Mavzu: Zn no3 ning olinishi va xossalari Mundarija Kirish I bob Ruxning olinishi va xossalari

I bob Ruxning olinishi va xossalari
1.1 Rux elementi haqida
Rux (lotincha: Zincum), Zn — Mendeleyev davriy sistemasining 12- (avvalgi, yigʻiq jadval boʻyicha II) guruhiga mansub kimyoviy unsur. Tartib raqami 30, atom massasi 65,39. Rux och zangori rangli, kumush kabi yaltiroq metalldir. Rux — kuchli metall yaltiroqligiga ega boʻlgan koʻkimtir rangli metall. Nam havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yoʻqotadi. Rux — oʻrtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm³. Toza metall nisbatan plastik, oson yassilanib yupqa folʼga hosil qiladi.
Texnik rux oddiy haroratda moʻrt boʻladi, lekin 100—150 °C da plastik boʻlib qoladi. Bunday sharoitda uni bolgʻalash mumkin. 200 °C dan yuqori haroratda u yana moʻrtlashadi va qirilganda kukun holatiga oʻtadi. Bunday oʻzgarishlar juda past haroratda ham kuzatiladi.
Rux oson suyuqlanadi (suyuqlanish harorati — 419,4 °C) va uchuvchan metallar qatoriga kiradi. Ruxning qaynash harorati — 905,7 °C. Uning issiqlik oʻtkazuvchanligi kumushning issiqlik oʻtkazuvchanligiga nisbatan 60 % ni tashkil etadi, elektr oʻtkazuvchanligi boʻlsa toʻrt baravarga kam.
Rux havoda barqaror, chunki yupqa oksid parda keyingi oksidlanishdan himoyalaydi. Rux asosan yuqori haroratda aktivlashib, oddiy moddalar — galogenlar, kislorod va oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi.
Rux oddiy sharoitda havo kislorodi va suv bilan reaksiyaga kirmaydi, shuning uchun uning asosiy massasi temir va poʻlat buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Rux metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida temirdan chapda joylashgani uchun korroziya birinchi boʻlib rux qoplamida boshlanadi, temirga oʻtmaydi. Sirtida ozgina rux qolsa ham temir yemirilmaydi. Koʻp miqdorda rux galvanik elementlar tayyorlashda sarflanadi.
Metall rux gidrometallurgiya jarayonlarida qaytaruvchi sifatida koʻpchilik qimmatbaho metallarni, jumladan, kumush, oltin, kadmiy va boshqalarni eritmalardan ajratib olishda ishlatiladi.

2009. 
      yilda butun dunyoda ishlab chiqarilgan ruxning miqdori 11,277 million tonnani tashkil etdi. Quyida rux ishlab chiqaruvchi eng yirik davlatlar roʻyxati bilan tanishishingiz mumkin (2006-yilgi maʼlumot)
      

Rux – 12 guruhining kimyoviy elementi (eskirgan tasnifga ko’ra — ikkinchi guruhning kichik guruhi), davriy tizimning to’rtinchi davri, atom raqami 30. U Zn (Lot. Zincum) belgisi bilan belgilanadi. Normsal sharoitda rux moddasi oq-moviy rangli mo’rt oraliq metallidir (u havodagi xiralashadi, yupqa rux oksidi qatlami bilan qoplanadi).
Rux sof metall holida qazib olingan qimmatbaho metallarni(oltin, kumush) qaytarish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, rux oltin, kumush va boshqa metallarni qora qoʻrgʻoshindan intermetalik birikmalar(rux kumush va oltin bilan “kumush ko’pik” deb ataladi) koʻrinishida ajratib olishda ishlatiladi. Keyin an’anaviy tozalash usullari bilan qayta ishlanadi.
U po’latni korroziyadan himoya qilish uchun ishlatiladi (mexanik stressga moyil bo’lmagan sirtlarni galvanizatsiya qilish yoki ko’priklar, metall konstruktsiyalar uchun metallizatsiya).
Rux kimyoviy tok manbalarida, ya’ni batareyalarning manfiy elektrod uchun material sifatida ishlatiladi, masalan: marganes-rux elementi, kumush-rux batareyasi( EYK 1,85 V, 150 W * h/kg, Xususan, qurol-yarog’da, ba’zida ZAMAK qotishmasidan (-3, -5) to’pponcha boltlari, ayniqsa zaif yoki shikastli patronlardan foydalanishga mo’ljallangan. 650 W * h / dm3), simob-rux elementi (EYK 1,35 V, 135 Vt / kg, 550-650 Vt / dm³), dioksisulfat-simob elementi, yodat-rux elementi, mis oksidli galvanik elementi (EYK 0,7-1,6 Volt, 84-127 Vt / kg, 410-570 Vt / dm³)
Ruxning rux-havo batareyalari roli juda muhim, bu juda yuqori o’ziga xos energiya quvvatiga ega. Ular dvigatellarni ishga tushirish uchun istiqbolli (qo’rg’oshin batareyasi — 55 Vt·h/kg, sink-havo — 220-300 Vt·h/kg) va elektromobilar uchun(900 kmgacha masofaga yetadi).
Rux plastinalari, xususan, ko’p turdagi nashrlarda tasvirlarni chop etish uchun keng qo’llaniladi.
Rux erish nuqtasini kamaytirish uchun ko’plab qattiq qotishmalarning bir qismi sifatida qo’shiladi.
Rux oksidi tibbiyotda antiseptik va yallig’lanishga qarshi vosita sifatida keng qo’llaniladi. Bundan tashqari, sink oksidi bo’yoq ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Rux latunning muhim tarkibiy qismidir. Ruxning alyuminiy va magniy bilan qotishmalari ( TsAM, ZAMAK ) nisbatan yuqori mexanik va juda yuqori quyish fazilatlari tufayli mashinasozlikda keng qo’llaniladi.
Xususan, qurol-yarog’da, ba’zida ZAMAK qotishmasidan ( -3, -5 ) to’pponcha boltlari, ayniqsa zaif yoki shikastli patronlarda foydalanishga mo’ljallangan. Bundan tashqari, sinkli qotishmalardan har qanday texnik aksessuarlarida keng qo’lanadi. Rux sulfidi qisqa muddatli luminoforlar va boshqa luminesans birikmalarini ishlab chiqarishda ishlatiladi, bu odatda ZnS va CdS aralashmalari bo’lib, boshqa metallarning ionlari bilan faollashadi. Rux tellurid, selenid, fosfid, sulfidlari -n yarim o’tkazgichlar keng qo’llaniladi. Rux sulfidi ko’plab fosforlarning ajralmas qismidir.
Rux fosfidi kemiruvchilar uchun zahar sifatida ishlatiladi. Rux selenid o’rtacha infraqizil oralig’ida, masalan, karbonat angidrid lazerlarida juda kam assimilyatsiya nisbati bo’lgan optik ko’zoynaklarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Jahon bo‘yicha ruxning eng katta konlari Avstraliya, Eron, Boliviya va Qozog‘iston hududlarida aniqlangan. Rux ishlab chiqarish bo‘yicha hozirda Xitoy birinchi o‘rinni egallab kelmoqda. Jahon rux ishlab chiqarish ko‘rsatkichining taxminan 26% qismi Xitoy ulushiga to‘g‘ri keladi. Undan tashqari, Avstraliya, Peru va AQSH davlatlari ham bu borada yetakchilar sanalishadi (ularning umumiy ulushi 25% atrofida).