Mavzu: Zaxarli o‘simliklar va ularning ahamiyati Reja: Kirish Asosiy qism

Sarsabildoshlar (Asparagaceae Juss.) - Спаржовые Shirach (Eremurus M.Bieb.) - fflnpan
Eremurus regelii Vved-Shirich regelya, shirash. Tomiridan 0,035% alkaloidlar ajratilgan, unda 0,012% kristallik alkaloid eremurtsin aniqlangan uni kaktus Afissuratam Engelmdan ajratilgan gordenin alkaloidi bilan identifitsirlangan.
Barglari, guli, pishmagan mevalari zaharli ( pishgan mevalar zaharsiz). Tsianogen glikozidlardan sambunigrinom va a-amigdalin toksik xisoblanadi. Tsianglikozidlar fermentativ gidrolizlanganda qand va tsiangidrin hosil bo’ladi, u birdan keton yoki aldegidga va tsian kislotaga parchalanadi. HCN tsitoxromoksidaza bilan kompleks hosil qilib nafas olishni to’sadi. 100 g yangi barglarda 10mg HCN bo’ladi.

G^els^emium jwrayadyasluy, J^el,^{iy (za}h^arli!⁾ Ge^lse^mi^um
sempervirens -Jasmin
Gidrastis kanadskiy, jeltiy koren (zaharli!) Hydrastis canadensis Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae Juss.) - Лютиксвыс Sug’uro’t (Adonis L.) - Гсрицвст
Goritsvet, adonis vesenniy (zaharli!) Adonis vernalis-Gulizardak
Ra’nodoshlar (Rosaceae Juss.) - Розоцветные
Anor (Punica L.) - rpaHaT
Granat (zaharli!) Punica granatum -Anor
Burchoqdoshlar (Fabaceae Lindl.=Leguminosae Jus.) - Мотыльковые=Бобовые
Genista (Genista L.) - Дрек
Drok krasilniy (kuchsiz zaharli!) Genista tinctoria Jarnovets metelchatiy (zaharli!) Sarothamnus scoparis

3. Zaharli o’simliklardagi muhim alkaloidlar
Vinblastin va vinkrustin. Barvinok (Catharanthus roseus, avalgi nomlanishi Vinca rosea) tarkibida ko’pgina murakkab alkaloidlarni tutadi, ular orasida kuchli o’sma kasalligiga qarshi moddalar vinblastin va vinkristinlar bor. Barvinokda ularning kontsentratsiyasi oz, va sanoatda bu o’simlikdanjuda ko’p talab qilinadi. 1 g vinkristin olish uchun 500 kg tomirni qayta ishlash kerak. Vinblastin har xil shakldagi o’smani davolashda va eng muhimi Xodjkin (limfogranulematoz) kasalida hamda xorionkarsinomada foydalidir. Vinkristin bilan o’tkir leykemiyani va limfogranulematozni davolash mumkin.
Lobelin Lobeliyada (Lobelia inflata ) da uchraydi va xossalari nikotin ta’siriga o’xshaydi. Shu sababli uni chekishni tashlash uchun tabletkalarga qo’shiladi. Kichik miqdorlarda nafas olishni kuchaytiradi, bo’g’ilganda, gaz bilan zaharlanganda ya’ni nafasni stimullash vaqtida qo’llaniladi. Lekin katta miqdori nafasni falajlaydi.
Pilokarpin Bu imidazol alkaloid Afrika o’simligi Pilocrpus bargidan ajratilgan. Uning gidroxloridi va nitrati-xolnomimetik (xolinoretseptor qo’zg’alisdhida hos ta’sir) va miotik (ko’z qorachig’ini toraytiradi, ko’z ichki bosimini pasaytiradi) mahsulotdir. Pilokarpin asosan glaukomani davolashda qo’llaniladi. U terlash va so’lak oqish bezlari faoliyatini kuchaytiradi. Nefritda vodyankada, ba’zan (simob yoki qo’rg’oshindan) zaharlanganda qo’llaniladi. Pilokarpin entral yoki teri ostiga in’ektsiya qilinishi mumkin, parallel blokatorlar bilan qo’llaniladi, so’lak ajralishini muvofiqlashtirishga ta’sir qiladi.

Rezerpin Rauvolfiya-qadimgi dorivor o’simlik bizning asrdan 1000 yil avval undan foydalanish haqida aytilgan. Induist Ayurvededa uni ichburug’ kasalligida, ilon chaqqanda va isitmani tushurishda qo’llanilgan. Rezerpin yana tinchlantiruvchi vosita sifatida ham qo’llaniladi. Uni nevroz, isteriya va stresslarda qo’llanilgan. Rezerpin quyidagi nojo’ya ta’sirlarga ham ega uyqichanlik, bradikardiya (yurak urishi susayichi), so’lak oqichi, ko’ngil aynishi, ich ketishi va ruhiy siqilish holati va boshqalar. Rezerpin dori vositasi Rauvolfiya serpantina o’simligi tomiridan olingan bo’lib gipotenziv (qon bosimini tushuruvchi) ta’sirga ega.
Rauvolfiya serpentina L. Dan rau- kanin, undan 4 ta liar xil asos alkaloidlar ajratilgan.
Rauvolfiya caneccens L. dan ay- malin, aymatsin, rezerpin, samagin, a- ioximbin, aritsin, rezerpilinlar topilgan.
Xinidin. Xininning diastereomeri- xin po’stlog’ida (masalan, Cinchona succirubra) da 0,25 dan 1,25% gacha uchraydi. Xinidin yurak kasalliklarida: aritmiya (yurak ritmini buzilishida), bo’lmachalar fibrilyatsiyasini oldini
olishda qo’llaniladi.
Ergonovin (ergometrin, ergobazin). Yevropada 1000 yillargacha (20 asrgacha) ergotizm degan kasallik bo’lib turgan. Bu kasallik oyoq bo’g’imlarini issiq va sovuq urishidan qorasonni keltirib chiqaradi, undan tashqari gapira olmaslik, tomir tortishishi sodir bo’ladi. Endi ma’lum bo’ldiki, bu epidemiyani Clavicepts purpurea sporiniya alkaloidlari keltirib chiqargan ekan. Bu alkaloid ergovin ona bachadonini mushaklarini stimullaydi. Uni
bachadon atoniyasini (yani fiziologik tonus yo’qligi) davolash va oldini olishda hamda tug’riqdan keyingi shamollashni oldini olishda qo’llaniladi.
Bu shoxkuyada ergotamin, gotami-nin, ergokriptin, ergometrin, xonoklavin, ergometrinin, ergovalidlar xam ajratilgan.
Efedrin. Xitoylilar 5000 yilgacha mariaxuanni ishlatganlar-Ephedra equi- sentina, E. sinica va E. distachya yer ustki o’simliklar qismi. U bronxolitik sifatida bronxlarni kengaytiradi. U simpatik asab sistemasiga ta’sir qiladi, tomirlarni toray-tiradi, yurak faoliyatini yaxshilaydi va ma’lum vaqtgacha qon bosimini oshiradi. Efedrin eritmasi (0,5-l,0%) tumovda, diqqinafasda, istmada, kuchli yo’talda, miasteniyada, yurak to’xtab qolganda qo’llaniladi.
Qizilchadoshlar (Eppedraceae Dumort.)-
Эфeдpoвыe. Qizilcha (Ephedra L.)- Эфeдpa, xBoftHHK
Efedra (Xvoynik)-Ephedra,Zarnob, Zag’o-za, qizilsha Efedra O’rta Osiyo turlari xvosh dvuxkoloskoviy (“kuzmicheva trava”) -E. Distachya L., Xvosh sredniy-E.intermedia Schrenk et Mayer. Cho’l, sahro, tog’oldi joylarda to’planib o’sadi. O’t qismi zaharli yashil o’sganda efedrin va psevdoefedrinlar uchraydi. Efedrin alkaloidi a- va p- adrenoretseptorlarni sti-mullaydi, simpatik nerv oxiri qismidan joyidan noradrenalinni ajratadi. Efedrin ta'sirida qon bosimi ortadi va, yurak faoliyatiga ta’sir etadi.
Efedradan zaharlanishda quyidagi xolatlar kuzatiladi:qayt qilish, terida toshma, markaziy nerv sistemasida qo’zg’alish, qon bosimini ko’tarilishi, nafas olichni buzilishi, tomir tortilishi va muskullarni tortishib, tirishib qolishi sodir bo’ladi.
Xvoynie (Pinopsida, Coniferopsida), hamma ignabarglilardagi smolosimon modda pinopsid fitontsid tuzilichga ega (bakteritsid, protitsozidli) va boshqa o’simliklar bilan alleloptik ta’sirga ega. Havoga chiqqan uchuvchi terpenlar havoni zararsizlantiradi, bronxial astma uchun allergen hisoblanadi.
Ignabargli o’rmonlarda yurilganda gipertonik kasalligi bor bemorlarning qon bosimi oshadi. Ignabargli smola (jivitsa) eritma (balzam), smola kislotalari (kanifol) efir moyi (skipidar) dan iborat. Smola kislotalarda abietin, D- va L- pimar kislotalardir. Skipidar asosi bu bitsiklik terpen-pinendir. Efir moyi terini ta’sirlantiradi, enteral yuborilganda shilliq qavatni ta’sirlantiradi, siydik chiqarish yo’llariga ta’sir etib, buyraklarni (albuminuriya, gematuria, anuriya) izdan chiqaradi, MNS ni falajlaydi. Ich ketadi, kuchli so’lak oqadi, qorin og’riydi, tez-tez siydik ajraladi. Qattiq zaharlanganda, tomir tortishadi, yurak faoliyati va nafas olish buziladi. Asabiylashish va xushdan ketish sodir bo’ladi.

о⁴*”
Shitovnik mujskoy (paporotnik mujskoy)- Dryopteris filix-mas (L.) Schott. Zaharli o’simlik Qirqquloq
Semeystvo Mnogonojkovie-Polypodiaceae. Zaharli qismi: tomiridir, ustki qismida zahar oz bo’ladi. Tomirida floroglyutsin hosilalari-filiks kislotasi (filitsin), flavaspidin kislotasi, aspidinol, al’baspidin bo’ladi.
Quritilgan tomir ekstrakti gijjalarni xushsizlantiradi. Faol moddalar yog’larda eriydi. Agar oziq moylari yoki kastor moyi bilan ichilsa u tez shimiladi va intoksikasiyaga olib keladi. Qayt qilish, ich ketishi, qorinda og’riq, bosh og’rig’i, bosh aylanishi (ko’rish buziladi, uyquga sabab bo’ladi), xushidan ketishi, tomir tortilishi, falajlanish,.homiladorlarda homilani tushishi sodir bo’ladi.
Xulosa
Zaharli o’simliklar yerlarning hosildorligini pasaytirib, madaniy va foydali o’simliklarni siqib chiqarmoqda. Ozuqaga aylanmaydigan zararli, kuchli xidli yovvoyi o’simliklar ham ko’payib, qishloq xo’jalik hayvonlarini nobud bo’lishiga yoki hayvonlarning og’iz bo’shliqlarini shikastlab, yaralanishiga olib kelmoqda. Shu bilan birga uy hayvonlarini sutini kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’simlik qatlami ming yillab bir-biri bilan o’zaro bog’liq xolda o’sayotgan turli o’simliklardan iborat. Zaharli o’simliklar ham foydali o’simliklar bilan bir yerda o’sib ko’paymoqda, lekin ularning soni ko’p emas. Hayvonlarning sonini ko’payishi natijasida o’simliklarni iste’mol qilishi ham ortadi, tabiiyki foydali o’simliklar yemga aylanadi, ular urug’lanishgacha yetib bormaydi. Zaharli, zararli va ozuqa bo’lmaydigan o’simliklar esa boshqalaridan ajralib yaxshi sharoitga erishadi. Ularning urug’lari pishadi va keng tarqala boshlaydi. Hayvonlar ko’pligidan yer ustidagi tomirlar qavati ham buzilib, ular orasiga zaharli o’simliklar urug’lari tushib qoladi va kuchli hosildor yerlarda ular tez ko’payayishi mumkin. Buning natijasida foydali maydonlarning kamayishiga olib keladi.
Zaharlilik - bu tirik tabiatning universal hodisasidir. Hayvonot va o’simlik dunyosining barcha sistematik guruhlarida zaharli turlar uchraydi.
Zaharlar - organizmga ta’sir etganda uning hayot faoliyatini buzadigan moddalardandir. Zaharning organizmga ta’sir etish kuchi va xarakteri, uning kimyoviy tuzilishiga va fizik-kimyoviy xossalariga bog’liq bo’lishidan tashqari, tirik organizmni to’qimalari va hujayralarining xususiyatlariga ham bog’liq. Zahar, organizmni hujayralari bilan to’qimalarining tarkibiga kirgan va to’qimalardagi almashinuvda qatnashgan moddalar bilan kimyoviy reaktsiyaga kirishib, ta’sir etadi. Normal moddalar almashinuvini ta’minlovchi ferment sistemalarni bog’lab oladigan yoki yemiradigan zahar ko’proq xavflidir.
Zaharlar o’simlik, hayvon, mineral va kimyoviy sintez mahsulotlariga bo’linadi. Ba’zi hayvonlar (ilon va bo’g’imoyoqlilar - ari, asalari, qoraqurt, chayon) zaharining aksari oqsil strukturalidir. Zahar organizmga hayvonlar chaqqanda, asosan, teri orqali qonga kiradi.
O’simlik urug’idan ajratilgan lektinlar ham zaharlidir-ular yuqori molekulyar oqsil moddalari yoki glikoproteinlar hisoblanadi, asosiy vakillari risin va abrindir. O’simliklarda quyi molekulyar toksin moddalar ham mavjud. Bulardan biri sinil-nitril kislotasidir. O’simlik xujayralari yaralanganda fermentativ gidroliz jarayonida sinil kislota hosil bo’ladi. Eng muhim vakili o’rik va shaftoli mag’zidagi amigdalindir. 100 gramm mag’iz iste’mol qilinganda (1 gramm amigdalin) o’limgasababchi bo’lishi mumkin.