Mavzu: Zvenolar va kinematik juftlarni shartli belgilash

 
Tekis mexanizmlarni hosil qilish. 
Mexanizmlarning Assur-Artobolevskiy klassifikatsiyasi 
Har qanday mexanizm asosga o‘rnatilgan bo‘lib, bu asos shartli ravishda qo‘zg‘almas 
zveno deb karaladi. Sxemalarda qo‘zg‘almas zveno shtrix chiziqlar bilan belgilanadi. 
Qo‘zg‘almas zveno hamda u bilan aylanma kinematik juft hosil qiluvchi zvenodan tashkil 
topgan sistema boshlang‘ich mexanizm deyiladi (8-rasm, a). Bundan mexanizmning 
qo‘zg‘aluvchanlik darajasi 1 ga teng, ya’ni: 
= 3*1-2 * 1 = 1. 
9-rasm 
10-rasm 
Murakkabrok mexanizmlar boshlang‘ich mexanizmga kinematik zanjirlarni 
(zvenolarning kinematik juftlar orqali bog‘langan turkumlarini) qo‘shish yo‘li bilan hosil
qilinadi. Ko‘p zvenolardan tashkil topgan mexanizmlarning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi 
boshlang‘ich mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasiga teng bo‘lib qolishi uchun 
qo‘shiladigan kinematik zanjirning qo‘zg‘almas zveno bilan hosil qiladigan yopiq 
zanjirining qo‘zg‘aluvchanlik darajasi nolga teng bo‘lishi kerak. Bunday kinematik zanjirlar 
Assur gruppalari deyiladi (8-rasm, b; 9-rasm, b; 10-rasm, 6). 
YUkorida aytilganlarga va keltirilgan misollarga ko‘ra, Assur gruppalarining hosil
bo‘lish sharti qo‘yidagicha: 
W = 3n-2P
1
 = 0, 
(1.2) 
Bundan

(1.3) 
1
2
3
p
n
W
−
=
n
р
2
3
1
=
8- rasm. 

---

Assur gruppalari richagsimon zvenolar va qo‘yi kinematik juftlardan tashkil topgan. 
Agar mexanizm tarkibida oliy kinematik juft mavjud bo‘lsa, qo‘yi kinematik juftli bitta 
qo‘shimcha zveno bilan almashtiriladi. 
(1.3) ifodadan ko‘rinib turibdiki, zvenolar kasr son bo‘la olmaslik shartiga ko‘ra, 
Assur gruppalaridagi zvenolarning va unga mos keladigan kinematik juftlarning soni 
qo‘yidagi qiymatlardan biriga ega bo‘ladi: 
p = 2 p = 4 p  = 6 p = 8 
r
1
=3 r
1
 = 6 r
1
 = 9 r
1
= 12 va x. k. 
Assur gruppalari akademik I. I. Artobolevskiy taklif etgan klassifikatsiya bo‘yicha 
qo‘yidagi klasslarga bo‘linadi: 
11-rasm 
12-rasm 
13-rasm 
I klass. Aylanma harakat qiluvchi bosh zveno. U qo‘zg‘almas zveno
bilan qo‘yi kinematik juft hosil qilgan bo‘lishi shart (8-rasm, a), 
II klass. Ikki zvenodan tashkil topgan gruppa (11-rasm). 
III klass.Tarkibida 
3 
tomonli 
yopiq, 
va 
ochiq, 
konturi 
bo‘lgan 
gruppa (12-rasm). 
IV klass. Tarkibida 4 tomonli yopiq, konturi bo‘lgan gruppa(13-rasm). 
V klass. Tarkibida 5 tomonli yopiq, konturli bo‘lgan gruppa (14-
rasm). 
YUkorida ko‘rsatilgan rasmlarga ko‘ra, aylanma harakat 
qiluvchi bosh zveno I klassga 14-rasm ta’lluqlidir (8-rasm, a). II 
klass gruppasi uchun asosiy belgi shundan iboratki, gruppa ikki 
zvenodan tashkil topgan bo‘lib, uchta kinematik juftga ega, 
ulardan ikkitasi tashqi kinematik juftlardir (11-rasm). 
III klass gruppasining muhim belgisi shundan iboratki, 14- rasm gruppadagi asosiy zveno 
o‘zining uchta nuqtasi bilan kinematik juft hosil qiladi. Asosiy zveno uchburchak rasmida 

---

yoki richag ko‘rinishida bo‘lishi mumkin (12-rasm). III klass gruppasining muhim belgisi 
shundaki, gruppa tarkibida 4 tomonli yopiq kontur bor (13-rasm). 
V klass gruppasidagi muhim belgi undagi besh tomonli yopiq, kon-turning mavjudligidir (14-
rasm). IV klassdan boshlab yuqori klass-larning hammasida gruppa tarkibidagi yopiq kontur 
tomonlarining soni gruppa klassini belgilaydi. 
I I I klassdan boshlab yuqori tartibli klassga mansub gruppalar uchun undagi zvenolar 
soni gruppa klassini belgilamaydi, balki klass turlarini bildiradi. 
Xar bir klassga mansub bo‘lgan gruppani o‘ziga xos kinematik va dinamik tekshirish 
usullari mavjud buo‘lib, bu usulni boshqa klassga tatbiq etib bo‘lmaydi. Demak, mexanizm 
tuzilishini gruppalarga ajratib tekshirishdan maqsad, ularni kinematik va dinamik tekshi-
rishda qo‘llanilishi lozim bo‘ladigan tekshirish usullarini belgilash-dan iborat. Mexanizmni 
gruppalarga ajratish bosh zvenoga nisbatan eng uzoqda joylashgan gruppadan boshlanadi. 
Bunda dastlab ikkinchi klass, buning iloji bo‘lmasa, uchinchi klass gruppasi ajratiladi va 
hokazo. Gruppani ajratish natijasida mexanizm qolgan qismining qo‘zg‘aluvchanlik darajasi 
o‘zgarmasligi shart. Gruppalarga ajratish mexanizmda etakchi zveno qolguncha davom etadi. 
Ajratilgan gruppalar orasida eng yuqori klass mexanizmning qaysi klassga mansubligini 
belgilaydi. SHuni ham aytib o‘tish lozimki, mexanizmning klassi gruppalarga ajratish qaysi 
zvenodan boshlanishiga ham bog‘lik. 
Misol. 15-rasmda ko‘rsatilgan randalash stanogi mexanizmi Assur—Artobolevskiy 
buyicha klassifikatsiya qilinsin. 
15-rasm 
Echish: 1) mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi aniqlanadi: k=7 umumiy zvenolar 
soni; n= 6-harakatlanuvchi zvenolar soni;
r
1
=8 qo‘yi kinematik juftlar soni; r
2
 = 1oliy kinematik juftlar soni. 
U holda 
W=3n — 2p
1
 — p
2
 = 3 * 6 - 2 *8-1 = 1. 
15-rasmga binoan, oliy kinematik juftni bitta (8-nchi) zveno va ikkita qo‘yi (O
g
 va O
2
) 
kinematik juft bilan almashtiramiz (16-rasm). 
Buning uchun oliy kinematik juftni tashkil etuvchi 
va 
sirtlarga umumiy 
normal chiziq o‘tkaziladi hamda shu chiziqlar 
va 
sirtlarning egrilik markazlari belgilanadi. 
Egrilik markazlarida mos ravishda aylanma harakat qiluvchi quyi kinematik juftlarning markazlari 


 

---

Og va O2 ko‘rsatiladi hamda ular o‘zaro 8-zveno (almashtiruvchi zveno) orqali tutashtiriladi (16-
rasm). 
2) 
Mexanizm Assur gruppalariga ajratiladi.
Asur gruppalarini ajratish almashtirilgan mexanizm ustida
olib boriladi. 16-rasmdan kurinib turibdiki, etaklovchi 
zvenolar soni bitta va u qo‘zg‘almas zveno bilan qo‘yi 
kinematik juftni tashkil etadi. Mexanizm zvenolarining 
hammasi o‘zaro qo‘yi kinematik orqali bog‘langan. 
Demak, mexanizm uchun Assur—Artobolevskiy 16-rasm 
buyicha klassifikatsiyasining hamma
shartlari bajarilgan. Mexanizmdan avval 5 va 6, sungra 3 
va 4, eng oxirida 2 va 8 zvenolardan tashkil topgan, 
shuningdek, hammasi ikkinchi klassga mansub bo‘lgan 
Assur gruppalarini ajratib olamiz. Assur gruppalariga ajratib olingandan so‘ng qolgan 
zvenolarning biri etaklovchi, ikkinchisi esa qo‘zgalmas zveno bo‘ladi. Demak, gruppalarga 
ajratish ishi tugallangan hisoblanadi. 
3.Mexanizmning 
klassi 
hamda 
uning 
tuzilishi 
formulasi 
qo‘yi- 
dagicha bo‘ladi: 
Bundan ko‘rinib turibdiki, mexanizmni tashkil qiluvchi gruppalarning eng yuqori klassi 2 ga 
teng, demak, mexanizm ikkinchi klassga mansubdir.