo’lishi uchun qulay sharoit yaratgan. Karst relyefi shakllari 
Apennin, Dinara, Tavr tog’lari uchun ayniqsa xarakterlidir. Vulkanik jarayonlar
hamda vulkanogen relyef shakllari O’rta dengiz qirg’oqlari, Karpat tog’lari, 
Armaniston tog’ligi va Elьburs tog’laridagi yer po’stining eng katta uzilmalari
chizig’i bilan bog’liqdir.
Tog’ yoylarining tashqi tomonida, chekka bukilmalarda akkumulyativ plato
va pasttekisliklar (Alpoldi va Karpatoldi platolari, Andaluziya pasttekisligi, 
Mesopotamiya va Hind-Gang pasttekisliklari) paydo bo’lgan. Baland va past
akkumulyativ tekisliklar, shuningdek, uzilmalar bilan chegaralanuvchi tog’ orasi 
botiqlarida ham vujudga kelgan; bu botiqlar Alp burmali mintaqasining ichidagi
burmalangan turli strukturalarda joylashgan. Bu tipdagi eng katta akkumulyativ 
tekisliklar-O’rta Dunay va Padan tekisliklari, Anatoliya platosi, Eron
tog’ligining ichki platosidan iborat. 
Osiyoning orollardan iborat janubi-sharqiy va sharqiy chekka qismlari
Tinch okean tektonik mintaqasi tarkibiga kiradi. Hindixitoyning Birma 

---

---

doirasidagi g’arbiy qismi kaynozoy erasining oxirida paydo bo’lgan o’rtacha

balandlikdagi burmali-palaxsali tog’lardan iborat. Bu tog’lar Sumatra, 
Kalimantan, Tayvanь, Xokkaydo, Saxalin orollari va Qamchatkad a ham davom
etgan. Tinch okean tomonidan ularga hozirgi geosinklinal mintaqa kelib 
tutashgan; bu mintaqa Osiyoni Tinch okeanning markaziy qismidan ajratib
turadi. Hozirgi geosinklinal mintaqa uchun orol yoylarining geoantiklinal zonasi, 
geosinklinal novlar (chuqur suvli nov) hamda chekka dengizlarning geosinklinal
soyliklari xarakterlidir. Butun mintaqa nihoyatda kuchli seysmikasi va intensiv 
vulkanik faoliyati bilan xarakterlanadi.
So’ngan va ko’pdan-ko’p harakatdagi vulkanlar Yapon orollari, Filippin, 
Yava va boshqa materik orollaridagi tog’ tizmalarining eng baland tog’
tepalarini hosil qilgan. Vulkanik yo’l bilan paydo bo’lgan orollar ham ko’p; 
bular-Ryukyu, Zond orollaridan ba’zilari va boshqalardir.
Mezokaynozoy yoshidagi burmali mintaqalar uchun pegmatit 
va
gidrotermal yo’l bilan paydo bo’lgan rangdor metall rudalarining 

tarqalganligi xarakterlidir. Bular Karpat tog’laridagi va Bolqon yarim orolidagi

mis, qo’rg’oshin, rux zapaslari, Janubiy Xitoydan Hindixitoy yarim oroli orqali 
Malakka hamda Indoneziyagacha cho’zilib ketgan mashhur qala y va qalay-
volьfram mintaqasi, Yapon orollaridagi rangli metall konlari va boshqalardir. 
CHo’kindi yotqiznqlarda paydo bo’lgan metall foydali qazilmalarga Alp,
Karpat, G’arbiy Hindixitoy va Indoneziya tog’larining chekka zonalarida 
joylashgan boksit konlari kiradi. CHekka bukilmalar va tog’ orasidagi
botiqlar neftь hamda gazga boy. Karpatoldi va Mesopotamiya chekka 
bukilmalari hamda O’rta Dunay botig’i bu jihatdan alohida ajralib turadi.
Ko’p botiqlarda shuningdek qo’ng’ir ko’mir va tuz konlari tarqalgan. 
Turli yoshdagi strukturalarni kesib o’tuvchi yosh tektonik yoriqlar bo’ylab
termal va minerallashgan suvlar oqib chiqadi. 

http://fayllar.org