Mavzu. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi


Download 0.73 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/14
Sana14.01.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1093116
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
26-27-mavzu Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish

Bixeviorizm, etologiya.
Bixeviorizm-psixologiyada dastavval AQShda 
hayvonlarda o‗tkazilgan kuzatishlarning (E.Torndayk, D.Uotson va boshqalar) 
natijasi sifatida paydo bo‗lgan yo‗nalishdir.
Bixeviorizmning negizini psixologik tadqiqot predmeti sifatida psixikani va 
ongni inkor etish yotadi. Faqat xulq-atvorgina tadqiqot predmeti deb tan 
olinar, 
psixologiyaga 
esa 
xulq-atvor 
va 
muhitning 
o‗zaro nisbati 
qonuniyatlarini tadqiq etish tavsiya qilinar edi. 
Bixevioristning fikricha, psixologiyaning vazifasi hissiyot organlariga 
ta‘sir qiladigan omil-stimul (S) ni, ya‘ni qo‗zg‗atuvchi (ga qistirish, o‗q 
otish, kartina ko‗rsatish va shu kabilar)ni bilgan holda unga javob, ta‘sir — 
reaktsiya (R) qanday bo‗lishini yoki ta‘sirotni bilgan holda uning qaysi bir 
omilga javob tariqasida yo‗z berganini oldiyadan paytib berishdai iborat emish. 
Klassik bixeviorizmning formulasi — S→R dir. Bixevioristik psixologiyaning 
mexanistikligi izchildir: odam —bu xuddi xayvonlar kabi, psixikaga egami, yo 
yo‗qligidan qathi nazar, u qo‗zgatuvchilarga jatzob beradigan o‗ziga xos bir 
mashinadir. 
Stimul bilan reaktsiya (S→R) o‗rtasidagi, ya‘ni miyaga «kirish» bilan 
«chiqish»da yo‗z beradigan narcalar o‗rtasidagi nisbatni ro‗kach qilib, 
bixeviorizm «kirish» bilan «chiqish» o‗rtasida nima boru, nima yo‗qlkgini 
bevosita kuzatish mumkyan bo‗lmaganlyagv sababli, ularii ilmiy tahlil qilib 
bo‗lmay-digan («qora quti») soha deb ehlon qilgan edi. Bixevioristlar o‗z 
ekserimentlarini asosan xayvonlarda (hammadan ko‗roq oq sichqonlarda) 
o‗tkazib, so‗ngra shu tariqa chiqarilgan xulosalarii odamga nisbatan joriy 
etishardi. Shuning uchun ham kishi shaxsining faolligi amalda inobatga 
olnnmasdi. Bixeviorizm o‗rgatish jarayonini ham xuddi shu xilda mexanistik 
tarzda tahriflagan edi. Bixevioristlar hayvonlarning xatti-harakatini (masalan, 
ekserimentda labirintdan chiqishi yo‗lini izlashini) o‗rganib, muammoning 


echimiga «sinash va adashish» yo‗li bilan erishilishi haqidagi xulosaga 
(E.Torndayk va boshqalar) kelishadi. Bundan yo‗l ko‗gina varnantlarni tanlab 
chiqilgandan keyin istalganiga erishilishini tahminlaydigan bitta varianti qolmaguncha 
tusmollab qilingan (rakatlarning «ko‗r-ko‗rona tanlanishi» deb talqin qilinardi, Bu 
xulosa odamning xayvondan sifatiy farqlarini inkor etish uchun inson haqidagi 
ta‘limotning ta‘rifiga ham joriy qilingan edi. 
Bixevioristlar, jumladan, E.Torndayk, E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq 
motivatsiyasiga muayyan darajada e‘tibor qilganlar. Ular o‗zlarining izlanishlarida 
xulq motivatsiyasining «quyi darajalari»ni o‗rganib, kalamushlarda tajriba ishlarini 
olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va ularning turlicha darajalarini reaktsiya 
tezligiga nisbatan namoyon bo‗lish xususiyati, har- xil sharoitda motivatsiyaning 
kuchi to‗g‘risida muayyan qonuniyatlar ochishga intilganlar. Klerk Xallning 
fikrlariga I.P.Pavlov, CH. Darvin, E.Torndayk, E.Tolmenlar ishlari o‗z ta‗sirini 
ko‗rsatgan. Haqiqatdan yangi xulq-atvomi egallash shartlarini eksperimental 
tadqiqi shuningdek, o‗rgatish dinamikasi amerikalik psixolog E.Torndaykning 
diqqat markazida bo‗lgan. E.Torndayk ishlarida hayvonlarda muammoli 
vaziyatlami hal etish qonuniyatlari ko‗proq o‗rganilgan. Hayvonlar mushuk, it, 
maymun maxsus yasalgan muammoli quti yoki labirintdan mustaqil ravishida 
chiqish yo‗lini topishlari kerak edi. Keyinchalik xuddi shunday tajribalarda 
sinaluvchi sifatida kichik yoshdagi bolalar ishtirok etgan. Labirint yoki eshikni 
ochish vazifasini hal etish usulini holatirishini namoyon qiluvchi murakkab, ichki 
sabab natijasida yuzaga kelgan bunday xulq-atvomi tahlil qilishida ma‗lum bir 
reaksiyani yuzaga keltiruvchi stimulni ajratish qiyin. E.Torndayk ma‘lumotlariga 
ko‗ra dastavval hayvonlar ko‗plab tartibsiz harakat sinovlami amalga oshirgan va 
tasodifan muvaffaqiyatga olib boradigan kerakli harakatlami qilgan. Ushbu qutidan 
chiqishning keyingi harakatlarida xatolar soni kamayib unga sarflangan vaqt ham 
qisqargan. O‗rgatish turi sinaluvchi odatda, xulq- atvoming turli variantlarini 
operantlarini harakat qilish anglamagan holda sinashi va ulardan ko‗proq to‗g‗ri 
mos kelganini tanlab olishidir, bu operant asoslash nomini olgan. Intellektual 
vazifalami hal etishda sinov va xatolar metodi inson va hayvonlar xulq-atvorini 


tavsiflovchi umumiy qonuniyat sifatida ko‗rib chiqila boshlangan.
Torndayk o‗rgatishning to‗rtta asosiy qonunini ta‗riflagan: 
• 
Takrorlash qonuni mashq qilish stimul va reaksiya o‗rtasidagi aloqa 
qanchalik tez-tez takrorlansa, shunchalik u tezroq mustahkamlanadi va 
mahkamlanadi. 
• 
Ta‗sir effekt qonuni (qo‗llab-quvvatlash). Reaksiyalami o‗rganishda qo‗llab- 
quvvatlash bilan birga kuzatilganlardan ijobiy yoki salbiy biri mustahkamlanadi. 

Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling